تیشه

تیشه . [ ش َ / ش ِ ] (اِ) از ریشه ٔ تش به معنی ... تبر... پهلوی تیشک ۞ و تِش ۞ ... طبری تاشَه ۞ ... (حاشیه ٔ برهان چ معین ). افزار آهنی نجاران . (فرهنگ فارسی معین ). افزاری که مرکب اسب از قطعه ای آهنین برنده و از دسته که بدان چوب را می برند و می شکافند. و تبر. (ناظم الاطباء). افزار آهنین که نجاران ...دارند و... در عرف هند بسولا خوانند. سرش از پیش افکنده می باشد و از قفا بطور حلقه ٔ سوراخدار بود که دسته ٔ چوب در آن استوار کنند... (آنندراج ) :
برگیر کلند ۞ و تبر و تیشه و ناوه
تا ناوه کشی ، خارزنی گرد بیابان .

خجسته .

چو بشناخت ۞ آهنگری پیشه کرد
کجا زو تبر اره و تیشه کرد.

فردوسی .

گروه ورا تیشه بر خاک بود
درختان لک و کشتشان ماک بود.

اسدی (از یادداشت بخطمرحوم دهخدا).

در خانه ٔ دین چون بری سازی
از فکرت تیشه ساز و دست اره .

ناصرخسرو.

نجار گوهرم که نجیبان طبع من
جز زیر تیشه ٔ پدر خویشتن نیند.

خاقانی .

ای عزیز مادر و جان پدر تا کی ترا
این بزیر تیشه دارد و آن بسایه ٔ دوکدان .

خاقانی .

تیشه در بیشه ٔ بلا بردی
هر سر شاخ بابزن کردی .

خاقانی .

رومیان هندوان پیشه ٔ او
چینیان ریزه چین تیشه ٔ او.

نظامی (هفت پیکر چ وحید ص 59).

گرد عالم شد این حکایت فاش
تیز شد تیشه ها ز بهر تراش .

نظامی (هفت پیکر چ وحید ص 121).

حطب را اگر تیشه بر پی زنند
درخت برومند را کی زنند.

سعدی (بوستان ).

ترا تیشه دادم که هیزم شکن
نگفتم که دیوار مسجد بکن .

سعدی .

همه اندر تراش چون تیشه
کی بماند درخت در بیشه .

اوحدی .

ندهد این بجز آن راد که چون تیشه بود
دور باد آنکه ترا شد سوی خود چون تیشه .

ابن یمین .

سر خویش چون تیشه افکنده پیش
نهی پیشش انگشت بر چشم خویش .

طاهر وحید (از آنندراج ).

|| افزار آهنی سنگ تراشان . (فرهنگ فارسی معین ). افزار آهنین که ... سنگ تراشان دارند... پاره ٔ آهنی باشد به شکل انگشت مردم که سر تیزی دارد و بی دسته بود و سنگ تراشان سنگ بدان کنند و آن را در عرف هندی یانکی گویند... (آنندراج ) :
کانرا که تیشه رخنه کند فضل کان نهم
رخنه چرا به تیشه ٔ کان کن درآورم .

خاقانی (دیوان چ سجادی ص 241)

به تیشه روی خارا می خراشید
چو بید از سنگ مجرا می تراشید.

نظامی .

سخن تا نپرسند لب بسته دار
گهر نشکنی تیشه آهسته دار.

نظامی .

به تیشه کس نخراشد ز روی خارا گل
چنانکه بانگ درشت تو می خراشد دل .

سعدی (گلستان ).

هنرپیشگان تیشه برداشتند
نمودند هرچ از هنر داشتند.

امیرخسرو.

ناخن تیشه براندم به رگ و ریشه ٔ سنگ
کوه غم در ته پا سوده به جولان رفتم .

عرفی (ایضاً).

فرهادم و اندیشه ٔ شیرین به سر امّا
آلوده به خردل نکنم تیشه ٔ خود را.

طالب آملی (ایضاً).

ز همراهان کسی نگرفت شمعی پیش راه من
به برق تیشه زین ظلمت برون چون کوهکن رفتم .

صائب (از آنندراج ).

شود صلح عشاق حاصل ز جنگ
چو از تیشه همواری زخم سنگ .

طاهر وحید (ایضاً).

صدای تیشه که بر سنگ می خورد دگر است
خبر بگیر که آواز تیشه و جگر است .

ملا نسبتی (از آنندراج ).

- تیشه بپای خودزدن ؛ کنایه از ضایع کردن خود و خود را از کار بازداشتن باشد. (انجمن آرا) :
در این محنت سرا یک عشق پیشه
نزد چون من به پای خویش تیشه .

جامی .

رجوع به ترکیب بعد شود.
- تیشه بر پای خود زدن ؛ کنایه از برهم زدن و ضایع کردن کار و بار خود است . (برهان ). کنایه از، از تردد بازماندن و برهم زدن کار و بار خود. (آنندراج ). کار و بار خود را ضایع کردن و برهم زدن . (ناظم الاطباء) :
مکن فحش و دروغ و هزل پیشه
مزن بر پای خود زینهار تیشه .

ناصرخسرو.

تا به کی هر سو دوم در سومنات
تیشه ای بر پای ایمان می زنم .

عرفی (از آنندراج ).

رجوع به ترکیب قبل شود.
- تیشه بر خویشتن زدن ؛ تیشه بر پای خود زدن :
به بیرحمی از بیخ و بارش مکن
که نادان زند تیشه بر خویشتن .

سعدی .

رجوع به ترکیب قبل شود.
- تیشه بر قدم خویش زدن ؛ تیشه بر پای خود زدن :
ابله که تیشه بر قدم خویش می زند
بدبخت گو ز دست که فریاد میکنی .

سعدی .

رجوع به ترکیب قبل شود.
- تیشه به ریشه ٔ کسی زدن ؛ قصد نابودی وی را داشتن . موجبات فنای کسی را فراهم ساختن .
- تیشه بسوی خودزدن ؛ کنایه از حریص و طامع بودن . (برهان ) (آنندراج ) (انجمن آرا) (ناظم الاطباء). و حرص و شره و طمع باشد. (برهان ). و حرص و شره داشتن . (ناظم الاطباء).
- تیشه بودن ؛ کنایه از صرفه جوئی و مال جمع کردن از دیگران برای خود. (انجمن آرا) :
کردگارا مشت رندی ده جهان را خوش تراش
تا کی از قومی که هم ایشان و هم ما تیشه ایم .

انوری (از آنندراج ).

- تیشه ٔ رو بخود ؛ آنکه آنچه خواهد برای نفس خویش خواهد و برای دیگری سهمی در خوی او نیست . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- تیشه ٔ فرهاد تیز کردن ؛ کنایه از شروع عشق و عاشقی کردن باشد. (برهان ). شروع درعشق کردن . (فرهنگ رشیدی ). کنایه از شروع به عشقبازی کردن در جای خطرناک . (انجمن آرا). کنایه از شروع کردن در عشق و در مؤید فرهاد را عشق آموختن . (آنندراج ). شروع در عشق و عاشقی نمودن . (ناظم الاطباء).