پوست

پوست . (اِ) ۞ غشائی که بر روی تن آدمی و دیگر حیوان گسترده است و آن دو باشد بر هم افتاده که رویین را بشره ۞ و زیرین را دِرم ۞ گویند. جلد. جلد ناپیراسته حیوان چون گوسفند و مانند آن . مقابل گوشت . مسک . چرم . جلدة.عرض . ملمس . (منتهی الارب ). صلة. (دهار) :
چاه پر کرباسه و پر کژدمان
خورد ایشان پوست روی مردمان . ۞

رودکی .

چو پوست روبه بینی بخان واتگران
بدان که تهمت او دنبه ٔ بشدکار است ؟

رودکی .

سرخی خفجه نگر از سرخ بید
معصفرگون پوستش ۞ او خود سپید.

رودکی .

و جمله ٔ استخوانها و گوشت و پوست او ریزیده . (تفسیر طبری ). و از این ناحیت (سند) پوست و چرم خیزد. (حدود العالم ). بربریان شکار پلنگ کنند و پوست ایشان بشهرهای مسلمانان آرند. (حدود العالم ).
چون زورق فَرکنده فتاده بجزیره
چون پوست سر و پای شتر بر در جزار.

خسروی .

به خارپشت نگه کن که از درشتی موی
به پوست او نکند طمع پوستین پیرای .

کسائی .

تو شادمانه و بدخواه تو ز انده و رنج
دریده پوست بتن بر، چو مغز پسته ، سفال .

منجیک .

همان چرم کآهنگران پشت پای
بپوشند هنگام زخم درای .
همان کاوه آن بر سر نیزه کرد...
بدان بی بها ناسزاوار پوست
پدید آمد آوای دشمن ز دوست .

فردوسی .

که آشوب گیتی سراسر بدوست
بباید کشیدن سراپای پوست .

فردوسی .

چنین تا سه مه بود آویخته
همه پوست از تن فروریخته .

فردوسی .

کلاهور با دست آویخته
پی و پوست و ناخن فروریخته .

فردوسی .

نبرّد همی پوست بر تازیان
ز دانش زیان آمدم بر زیان .

فردوسی .

ز سر ببرد شاخ و ز تن بدرد پوست
بصیدگاه ز بهر زه و کمان تو رنگ .

فرخی .

نیاید ز دشمن به دل دوستی
و گر چند با او ز یک پوستی .

اسدی .

چون بیکی پاره پوست ملک توانی گرفت
غبن بود در دکان کوره و دم داشتن .

خاقانی .

صد هزاران پوست از شخص بهائم برکشند
تا یکی زآنها کند گردون درفش کاویان .

خاقانی .

دل خاقانی ازین درد برون پوست بسوخت
وز درون غرقه ٔ خون گشت و خبر کس را نی .

خاقانی .

برده ام درپوست بوی دوست من
کی ستانم جامه ای جز پوست من .

عطار.

اطلس و اکسون لیلی پوست است
پوست خواهد هر که لیلی دوست است .

عطار.

چون قضا آمد نبینی غیر پوست
دشمنان را بازنشناسی ز دوست .

مولوی .

نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست
چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست .

سعدی (بوستان ).

مورچگان را چو بود اتفاق
شیر ژیان را بدرانند پوست .

سعدی (گلستان ).

که مردم نه این استخوانند و پوست
نه هر صورتی جان و معنی دروست .

سعدی (بوستان ).

شنیدم که نامش خدا دوست بود
ملک سیرت و آدمی پوست بود.

سعدی (بوستان ).

با دوست چنانکه اوست می باید داشت
خونابه درون پوست می باید داشت .

سعدی .

گر خود ز عبادت استخوانی در پوست
زشتست گر اعتقاد بندی که نکوست .

سعدی .

ای در دل من رفته چو جان در رگ و پوست
هرچ آن بسرم آید از دوست نکوست .

سعدی .

در آن حال پیش آمدم دوستی
ازو مانده بر استخوان پوستی .

(بوستان ).

از بس که بیازرد دل دشمن و دوست
گویی بگناه مسخ کردندش پوست .

سعدی .

نه هر که بصورت نیکوست سیرت زیبا دروست کار اندرون دارد نه پوست . (گلستان ).
بهشت و دوزخت با تست در پوست
چرا بیرون زخود میجویی ای دوست .

پوریای ولی .

مجرود؛آنکه پوست از وی دور کرده باشند. سمحاق ، لبس ؛ پوست تنک سر. ادیم . مسلوم ؛ پوست پیراسته ُ ببرگ سلم . کیمخت ؛ پوست ترنجیده . منیئة؛ پوست تر نهاده جهت دباغت . هنبر؛ پوست هیچکاره ... رق ؛ پوست و کاغذ نازکی که بر آن نویسند. (لغت محلی شوشتر ذیل رق ). قفیل ، قافل ؛ پوست خشک . لصف ؛ خشک شدگی پوست . هتک ؛ پوست پاره که بر روی بچه در کشیده از شکم برآید. ماعز؛ پوست بز. قد؛ پوست بزغاله . طبة؛ پوست دراز مشنة؛ پوست بازرفتگی از اندام بزدن . ممحلة؛ پوست بره ٔ شیرخواره که در آن شیر نهند. سحاة؛ پوست هر چیزی . کرثی ٔ، کرفئة؛ پوست بیرون بیضه . اسحیة؛ پوست که بر استخوان گوشت باشد. نغلة؛ تباهی پوست . (منتهی الارب ). غرف ؛ پوست بغرف تراشیدن . تقوب ؛ پوست بشدن . (تاج المصادر). مرق ؛ پوست بوی گرفته . مسک ؛ پوست بزغاله . صفن ؛ پوست خایه ٔ مردم . صلة؛ پوست خشک ناپیراسته . سفن ؛ پوست درشت مانند پوست نهنگ . سلف ؛ پوست کم پیراسته . سلفة؛ پوست تنک که در آستر موزه ها و جز آن بکار برند. سرومط؛ پوست گوسفند که در آن خیک می نهند. قؤبة؛ زن پوست برکنده . مسلاخ ؛ پوست مار،پوست بز. منجوب ؛ پوست پیراسته ٔ بپوست درخت یا بپوست تنه ٔ طلح . غمین ؛ پوست تر زبر چیزی نهاده تا پشم بریزد. سلی ؛ پوستی که جنین در آن بود بفارسی یارک گویند. جربة؛ پوست پاره و مانند آن که بر کنار چاه اندازند یا آن پوست پاره که در نهر اندازند تا آب بر آن رود. عین ؛ چند دائره ٔ تنک بر پوست . (منتهی الارب ). تزلیع؛ پوست پا از گوشت جدا شدن . لصب ؛ پوست در تن گرفتن از نزاری . اجلاب ؛ پوست تر بر پالان یا بر زمین کردن تابروی خشک شود. و پوست فراهم آوردن جراحت . (تاج المصادر). مراق البطن ، پوست شکم . (ذخیره خوارزمشاهی ). صفاق ؛ همه ٔ پوست شکم . استعلاج ؛ درشت گردیدن پوست . مستعلج ؛ مرد درشت پوست . فَق ْء، فقاءة، فقاة، فاقیاء؛ پوست که با بچه بیرون آید از رحم . یا پوست پاره ٔ تنک که بر بینی بچه باشد و دور ناکردنش در حال موجب هلاکی بچه باشد. جنبة؛ پوست پهلوی شتر. ارتخ ؛ پوست خشک . مُنَیَّر، پوست گنده و سطبر. جبلة؛ پوست روی . جخو؛ فراخی پوست و استرخای آن . فاثور؛ پوست شتر باز کرده . نصع؛ هر پوست سفید. میثرة؛ پوست . هلال ؛ پوست مار که اندازد.جحس ، جحش ؛ پوست باز کردن ، پوست باز بردن . غاضر؛ پوست نیکو پیراسته . غضبة؛ پوست بز کوهی کلانسال . و سپر مانندی از پوست شتر. عرعرة؛ پوست سر. جنبة، پوست پهلوی شتر. صحیح الأدیم ؛ پوست نابریده . ضرح ؛ پوست تنک . ادلم ؛ پوست سیاه . دارش ؛ پوست سیاه کأنه فارسی الأصل .سالم ؛ پوست میان بینی و چشم . خلة؛ پوست با نقش و نگار. خام ؛ پوست دباغت یافته . امشق ؛ پوست پاره پاره شده . (منتهی الارب ).
- امثال :
بدرد نار چون پر گرددش پوست .

(ویس و رامین ).

پوست خرس نزده فروختن ؛ بدشت آهوی ناگرفته بخشیدن .
پوست سگ بر وی کشیدن ؛ بی شرم و خجلتی گفتن سخنی یا کردن کاری .
پوست شتر بار خر است .
دشمنان را پوست برکن دوستان را پوستین .

سعدی .

گاه چون مزید مؤخری آید و معنی خاص دهد چون : هم پوست (فردوسی )، یک پوست (فردوسی )، گاوپوست . (فردوسی )، تنک پوست :
نوک تیر مژه از جوشن جان میگذرانی
من تنک پوست نگفتم تو چنین سخت کمانی .

سعدی .

|| مقابل مغز. قشر نازک یا ستبر که بر روی میوه ها و دانه ها کشیده است چون پوست زردآلو و پوست هلو و بادرنگ و خیار و لوبیا و جو و گندم و نخود و ماش و خربزه و هندوانه و جز آن ۞ :
چنین گفت کآنکس که دشمن ز دوست
نداند مبادا ورا مغز و پوست .

فردوسی .

بشهرم یکی مهربان دوست بود
که با من ز یک مغز و یک پوست بود.

فردوسی .

تو با چرخ گردون مکن دوستی
که گه مغز یابی و گه پوستی .

فردوسی .

بدشمن همی ماند و هم بدوست
گهی مغز یابی از او گاه پوست .

فردوسی .

سپهبد نگهبان زندان اوست
کزو داشتی بیشتر مغز و پوست .

فردوسی .

پوست هر یک بفکند و ستخوان و جگرش
خونشان کرد بخم اندر و پوشید سرش .

منوچهری .

با آن دوست که از روی معنی همه مغز بی پوست بود از پوست بدر آمد و مقصود در میان نهاد. (مرزبان نامه ).
بی قلم از پوست برون خوان تویی
بی سخن از مغز درون دان تویی .

نظامی .

گزیدم ز هر نامه ٔ نغز او
ز هر پوست برداشتم مغز او.

نظامی .

هزار قطره ٔ خونین بجای دل در بر
درو کشیده ز غم پوستی بسان انار.

کمال اسماعیل .

پوست بی مغز بضاعت را نشاید. (گلستان ). من و دوستی چون دو مغز در پوستی صحبت داشتیم . (گلستان ).
اگر ز مغزحقیقت بپوست خرسندی
تو نیز جامه ٔ ازرق بپوش و سر متراش .

(بوستان ).

دو تن در جامه ای چون پسته در پوست
بر آورده دو سر از یک گریبان .

سعدی .

چو خرما بشیرینی اندوده پوست
چو بازش کنی استخوانی دروست .

(بوستان ).

کرم ورزد آن سر که مغزی دروست
که دون همتانند بی مغز و پوست .

(بوستان ).

عبادت باخلاص نیت نکوست
و گرنه چه آید ز بیمغز پوست .

(بوستان ).

زن و مرد با هم چنان دوستند
که گویی دو مغزند و یک پوستند.

(بوستان ).

ندادند صاحبدلان دل بپوست
وگر ابلهی داد بیمغز اوست .

(بوستان ).

هست نیک و بد عالم همه پوست
آنچه مغزست درو نام نکوست .

جامی .

قشر رمان ؛ پوست انار. لیف ؛ پوست درخت خرما. (منتهی الارب ). قطمار و قطمیر؛ پوست خرما یا پوست تنک دانه ٔ خرما. (منتهی الارب ) (دهار). سلیخة؛ پوست شاخه های درختی است خوشبو. شغف ؛ پوست درخت غاف . شکیر، قرافة؛ پوست درخت . قشرة؛ پوست درخت و جز آن . نذر؛ پوست درخت مقل . قصر، قصرة؛ پوست بالای دانه . نجب ؛ پوست درخت هر چه باشد یا پوست بیخ آن یا پوست سلیخه یا پوست درخت درشت . همل ؛ پوست برکنده از درخت خرما. سلب ؛ پوست نی ، پوست درخت مقل ، پوست درختی به یمن که از آن رسن سازند. غلفق ؛ پوست خرمابن . (منتهی الارب ). سحالة؛ پوست گندم و جو و مانند آن .
- مثل پوست ؛ سخت سطبر.
- مثل پوست پیاز ؛ سخت باریک ، بسیار نازک .
- مثل پوست خر، مثل پوست کرگدن ؛ سخت محکم و سطبر، آنکه دیر متأثر شود، سخت بی شرم .
- مثل پوست خربزه ؛ کفشی سخت بی دوام .
|| هریک از طبقات تشکیل دهنده ٔ پیاز :
پیاز آمد آن بی هنر جمله پوست
که پنداشت چون پسته مغزی دروست .

(بوستان ).

آنکه چون پسته دیدمش همه مغز
پوست بر پوست بود همچو پیاز.

(گلستان ).

|| غلاف سبز غنچه ٔ گل :
نشسته هر یکی چون دوست با دوست
نمی گنجیدکس چون غنچه در پوست .

نظامی .

نازک بدنی که می نگنجد
در زیر قبا چو غنچه در پوست .

سعدی .

جهاندار از نسیم گیسوی دوست
چو غنچه خواست بیرون افتد از پوست .

امیرخسرو.

|| لاک سنگپشت : مسک ؛ پوست باخه که از آن شانه سازند. (منتهی الارب ). رق . (لغت محلی شوشتر). || غلاف سخت و شکننده بیضه طیور ۞ . || چیزی خشک که بر روی قرحه و جراحت بندد. دله . جلبه . (منتهی الارب ). کترمه ۞ . اجلاب ؛ پوست فراهم آوردن جراحت . (زوزنی ). ادمال ؛ پوست بر سر آوردن . || غشائی تنگ که بر روی برخی مایعات یا نیم مایعات پدید آید چون سرشیر و زرده ٔ تخم مرغ و جز آن : قیقة؛ پوست تنگ اندرون تخم مرغ زیر قیض . مستمیث ؛ پوست تنگ چسبیده بسپیده خایه ٔ مرغ . قئقی ٔ؛ پوست تنک چسبیده بسپیده ٔ تخم مرغ . طهافة؛ پوست تنک مانند سرشیر. (منتهی الارب ). || قسمتی از درخت که بر روی چوب است . لحاء. (دهار). نجب . خشکبازه . (برهان ) ۞ . هبایة. خُب ّ. (منتهی الارب ). شَذَب . شَذَبةَ. قلافة. (منتهی الارب ). || جلد کتاب : مجلد؛ بپوست کرده . || جلد تنگ که بر روی کاسه ٔ تار و سازهای مانند آن کشند. || جلد آش کرده و پشم سترده ٔ مهیای برای جامه و کفش و تجلید کتاب وغیره . چرم . صرم . (منتهی الارب ). ادیم ۞ . || کلاه پوستی . کلاه که ابره ٔ آن پوست بره است با پشم . مقابل کلاه ماهوتی که ابره ای از ماهوت دارد. || کوکنار. || افیون . تریاک :
ربط همچون پینکی و پوست با هم داشتیم
خورد بر تریاک او چون خوردم از تریاک او.

واله هروی .

- آب زیرپوستش رفتن ؛ کمی فربه شدن پس از لاغری .
- از پوست برآمدن ؛ کنایه از کشف راز و احوال خود کردن و ترک دنیا نمودن و از خودی و نفسانیت شکفتگی و شادی باز آمدن و خندان بودن . بمقصود رسیدن . (برهان ) (غیاث ).
- از پوست برآمدن یا بدر آمدن (با کسی ) ؛ با او گستاخ شدن . رو دربایستی را با او کنار گذاشتن . رک و راست با او گفتن : با آن دوست که از روی معنی همه مغز بی پوست بود از پوست بدر آمد و مقصود ... در میان نهاد. (مرزبان نامه ).
پیش تو از بهر فزون آمدن
خواستم از پوست برون آمدن .

نظامی .

- از پوست بیرون آمدن (با کسی ) ؛ با وی خالص و مخلص و یگانه و گستاخ شدن ، شرم یکسو نهادن :
یکی از پوست بیرون آی چون گل
که بر من پوست زندان مینماید.

سید حسن غزنوی .

مأمون به استقبال ابوعلی بیرون آمد و در اجلال قدر و بتجلیل محل و تعظیم مکان و اقامت رسم تواضع و تفصی از عهده ٔ حق رفادت او از پوست بیرون آمد وبأنزال وافر و اقامات بسیار و بخششهای کامل بدو تقرب نمود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چاپی ص ، 130 و نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ص 161).
با تو خصم از پوست گر بیرون نیاید چون پیاز
گردش گردون بگرزش سر فروکوبد چو سیر.

سلمان ساوجی .

در ادای درد دل چندانکه امشب پیش یار
همچو اشک از پوست بیرون آمدم باور نداشت .

عبدالرزاق فیاض .

- از پوست بیرون آوردن ؛ پوست کندن :
غنچه زد لاف لطافت با دهان تنگ دوست
زآن صبا تند آمد و آورد بیرونش ز پوست .

ثنائی (از آنندراج ).

- از پوست دررفتن و از پوست بدر رفتن ؛ پوست انداختن . رجوع به پوست انداختن شود.
- بپوست کردن ؛ در غلاف کردن : دست من سست شد و زفان گنگ ، شمشیر بپوست کردم . (تاریخ سیستان ).
- پوست از سر (فرق ) کشیدن ؛ نوعی از تعذیب و سیاست مقرر :
به یک ساغرم گر کنی شیر گیر
کشم پوست از فرق این گرگ پیر.

ظهوری . (از آنندراج ).

- پوست از سر یا کله ٔ کسی کندن یا پوست کسی را کندن ؛ تعذیبی سخت کردن .
- پوست بر تن سبز شدن ؛ کنایه از کبود شدن اندام است (آنندراج ) :
چون غنچه پوست بر بدنش سبز میشود
هر کس گره کند بدل تنگ خورده را(؟).

صائب (از آنندراج ).

پوست بر تن خضر را از آب منت سبز شد
حفظ آب روی خود از آب حیوان خوشتر است .

صائب .

- پوست دریدن کسی را ؛ سخت عیب جوئی او کردن . سخت بد او گفتن :
جهاندیده را هم بدرند پوست
که سرگشته و بخت برگشته اوست .

(بوستان ).

رجوع به پوستین دریدن شود.
- در پوست کسی افتادن ؛ غیبت او کردن . بد او در غیاب او گفتن . در پوستین کسی افتادن .
- در پوست نگنجیدن ؛ نهایت مسرور و شادان بودن . در پیراهن نگنجیدن :
نشسته هر یکی چون دوست با دوست
نمی گنجید کس چون غنچه در پوست .

نظامی .

ندانم از چه سبب می نگنجد اندر پوست
مگر ز خوردن خون منش برآمد کام .

رفیع الدین لنبانی .

- || نهایت لطیف بودن :
نازک بدنی که می نگنجد
در زیر قبا چو غنچه در پوست .

(بوستان ).

- دست و پای کسی را توی پوست گردو گذاشتن ؛ عرصه بر او تنگ کردن .
- یک پوست و بیک پوست و در یک پوست بودن با ؛ بسیار یگانه و گستاخ بودن با:
بشهرم یکی مهربان دوست بود
تو گفتی که با من به یک پوست بود.

(بوستان ).

همه را رفیق طریق و یار غار و دوست یک پوست ... یافتم . (مقامات حمیدی ).
|| غیبت . (انجمن آرا). غیبت که بدگویی و مذمت باشد. (برهان ).