ترک . [ ت ُ ] (ص ، اِ) نقیض تازیک باشد. گویند ترکان از اولاد یافث بن نوح اند. (برهان ). نام طایفه ای است در ترکستان که تاتار و مغول و سایر اتراک از آن طایفه اند و زبان ایشان معین است . (انجمن آرا) (آنندراج ). گروهی از اولاد یافث بن نوح . (ناظم الاطباء). نام قومی منسوب به ترک که مردی بود از فرزندان نوح علیه السلام . (غیاث اللغات ). ج ، اتراک . (ناظم الاطباء). نقیض تازیک طایفه ٔ بزرگی از طوایف انسانی را گویند. ج ، ترکان . (ناظم الاطباء). نام ترک بعنوان قومی بدوی نخستین بار در قرن ششم میلادی دیده میشود. در همان قرن ترکان دولتی نیرومند و بدوی تأسیس کردند که از مغولستان و سرحد شمالی چین تا بحر اسود امتداد داشته است . مؤسس حکومت مزبور که چینیان او را «تومن »
۞ نامند. در کتیبه های ترکی بومن
۞ در سال
552 م . درگذشت و برادرش «ایستامی »
۞ (در طبری ج
1 ص
895 و
896: سنجبوخاقان ) که در مغرب فتوحاتی کرده ، ظاهراً تا سال
576 م . زیسته است این دو برادر گویا از آغاز مستقل از یکدیگر حکومت می کردند. چینیان از دولت مزبور بنام امپراطوری ترکان شمال و مشرق یاد کرده اند. درسال
581 م . تحت نفوذ سلسله ٔ چینی «سویی »
۞ این دو امپراطوری بطور قطع از یکدیگر جدا شدند و بعدها هر دو تابع سلسله ٔ چینی «تانگ »
۞ (
618 -
907 م .) گردیدند. در حدود سال
682 م . ترکان شمال موفق شدند استقلال خود را بدست آورند. درباره ٔ روابط این ترکان قدیم و اخلاق آنان بحث های بسیار شده است ... برای اطلاع بیشتر رجوع به دائرة المعارف اسلام ذیل ترک
۞ شود. سلسله های ترک که در ایران دوره ٔ اسلامی سلطنت کرده اند غزنویان (
351 -
555 هَ . ق .) سلجوقیان (
429 هَ . ق . - اواخر قرن ششم ) خوارزمشاهیان (
470 -
628 هَ . ق .) (از حاشیه ٔ برهان چ معین )
: کسی را ز ترکان نباشد خرد
۞ کز اندیشه ٔ خویش رامش برد.
فردوسی .
بخندید و آنگه بافسوس گفت
که ترکان ز ایران نیابند جفت .
فردوسی .
که ترکان بدیدن پریچهره اند
بجنگ اندرون پاک بی بهره اند.
فردوسی .
میغ چون ترکی آشفته ، که تیر اندازد
برق تیر است مر او را مگرو رخش کمان .
(از لغت فرس ص 215).
کیست از تازک و از ترک در این صدر بزرگ
که نه اندر دل وی دوستتری از زر و سیم .
ابوحنیفه ٔ اسکافی (از تاریخ بیهقی ).
چون شراب نیرو گرفتی ترکان این دو سالار را به ترکی ستودندی .(تاریخ بیهقی چ ادیب ص
220). کسان گماریم تا تضریبها می سازند و آنچه ترکان و این دو سالار گویند فراختر زیادتیها می کنند و بازمی نمایند. (تاریخ بیهقی ایضاً ص
221). و این ترک ابله [طغرل ، حاجب امیر یوسف ] این چربک بخورد و ندانست که کفران نعمت شوم باشد. (تاریخ بیهقی ایضاً ص
250).
وفا ناید از ترک هرگز پدید
وز ایرانیان جز وفا کس ندید.
(گرشاسبنامه ).
ترکان رهی و بنده ٔ من بودند
من تن چگونه بنده ٔ ترکان کنم .
ناصرخسرو.
عشق آمد و عقل کرد غارت
ای دل تو بجان بر این بشارت
ترکی عجب است عشق ، دانی
کز ترک عجیب نیست غارت .
خواجه عبداﷲ انصاری .
ما خود ز تو این چشم نداریم از ایراک
ترکی تو و هرگز نبود ترک وفادار.
سنایی .
و شاه ندانست که ترکان را وفا نباشد. (اسکندر نامه ٔ قدیم نسخه ٔ سعید نفیسی ).
رسم ترکان است خون خوردن ز روی دوستی
خون من خورد و ندید از دوستی در روی من .
خاقانی .
خونم همی خوری که ترا دوستم بلی
ترک این چنین کند که خورد خون بدوستی .
خاقانی .
ترک چون هست به انداختن زوبین جلد
چه زیان دارد اگر مولد او دیلم نیست .
خاقانی .
صواب آن است که آن را بعبارتی که به افهام نزدیک باشد و ترک و تازی را در آن ادراک افتد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ
1 تهران ص
14). و از خوف مضرت ترکان غز از آمل کوچ کرد، به در مرو رفت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ
1 تهران ص
228).
غارتی از ترک نبرده ست کس
رخت به هندو نسپرده ست کس .
نظامی .
چونکه تو بیدادگری پروری
ترک نه ای هندوی غارتگری .
نظامی .
ز بس کآورده ام در چشمها نور
ز ترکان تنگ چشمی کرده ام دور.
نظامی .
روی ترکان هست نازیبا و گست
زرد و پرچین چون ترنج آبخست .
فرقدی .
آن کیست کاندر رفتنش صبر از دل ما می برد
ترک از خراسان آمده ست از پارس یغما میبرد.
سعدی .
نگفتمت که به ترکان نگه مکن سعدی
چو ترک ترک نگفتی تحملت باید.
سعدی .
وآنگه تو محصلی فرستی
ترکی که ازو بتر نباشد.
سعدی .
|| کنایه از مطلوب و معشوق و غلام باشد. (برهان ). مجازاً معشوقان را ترک گویند. (از انجمن آرا) (از آنندراج ) مجازاً بمعنی معشوق . (غیاث اللغات ). معشوق . (ناظم الاطباء). معشوق بی باک و نامهربان . (فرهنگ رشیدی ). غلامان و کنیزان ترک نژاد زیبا بودند بدین مناسبت ترک بمعنی معشوق زیباروی بکار رفته است . (حاشیه ٔ برهان چ معین ). کنیزی یا غلامی جمیل از ترکان
: نورد بودم تا ورد من مورد بود
برای ورد مرا ترک من همی پرورد
کنون گران شدم و سرد و نانورد شدم
ازآن سبب که بخیری همی بپوشم ورد.
کسایی .
بنشان به تارم اندر مرترک خویش را
با چنگ سغدیانه و با یالغ و کدو.
عماره .
ترک من بر دل من کامروا گشت و رواست
از همه ترکان چون ترک من امروز کجاست .
فرخی (دیوان ص 21).
گر چون تو بترکستان ای ترک نگاری است
هر روز بترکستان عیدی و بهاری است .
فرخی .
ای ترک به حرمت مسلمانی
کم بیش بوعده ها نپخسانی .
معروفی .
ای ترک من امروز نگویی بکجایی
تا کس بفرستیم و بخوانیم و بیایی .
منوچهری .
گویی برخ کس منگر جز به رخ من
ای ترک چنین شیفته ٔ خویش چرایی .
منوچهری .
ترک چو تو ترک نبود آسان
ترکی تو نه دوغ ترکمانی .
سنائی .
یکی ترک تازی زبان آمدستم
بمهمان پی عشرت و زیج
۞ و بازی .
سوزنی (از یادداشت دهخدا).
بسیم و بمی کرد خواهم من امشب
بر آن ترک تازی زبان ترکتازی .
سوزنی .
تو ترک سیه چشمی ، هندوی سپیدت من
خواهی کلهم سازی خواهی کمرم بخشی .
خاقانی .
ترک من کآفتاب هندوی تست
عید جانها هلال ابروی تست .
خاقانی .
جهان پرشور از آن دارد لب شیرین ترک من
که ترکان دوست میدارند دایم شور و غوغا را.
مغربی (از امثال و حکم دهخدا).
تماشای ترکش چنان خوش فتاد
که هندوی مسکین برفتش ز یاد.
(بوستان ).
سعدی از پرده ٔ عشاق چه خوش می نالید
۞ ترک من پرده برانداز که هندوی توام .
سعدی .
-
ترکان چرخ ؛ کنایه از سبعه ٔ سیاره که زحل و مشتری و مریخ و آفتاب و زهره و عطارد و ماه باشد. (برهان ) (آنندراج ). هفت ستاره ٔ سیاره . (ناظم الاطباء)
: شب که ترکان چرخ کوچ کنند
کاروان حیات بر حذر است .
خاقانی .
-
ترک اَشقَر ؛ مریخ . (ناظم الاطباء).
-
ترک بدخواه ؛ از اسمای محبوب است . (آنندراج ).
-
ترک پنجم حصار . رجوع به ماده ٔ بعد شود.
-
ترک پنجمین ؛ ترک پنجم حصار. مریخ . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا)
: گر شود ناظر به سقف نیم ترک آسمان
بر زمین افتد کلاه از فرق ترک پنجمین .
سلمان ساوجی .
-
ترک جفاگر ؛ ترک بدخواه . از اسمای محبوب است . (آنندراج ).
-
ترک چین ؛ کنایه از آفتاب عالمتاب است . (برهان ). کنایه از آفتاب . (غیاث اللغات ) (آنندراج ). آفتاب . (فرهنگ رشیدی ) (ناظم الاطباء).
-
ترک چینی طراز ؛ زیبارویی که درزی و هیأت چینیان باشد
: دخت سقلاب شاه نسرین نوش
ترک چینی طراز رومی پوش .
نظامی .
-
ترک حصاری ؛ کنایه از ماه است و آفتاب را نیز گویند. (برهان ) (انجمن آرا) (آنندراج ). ماه و آفتاب . (ناظم الاطباء). آفتاب . (مجموعه ٔ مترادفات ). قمر. (مجموعه ٔ مترادفات )
: چو ترک حصاری زکار اوفتاد
عروس جهان در حصار اوفتاد.
نظامی .
-
ترک خرگاهی ؛ کنایه از معشوق . از این روی که کار ترکان یعنی سپاهیان نیزه بازی و تیراندازی در میدان جنگ است و محبوبان ، آن سپاهیان اند که به تیر مژه و کمان ابرو و شمشیر غمزه با شیفته ٔ خود در عین خرگاه جنگ می اندازند و مظفر و منصورمی شوند. (بهار عجم ) (آنندراج )
: در آن ترک خرگاهی آورد دست
شکنج نقابش زرخ برشکست .
۞ نظامی (شرفنامه ص 467).
-
ترک خطای ؛ از اسمای محبوب است . (آنندراج ). و رجوع به ترک بدخواه و ترک جفاگر شود.
-
ترک خو ؛ کنایه از بدخو. بی وفا و بدعهد است
: گشاد این ترک خو چرخ کیانی
ز هندوی دو چشمش پاسبانی .
نظامی .
-
ترک دلستان ؛ ترک خطای . از اسمای محبوب است . (آنندراج )
: ای ترک دلستان ز شبستان کیستی
خوش دلبری ندانم جانان کیستی .
خاقانی .
-
ترک دلکش ؛ ترک دلستان از اسمای محبوب است . (آنندراج ). و رجوع به ترک ظلم پیشه و ترک طناز و ترک هندو خال شود.
-
ترک روستایان ؛ کنایه از سیر برادر پیاز است که به عربی ثوم و فوم خوانند. (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء)
-
ترک زاد ؛ ترک زاده که زنی ترک او را زاده باشد. فرزند ترک
: بدو گفت بهرام ای ترک زاد
به خون ریختن تا نباشی تو شاد.
فردوسی .
و بمنتصف ماه جمیدی الاخرة سنه ٔ ثلاثین پسر دیگر آورد هم ترک زاد. ابومنصور بویه نام کردش . (مجمل التواریخ و القصص ). و رجوع به ترک و ترک زاده (اِخ ) شود.
-
ترک زاده ؛ ترک زاد. ابن ترک . فرزند ترک
: که این ترک زاده سزاوار نیست
کس او را بشاهی خریدار نیست .
فردوسی .
یکی ترک زاده چو زاغ سیاه
برین کوه بگرفت راه سپاه .
فردوسی .
و رجوع به ترک و ترک زاد شود.
-
ترک زرد کلاه ؛ آفتاب . (مجموعه ٔ مترادفات ).
-
ترک سلطان شکوه ؛ آفتاب . (ناظم الاطباء).
-
ترک سنان گذار ؛ آفتاب . (مجموعه ٔ مترادفات ).
-
ترک شیرازی ؛ ترکی که در شیراز بسر برد و گویا مانند ترک خطایی از نامهای محبوب است
:ز دست ترک خطایی کسی جفا چندین
نمی برد که من ازدست ترک شیرازی .
سعدی .
اگر آن ترک شیرازی بدست آرد دل ما را
بخال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را
حافظ.
-
ترک طناز ؛ از اسمای محبوب است . (آنندراج ). رجوع به ترک بدخواه و ترک دلکش شود.
-
ترک ظلم پیشه ؛ از اسمای محبوب است . (آنندراج ). و رجوع به ترک خطای و ترک دلکش و ترک هندو خال شود.
-
ترک فلک ؛ کنایه از کوکب مریخ است و آفتاب را هم گفته اند. (برهان ) (از غیاث اللغات ). مریخ وآفتاب . (ناظم الاطباء)
: بیا که ترک فلک
۞ خوان روزه غارت کرد
هلال عید بدور قدح اشارت کرد.
حافظ.
-
ترک گردون ؛ کنایه از مریخ است . (آنندراج ).
-
ترک معربد ؛ بمعنی ترک فلک است که کنایه از کوکب مریخ باشد. (برهان ). مریخ . (آنندراج )(ناظم الاطباء). ترک فلک . (فرهنگ رشیدی ).
-
ترک نشین ؛ جایی که ترکان سکونت کنند، چون دیهی ترک نشین یا محلی ترک نشین ، یا قرای ترک نشین .
-
ترک نیمروز ؛ کنایه از آفتاب جهان آراست . (برهان ). ترک چین ، کنایه از آفتاب است . (آنندراج ). آفتاب . (ناظم الاطباء) (فرهنگ رشیدی ).
-
ترک وار ؛ ترک مانند، مثل ترک
: تهمتن یکی جامه ٔ ترک وار
بپوشید و آمد نهان تا حصار.
فردوسی .
-
ترک هندوخال ؛ از اسمای محبوب است . (آنندراج ). و رجوع به ترک طناز و ترک خطای و ترک دلستان شود.
-
رخ ترک ؛ رخ زیبا و دل انگیز
: هندوی چشم مبیناد رخ ترک تو باز
گر به چین سر زلفت به خطا مینگرم .
سعدی .
|| در فهرست ولف اشعار زیر از فردوسی بمعنی غلام
۞ آمده است
: چو زان سو پرستندگان دید زال
کمان خواست از ترک و بفراخت یال
به ترک آنگهی گفت زان سو گذر
بیاورتو آن مرغ افگنده پر
بکشتی گذر کرد ترک سترک
خرامید نزد پرستنده ترک .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 1 ص 175).
ورا پنج ترک پرستنده بود
پرستنده و مهربان بنده بود.
فردوسی .
-
ترک دواتدار ؛ غلامی که دوات و قلم منشیان درباری را حمل کند
: و بونصر ترجمه ٔ معما به ترک دواتدار داد، امیر بخواند و بنوشتند و به بونصر بازدادند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
445).
|| مجازاً بمعنی سپاهی . (غیاث اللغات ). || در ترکی بمعنی شجاع و دلیر و سخت ... در چینی تو کو
۞ در یونانی تورخویی .
۞ (حاشیه ٔ برهان چ معین )
: دل بازده بخوشی ورنه ز درگه شه
فردات خیلتاشی ترک آورم تتاری .
منوچهری .