توان

توان . [ ت ُ / ت َ ] (اِ) قوت . طاقت . (صحاح الفرس ). قوت و قدرت و توانائی باشد. (برهان ). قدرت . (فرهنگ جهانگیری ). توانائی . (فرهنگ رشیدی ). زور و قوت ، و به فتح اول خطاست ۞ . (غیاث اللغات ). زور و قوت . تنو و تیو و نیرو مترادف اینند. (شرفنامه ٔ منیری ). بمعنی توانائی معروف است یعنی قدرت و دولت که صاحب توان را توانگر گویند. (انجمن آرا). قوت و قدرت و زور. (ناظم الاطباء). قوه . قوت . زور. (فرهنگ فارسی معین ). وسع. تاب . یارا. استطاعت . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). اوستائی «تو» ۞ (توانستن ، قدرت داشتن )، «تواچا» ۞ ، پهلوی «توان » ۞، هندی باستان «تو» ۞ ، «تویتی » ۞ ، ارمنی «توم » ۞ (ماندن ، دوام کردن ، تحمل کردن ، استقامت داشتن ). (حاشیه ٔ برهان چ معین ) :
سیامک بدش نام و فرخنده بود
کیومرث را دل بدو زنده بود...
چنین است آیین و رسم جهان
پدر را به فرزند باشد توان .

فردوسی .

نوان گشت بیژن ز زخم جوان
رمیده ز سر هوش و از تن توان .

فردوسی .

ز ضحاک ترسنده جمشیدیان
نماند ایچشان رای و توش و توان .

فردوسی .

شب و روز روشن روانش توئی
دل و جان و هوش و توانش توئی .

فردوسی .

فریضه باشد بر هر موحدی که کند
به طاقت و به توان با عدوی تو پیکار.

فرخی .

بی سپاهی آن سپه را نیست کرد
در جهان کس را نبوده ست این توان .

فرخی .

تن پیل دارد توان پلنگ
دل و زهره ٔ شیر و سهم نهنگ .

(گرشاسبنامه ).

همه زور و فر و توان و بهی
تو دادی و آن را که خواهی دهی .

(گرشاسبنامه ).

همه چیزشان بد، نبدْشان توان
چو باشد تن مردم بی روان .

(گرشاسبنامه ).

ز تست این توان من ، از زور نیست
که بی تو مرا زور یک مور نیست .

(گرشاسبنامه ).

چون زمین را آن توان نیست که تخم نوش در وی افکنی زهر بار آرد. (منتخب قابوسنامه ص 14).
زلیخا به دیدار او یافت جان
غمش رفت و آمد دوباره توان .

شمسی (یوسف و زلیخا).

ای پسر خسرو حکمت بگوی
تات بود طاقت و توش و توان .

ناصرخسرو.

آنچه او از سخن پدید آید
به سخن باشدش بقا و توان .

ناصرخسرو.

این را که همی بینی ، از گرمی و سردی
از ترّی و خشکی و ضعیفی و توان را.

ناصرخسرو.

جوان را جوانی فلک بازخواهد
ستاند توان از توانا ستمگر.

ناصرخسرو.

ترسم که تلافی بود وز آن پس
کز رنج و عنا کم شود توانم .

مسعودسعد.

بهانه بر قضا چه نْهی چو مردان عزم خدمت کن
چو کردی عزم ، بنگر تا چه توفیق و توان بینی .

سنائی .

به سیم هفته بدانسان شوی از زور و توان
کز تکاور به تکاور جهی ، از غوش به غوش .

سوزنی .

جمشیدصورتی و فریدون شکوه و فر
افراسیاب همت و هومان تن و توان .

سوزنی .

بدان لبان طمع بوسه چون توان کردن
ز کوچکی چو نبینم در او توان سخن ؟

سوزنی .

تا جهان شد ناقه ۞ از سرسام دی ماهی برست
چارمادر بر سرش توش و توان افشانده اند.

خاقانی .

زبان تو در سوددانستن است
توان تو در ناتوانستن است .

خاقانی .

در دولت جاودانْت بینام
هم حرمت و هم توان کعبه .

خاقانی .

تاتوانی خون گری خاقانیا
کآن جوانی وآن توان بدرود باد.

خاقانی .

نه در طبع نیرو، نه در تن توان
خمیده شده زادسرو جوان .

نظامی .

به نوشابه گفت ای شه بانوان
به از شیرمردان به توش و توان .

نظامی .

آنقدر داشتم ز توش و توان
کاخترم بود ازو همیشه جوان .

نظامی .

از تودل برنکنم تا دل و جانم باشد
می کشم جور تو تا جهد و توانم باشد.

سعدی .

امروز که دستگاه داری و توان
بیخی که بر سعادت آرد بنشان .

سعدی .

چون چین سر زلف بتان تاب کمندت
از جان دلیران ببرد تاب و توان را.

سلمان (از شرفنامه ٔ منیری ).

درآ که در دل خسته توان درآید باز
بیا که در تن مرده روان درآید باز.

حافظ.

- بی توان ؛ بی نیرو. ناتوان . ضعیف . مقابل توانا و نیرومند :
با طاقت و هوشیم ما و اوخود
بی طاقت و بی هوش و بی توان است .

ناصرخسرو.

رجوع به ترکیب زیر شود.
- ناتوان ؛ بی توان . کسی که از عهده ٔ انجام کاری برنیاید. سست . مقابل زورمند و صاحب قدرت و دولت :
مدان خویشتن را بجز ناتوان
اگر دسترس باشدت یک زمان .

فردوسی .

گر خواستی ولایت ترکان و ملک چین
بگرفتی و نبود بدین کار ناتوان .

فرخی .

چون دیده ای که یوسف از اخوان چه رنج دید
هم ناتوان بزی و ز اخوان توان مخواه .

خاقانی .

خاک بالین رسول اﷲ همه حرز شفاست
حرز شافی بهر جان ناتوان آورده ام .

خاقانی .

نه لشکر، یکی کوه بااو روان
که در زیر او شد زمین ناتوان .

نظامی .

به پیر کهن بر ببخشد جوان
توانا کند رحم بر ناتوان .

سعدی (بوستان ).

دشمن چو بینی ناتوان لاف از بروت خودمزن .

(گلستان ).

گر پیرهن بدر کنم از شخص ناتوان
بینی که زیر جامه خیالست یا تنم .

سعدی .

- ناتوانی ؛ عجز. درماندگی . ضعف . سستی . مقابل توانایی :
ناتوانی نصیب دشمن تست
تندرستی همه توان تو باد.

مسعودسعد.

رجوع به بی توان و ناتوان و ناتوانی شود.
|| بمعنی ابر هم هست که به عربی سحاب گویند. (برهان ).ابر را گویند. (فرهنگ جهانگیری ). به معنی ابر نیز آمده . (از فرهنگ رشیدی ) (انجمن آرا) (آنندراج ). ابر وسحاب . (ناظم الاطباء) :
ز سیلی که بر کوه ریزد توان
شود بر سر کوه کشتی روان .

خسرو (از آنندراج ).

ز روی بحر معلق توان شده پیدا
چو پشت ماهی سیم از میانه ٔ جیحون .

عمید (ایضاً).

|| (اصطلاح حساب ) حاصل ضرب چند عدد متساوی در یکدیگر، درین صورت یکی از عاملهای ضرب را پایه و شماره ٔ عاملها را نماینده ، یا نما گویند. مثلاً:

625=5*5*5*5

625 توان (قوه ٔ) چهارم عدد 5 است . (فرهنگ فارسی معین ).
- توان دوم ؛ این کلمه را فرهنگستان ایران بجای مجذور در اصطلاح حساب پذیرفته است . رجوع به واژه های نو فرهنگستان ایران ص 26 شود.
- توان سوم ؛ این کلمه را فرهنگستان ایران بجای مکعب در اصطلاح حساب پذیرفته و اضافه کرده است که در اصطلاح هندسه بکار نمی رود. رجوع به واژه های نو فرهنگستان ایران ص 26 شود.
|| (اصطلاح فیزیک ) مقدار کاری که در مدت یک ثانیه انجام گیرد.(فرهنگ فارسی معین ). || ممکن بودن هر چیزرا نیز گفته اند. (از برهان ). امکان و ممکن . (ناظم الاطباء). بمعنی اخیر در دساتیر آمده . (حاشیه ٔ برهان چ معین ). رجوع به فرهنگ دساتیر ص 240 شود. || (فعل ) ریشه ٔ فعل که به صورت معین فعل آید چون توان آمدن ، توان بودن ، توان گفتن ، توان رفتن ، توان دادن ،توان نهفتن ، توان زدن ، توان شمردن ، توان دیدن ، توان زیستن و جز اینها که غالباً امکان تحقق یافتن فعل را می رساند و بدون شخص آید :
من رهی پیر و سست پای شدم
نتوان راه کرد بی بالاذ.

فرالاوی .

چگونه توان کرد از تو نهان
چنین راز و این کارهای گران ؟

فردوسی .

دل من چو شد از ستاره تباه
چگونه توان شاد بودن به ماه ؟

فردوسی .

کسی کرد نتوان ز زهر انگبین
نسازد ز ریکاسه ، کس پوستین .

عنصری .

بفروز و بسوز پیش خویش امشب
چندانکه توان ز عود و از چندن .

عسجدی .

توان دانست که میوه بر چه جمله آید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 393). و توان بودن که این وقت دیگر پیغامبری بوده است و خدای تعالی علیم است ... که در تواریخ اختلاف عظیم است . (مجمل التواریخ و القصص ).
گفتم ز وادی بشریت توان گذشت
گفتا توان اگر نبود مرکبت جمام .

خاقانی .

دلی کآفت جان جست ، دلارام توان جست
نه زو صبر توان جست نه آرام توان خواست .

خاقانی .

از وفاها هرچه بتوان می کنم
وز جفاها هرچه بتوان می کند.

سعدی .

به شعر خاص چو سنجر نمی رسم چه توان
لغت غریب و مرا احتیاج فرهنگ است .

سنجر کاشی (از آنندراج ).

نگاری تندخو دارم قمرشکل و فلک شیوه
به هر کس بد کند خاطر نباشد روی بهبودش
مزاج نازکی دارد که بهر هیچ می رنجد
چو میرنجد کسی نتوان به صد جان کرد خوشنودش .

نظیری (از آنندراج ).

یا مرگ یا وصال ، سخن ختم می کنم
زین بیش بافراق مدارا نمی توان .

ظهوری (ایضاً).

کز اقبال ثانی ّ صاحبقران
شکار چنین صید وحشی توان ۞ .

ابوطالب کلیم (ایضاً).

کنم چون خودی را اگر پیروی
دگر کی توان دعوی خسروی ؟

ملا هاتفی (ایضاً).

نخست از سرم باید افسر نهاد
که تا در کلاهش توان سر نهاد.

؟ (ایضاً).

رجوع به توانستن شود.