خانه . [ ن َ
/ ن ِ ] (اِ) آن جایی که در آن آدمی سکنی می کند. (ناظم الاطباء). سرا. منزل . مستَقَرّ
: ۞ برگزیدم بخانه تنهایی
از همه کس درم ببستم چست .
شهیدبلخی .
کنون همانم و خانه همان و شهر همان
مرا نگویی کز چه شده ست شادی سوگ .
رودکی .
سبک پیرزن سوی خانه دوید
برهنه به اندام او درمخید.
ابوشکور بلخی .
همی گفت ناساخته خانه را
چرا ساختم رزم بیگانه را.
فردوسی .
همه خانه از بیم بگذاشتند
دل از بوم آباد برداشتند.
فردوسی .
چنان هم بمشکوی زرین من
چو در خانه ٔ گوهرآگین من .
فردوسی .
خنک آن میر که در خانه ٔ آن بارخدای .
فرخی .
مرا رفیقی امروز گفت خانه بساز
که باغ تیره شد و زرد روی بی دیدار.
فرخی .
همی نگون شود از بس نهیب هیبت تو
بترک خانه ٔ خان و بهند رایت رای .
عنصری .
فرمود تا خانه ای برآوردند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
116).
و مکاریان آن بارها را بسوی خانه ٔ خود بردن اولیتر دیدند. (کلیله و دمنه ). چون آن دوراندیش بخانه رسید در دست خویش از آن گنج جز حسرت و ندامت ندید. (کلیله و دمنه ).
یکی بخرام در بستان که تا سرو روان بینی
دلت بگرفت در خانه برون آ تا جهان بینی .
خاقانی .
بسفر سفره گزین خوانچه مخواه
مرد خوان باش و غم خانه مخور.
خاقانی .
از هر آنچه بخلل خانه و نقصان جاه و غضاضت ملک و شماتت اعداء بازگردد تجافی نمائید. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ
1 ص
155).
خانه ٔ ظالمان نه دیر که زود
بفضیحت خراب خواهد بود.
اوحدی .
|| بیت . (برهان قاطع)
: اطاق
۞ گفت با خرگوش خانه خان من
خیز و خاشاکت از او بیرون فکن .
رودکی .
بینیت همی بینم چون خانه ٔ کردان .
عماره مروزی .
ای بچه ٔ حمدونه ترسم که غلیواج
ناگه بربایدت در این خانه نهان شو.
لبیبی .
بخانه ٔ کهین در نیایند هرگز
که خانه ٔ مهینستشان جا و درخور.
ناصرخسرو
شناسی تو خانه ٔ کهین و مهین را
بجان تو است این دو تن نیک بنگر.
ناصرخسرو.
بدانید که مرگ خانه ٔ زندگانی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
339).
تن ما یکی خانه دان شوره ناک
که ریزد همی اندک اندکش خاک
چو دیوار فرسوده شد زیر و بر
سرانجام روزی درآید بسر.
اسدی .
خواب ناید دختری را کاندران باشد که باز
هفته ٔ دیگر مر او را خانه ٔ شوهر برند
ای بهمت از زنی کم چند خسبی چون ترا
هم کنون زی کردگار قادر اکبر برند.
سنائی .
او در خشم شده گفت : بر زبان من خطا کجا
رود که تخته ٔ زرین در خانه ٔ من است . (کلیله و دمنه ).
خانه ٔ معشوقم و معشوق نی
عشق بر نقد است بر صندوق نی .
مولوی .
خانه ٔ خود را شناسد خود دعا
تو بنام هر که خواهی کن ثنا.
مولوی .
قارون هلاک شد که چهل خانه گنج داشت
نوشیروان نمردکه نام نکو گذاشت .
سعدی (گلستان ).
ترا که خانه نئین است بازی نه این است .
سعدی .
ما خانه خراب کردگان را
در دل غم خانمان نگنجد
یا دوست گزین کمال یا جان
یک خانه دو میهمان نگنجد.
کمال خجندی .
بس عمارت که بود خانه ٔ رنج
بس خرابی که بود خانه ٔ گنج .
جامی .
-
آبخانه ؛ مستراح . آبشتگاه . (ناظم الاطباء). رجوع به آبخانه شود.
-
آبدارخانه ؛ مخزن مشروبات و شربت آلات . (ناظم الاطباء). رجوع به آبدارخانه شود.
-
آتشخانه ؛ آتشکده . جائی که در آن آتشبازی می سازند. (ناظم الاطباء). مخزنی که حرارت مرکزی کارخانه یا ماشینهای متحرک حرارتی در آن ایجاد میشود. رجوع به آتشخانه شود.
-
آجُرخانه ؛ آجری که متعلق بخانه است . اصطلاحاً به اشیاء ضروری خانه اطلاق میشود. مثلاً: چون گوئیم فلانی حتی آجر خانه را برد، مقصود این است که هر چه متعلق بخانه بوده و نبایستی از خانه منفک شود و اگر منفک شود بی ارزش است فلانی به آن دست یازیده و آن را برده است .
-
آسایش خانه ؛ آسایشگاه . مکانی که غالباً مرضی بدانجا میروند و دوره ٔ نقاهت را می گذرانند.
-
آشپزخانه ؛ جایی که در آن طعام پزند. مطبخ . (ناظم الاطباء). رجوع به آشپزخانه شود.
-
آشخانه ؛ جایی که در آن طعام به مردم دهند. (ناظم الاطباء).
-
آفتاب خانه ؛ خانه ٔ آفتاب . تابخانه . (ناظم الاطباء). رجوع به تابخانه شود.
-
آفتابه خانه ؛ لولهنگ خانه . جایی که در آنجا آفتابه های مستراح قرار دارد. رجوع به آفتابه خانه شود.
-
آهنگرخانه ؛ جایی که در آنجا آهنگری کنند. چلنگرخانه . رجوع به چلنگرخانه شود.
-
آئینه خانه ؛ اطاقی که دیوارهای آن از آیینه پوشیده شده باشد.
-
اثاث ِ خانه ؛ اثاث و اسباب متعلق بخانه . اثاث البیت . خنفر. دامال . رجوع به «اثاث خانه » و «اثاث البیت »و «اسباب خانه » شود.
-
ادبخانه ؛ مکتب خانه . مدرسه .
- || مبال ؛ مستراح . رجوع به ادبخانه شود.
-
از خانه بیرون کردن ؛ از خانه خارج کردن . ساکنین خانه را از منزل راندن .
-
از سرخانه افتادن ؛ سر خانه بمعنی حدمعین است و از سر خانه افتادن بمعنی از پایه ٔ خود افتادن بود و آنچه بعضی نوشته اند که کنایه از کم زور شدن است در حقیقت معنیی است ملازم معنی مذکور و این مخصوص کشتی است و گرچه در غیر آن نیز مستعمل است . (از آنندراج )
: میل و سنگ از سرمه دارد غمزه ٔ مردافکنش
ترسم از سرخانه افتد نرگس جادوفنش .
؟ (از آنندراج ).
-
اسباب ِ خانه ؛ اثاث البیت . اثاثیه . متاع متعلق بخانه . رجوع به اسباب خانه شود.
-
اسلحه خانه ؛ مکانی که اسلحه در آن می گذارند. مخزن نگاهداری اسلحه . رجوع به اسلحه خانه شود.
-
انگبین خانه ؛ خانه ٔ مگس نحل . جایی که مگس عسل در آنجا عسل میگذارد
: در آن انگبین خانه بینی چو نحل
بجوش آمده ذوفنونان فحل .
نظامی .
-
ایرمان خانه ؛ ایرمان سرای . خانه ٔ کرایه ای و عاریتی . مأوای معشوق . سر کوی محبوب . حسرت خانه . دنیا. (ناظم الاطباء). رجوع به «ایرمان خانه » و «ایرمان سرای » شود.
-
بادخانه ؛ بادگیر. قله . (ناظم الاطباء). نوک و تیزی رأس کوه . بلندی . رجوع به بادخانه شود.
-
بارخانه ؛ خیمه و چادر و هر چیز مانند آن که در زیر وی اسباب و سامان سفر را از باران حفظ کنند. جوال . خورجین . عرق گیر و پالان ستور باری که در روی آن بار قرار میدهند. (ناظم الاطباء).
- || اسباب و سامانی که برای پادشاهان و امیران در سفر حمل کنند. مال التجاره که از جایی بجای دیگر میبرند. (ناظم الاطباء).
- || مکانی که مؤسسات حمل و نقل برای جای بار تعیین میکنند. رجوع به بارخانه شود.
-
بازخانه ؛ جایی که در آن بازهای شکاری است . جایی که بازان را تربیت میکنند و در آن جا نگاه میدارند. رجوع به بازخانه شود.
-
بازیگرخانه ؛ جایی که در آن تئاتر یا نمایشهای جالب توجه میدهند. رجوع به بازیگرخانه شود.
-
باژخانه ؛ محل پرداخت باج و خراج . جای پرداخت خراج . رجوع به باژخانه شود.
-
بالاخانه ؛ عمارت فوقانی . (ناظم الاطباء). طبقه ای از ساختمان که در روی طبقه ٔ دیگر قرار گرفته است نسبت به طبقه ٔ زیر.
-
بت خانه ؛ جایی که بت را در آنجا گذاشته و ستایش کنند. معبد بت پرستان . (ناظم الاطباء). بتکده . صنم خانه . رجوع به «بتکده » و «بتخانه » شود.
-
بخانه ٔ عقل بازگشتن ؛ بعد از خشم یا فکر باطلی حقیقت را فهم کردن و بحال عادی بازآمدن .
-
بنّاخانه ؛ خانه ای که بنّاسازی باشد. خانه ای که بنایان سازند و توجهی به استحکام آن نداشته و برای فروش آماده کرده باشند. قسمتی از ساختمان که متعلق به بنایان باشد. سابقاً اشراف و ثروتمندان که مالک تعداد زیادی منزل وساختمان بودند همیشه چند بنّا مثل سایر کارکنان دیگر در منزل میداشتند که جایگاه آن ها در منزل مالک بنّاخانه نام داشت .
-
بندخانه ؛ محبس . زندان . (ناظم الاطباء).
-
بندخانه ٔ نای ؛ فاصله ٔ مابین دوبند نیشکر. (ناظم الاطباء).
-
بنده خانه ؛ خانه ٔ بنده . خانه ٔ من . [ این لفظ را کوچک در مقابل شخص بزرگ ادا میکند ]. (ناظم الاطباء). بنده منزل . جایگاه غلامان و کنیزان . سابقاً که بردگان در خانه های اربابان بخدمت مشغول میبودند منزل و جایگاهشان در آن خانه بنده خانه نام داشت .
-
بهارخانه ؛ بتخانه . بتکده . بنای رفیع. (ناظم الاطباء). رجوع به بهارخانه شود.
-
بیمارخانه ؛ مریضخانه . بیمارستان . (ناظم الاطباء). مستشفی .
-
پس خانه ؛ چادر و بار و اسباب بزرگان و امراء که در سفر پس از آنکه حرکت کردند آنها را حرکت داده و یک منزل جلوتر برند و چادر را بر پا کنند تا در ورود آنان حاضر باشند. مقابل پیشخانه . (ناظم الاطباء). رجوع به «پس خانه » شود.
-
پست خانه ؛ اداره ٔ پست . (ناظم الاطباء).
-
پیش خانه ؛ رواق و پیشگاه خانه و ایوانی که در مرتبه ٔ دوم خانه ساخته باشند. چادر و خیمه ای که در مسافرت از پیش فرستند. مقابل پس خانه . (ناظم الاطباء). رجوع به پیش خانه شود.
-
تابخانه ؛ خانه ای که بخاری و تنور در آن باشد. کوره . تنور. خانه ای که زمینش مانند زمین حمام مجوف بود و در آن آتش افروزند تا گرم شود و در مدت زمستان در آن جا بسر برند. خانه ای که در و دیوارش از آئینه بود و هر که در درون آن باشد بیرون را تواند دید. (ناظم الاطباء). رجوع به تابخانه شود.
-
تاریک خانه ؛ مکان تاریکی که عکاسها عکسهای خود را در آن ظاهر کنند. رجوع به تاریک خانه شود.
-
تجارتخانه ؛ حجره ٔ تجار که در آن جا به امر بازرگانی می پردازند. (ناظم الاطباء). رجوع به تجارتخانه شود.
-
تشکخانه ؛ جا و اطاقی در منازل که در آن تشک و اثاث خواب نهند.
-
تصفیه خانه ؛ امکنه ای که در آن جا آلات تصفیه ٔ ماده ای وجود دارد و بوسیله ٔ آنها آن ماده تصفیه میشود. چون : تصفیه خانه ٔ نفت ، تصفیه خانه ٔ نی شکر.
-
تعمیرخانه ؛ جایی که در آنجا شیئی را مرمت میکنند. رجوع به تعمیرخانه شود.
-
تلفنخانه ؛ اداره ٔ تلفن . اداره ٔ مرکزی تلفن .
-
تلگراف خانه ؛ اداره ای که در آنجا مردم تلگرافهای خود را مخابره می کنند. رجوع به تلگراف خانه شود.
-
تماشاخانه ؛ محلی که در آنجا بعضی چیزهایی موهوم و پاره ای افسانه ها را مجسم می نمایند و جهت اشتغال و عبرت نفس کارهای خوش آیند ظاهر میسازند و تقلیدهای نیک درمی آورند. (ناظم الاطباء). تئاتر.
-
تنبل خانه ؛ جای گردآمدن تنبلها. معمولاً این کلمه بجایی اطلاق میشود که در آنجا عده ای فراهم می آیند و بدون اشتغال بکاری وقت میسوزانند.
-
توپخانه ؛ آن قسمت از اداره ٔ لشکری که سلاحشان توپ است .(ناظم الاطباء). قسمتی از لشکر که با توپ مسلح میباشند.
- || جایی که توپ ها را در آنجا میگذارند. (ناظم الاطباء).
- || (اِخ ) میدانی است در تهران . رجوع به توپخانه شود.
-
ته ِ خانه ؛ دورافتاده ترین نقطه ٔ خانه . نقاط بی اهمیت منزل . چون : ته خانه را هم گشت . اثاثه ٔ بی اهمیت خانه . بنجل .
-
جامه خانه ؛ رخت خانه . (ناظم الاطباء). اطاق یا انباری که برای گذاردن جامه تخصیص می یابد
: مهندسان طبیعت ز جامه خانه ٔ غیب
هزار سله برآرند مختلف الوان .
سعدی .
- || جامه دان . (ناظم الاطباء). رجوع به جامه خانه شود.
-
جباخانه ؛ جبه خانه . اسلحه خانه . قورخانه . مخزن لشکر. (ناظم الاطباء). رجوع به جباخانه و جبه خانه شود.
-
جبه خانه ؛ اسلحه خانه . قورخانه . مخزن لشکر. (ناظم الاطباء).
-
جنده خانه ؛ فاحشه خانه . خانه ای که روسپی ها در آن به فسق می پردازند. رجوع به جنده خانه شود.
-
جیبه خانه ؛ جبه خانه . جباخانه . اسلحه خانه . قورخانه . (از ناظم الاطباء). رجوع به جیبه خانه شود.
-
چاپارخانه ؛ جایی که در آن اسب های چاپاری را نگاهدارند. (ناظم الاطباء). رجوع به چاپارخانه شود.
-
چاپخانه ؛ جایی که در آن نوشته ها را چاپ میکنند. مطبعه . (ناظم الاطباء).
-
چای پزخانه ؛جایی که در آن جا سماور و وسایل درست کردن چای قراردارد و در آنجا چای درست می کنند.
-
چای خانه ؛ محل و جایی که در آنجا سماور و وسایل درست کردن چای وجود دارد و در آن محل چای درست میکنند. قهوه خانه .
-
چپرخانه ؛ مخفف چاپارخانه . محل نگاهداری اسبهای چاپاری . رجوع به «چاپارخانه » و «چپرخانه »شود.
-
چشم خانه ؛ چشمدان . حفره ای در استخوان پیشانی که چشم در آن قرار گرفته است . (ناظم الاطباء).
-
چلنگرخانه ؛ آهنگرخانه .
-
حجله خانه ؛ اطاقی که آراسته و زینت کرده اند تا عروس و داماد در آنجا بسربرند. (از ناظم الاطباء). رجوع به حجله خانه شود.
-
حرمخانه ؛ جایی که حرم در آن جا زیست میکند. اندرون . قسمتی از منزل که پردگیان راست .
-
حوضخانه ؛ اطاقی از منزل که در آن حوض قرار دارد. رجوع به حوضخانه شود.
-
حویج خانه ؛ صندوق خانه .مکانی از منزل که در آن جا مایحتاج زندگی می نهند. رجوع به حویج شود.
-
خانه خانه ؛ متخلخل . (ناظم الاطباء).
- || حجره حجره . (ناظم الاطباء).
- || سوراخ سوراخ . (ناظم الاطباء).
- || پارچه ای که نقش روی آن از شکلهای چهارضلعی تشکیل یافته است . رجوع به خانه خانه شود.
-
خس خانه ؛ کلبه ای که از گیاههای سبز معطر می سازند. (ناظم الاطباء).
-
خلوت خانه ؛ اطاق زن .(ناظم الاطباء).
- || اطاق . (ناظم الاطباء).
- || اطاق مخصوص . (ناظم الاطباء).
- || نمازگاه . (ناظم الاطباء). رجوع به خلوتخانه شود.
-
خم خانه ؛ میکده . میخانه . شراب خانه . (ناظم الاطباء)
: سر به خمخانه ٔ تشنیع فرو خواهم برد.
سعدی (بدایع).
خم خانه ٔ خماران بشکست .
سعدی (مجالس ).
ساقی بده آن کوزه ٔ خمخانه بدرویش
کآنها که بمردندگل کوزه گرانند.
سعدی (طیبات ).
-
خورشخانه ؛ مطبخ . (ناظم الاطباء). آشپزخانه . جایی که در آنجا خوراک پزند. رجوع به خورشخانه شود.
-
خویش خانه ؛ خانه ٔ خویش . خانه ٔ خویشاوند. (اضافه ٔ مقلوب است ).
-
خیاطخانه ؛ درزیگاه . آنجا که لباس بهر مردمان دوزند. رجوع به خیاطخانه شود.
-
خیشخانه ؛ خیمه ای که از پارچه ٔ کتانی و یا از نی سازند. خانه ای که جهت دفع گرما سازند و اطراف آن را از خار شتر برآورند و از بیرون پیوسته آب بروی پاشند. (ناظم الاطباء).
- || پیراهن کتان . (ناظم الاطباء).
- || زر خالص . (ناظم الاطباء). رجوع به خیشخانه شود.
-
خیل خانه ؛ خاندان و دودمان . (ناظم الاطباء)
: سالار خیلخانه ٔ دین حاجب رسول
سردفتر خدای پرستان بی ریا.
سعدی .
-
داروخانه ؛ دواخانه . آنجایی که داروها را میسازند و میفروشند. (ناظم الاطباء).جایی که دارو برای مرضی آماده میکنند. رجوع به «داروخانه » و «دواخانه » شود
: چنین سقمونیای شکرآلود
ز داروخانه ٔ سعدی ستانند.
سعدی .
-
دباغخانه ؛ جایی که در آنجا پوست را پیرایش کرده دباغی میکنند. (ناظم الاطباء). رجوع به دباغخانه شود.
-
امثال :
گذر پوست به دباغخانه می افتد . نظیر: آخر نخ از سوزن رد میشود.
-
دبیرخانه ؛ اداره ای که مسؤول انجام کارهای دفتری مؤسسات بزرگ است . چون : دبیرخانه ٔ دانشگاه ، دبیرخانه ٔ سازمان ملل متحد. رجوع به دبیرخانه شود.
-
در جایی یا بجایی خانه کردن ؛ مقیم شدن در آنجا. چون : من دیگر به میخانه خانه کردم .
-
در خانه ؛ دری که خانه را به بیرون مربوط می کند.
- || دربار پادشاهی و سرای سلطنتی . (ناظم الاطباء).
- || خانواده ؛ محیط خاندان . چون : فلانی در خانه ٔ فلان کس بزرگ شده است ». رجوع به در خانه شود.
-
درِ خانه ای بازداشتن ؛ کنایه از آمد و شد زیاد داشتن آن خانه . چون : فلانی درِ خانه اش باز است . واریز خرجی بیش از عادت در خانه داشتن .
-
درشکه خانه ؛ جایی که درشکه را در آن جا قرار میدهند و طویله ٔ اسبهای درشکه نیز در آنجاست . رجوع به درشکه خانه شود.
-
دفترخانه ؛ محضر اسناد رسمی . جایی که مردمان در آنجا معاملات یعنی عقودو ایقاعات و بعضی از اسناد خود را به ثبت میرسانند.رجوع به دفترخانه شود.
-
دلاّ ل ِ خانه ؛ آنکه شغلش آماده کردن خریدار و فروشنده ٔ خانه است برای معامله ٔ خانه . واسطه ٔ معامله ٔ خانه . گاهی دلال خانه در اجاره دادن خانه نیز واسطه میشود.
-
دندانخانه ؛ جای دندان در دهان . رجوع به دندان خانه شود.
-
دواخانه ؛ داروخانه . آنجا که دارو و دوا برای مرضی سازند و در اختیار آنها گذارند.
-
دوستاقخانه ؛ زندان . محبس . جایی که مردمان را ببند کشند. رجوع به «دوستاق » و «دستاق » شود.
-
دولت خانه ؛ بارگاه . کوشک . خانه . (ناظم الاطباء).
- || سرای سلطنتی قزوین . (ناظم الاطباء). رجوع به «دولت خانه » شود.
-
دویتخانه ؛ جایی که در آنجا به امور دفتری می پردازند. رجوع به «دویت » و «دویت خانه » شود.
-
دیوان خانه ؛ بارگاه سلطنت . (ناظم الاطباء).
- || محل قضاوت و حکومت و عدالتخانه . (ناظم الاطباء).
- || دار الحکومه . (ناظم الاطباء).
- || اطاق شورا. (ناظم الاطباء). رجوع به دیوانخانه شود.
-
راست خانه ؛ کسی که با همه کس از روی راستی و درستی و دیانت و امانت معاش کند. (ناظم الاطباء).
-
راهدارخانه ؛ جایگاه محافظین راهها در طول راه . محل قراسورانها. محل مستحفظین جاده ها.
-
رخت شوی خانه ؛ جایی که در آن جا جامه ها را میشویند. گازرگاه . (ناظم الاطباء). رجوع به رخت شوی خانه شود.
-
رصدخانه ؛ رصدگاه . جایی که در آنجا رصد بندند. (ناظم الاطباء).
-
رقاصخانه ؛ جایی که در آنجا رقاصان رقص کنند. فحش گونه ای است که به بعضی از امکنه دهند. رجوع به «رقاص خانه » شود.
-
رودخانه ؛ بستررود. مجرای رود. (ناظم الاطباء). رود. رجوع به رودخانه شود.
-
زَرّادخانه ؛ اسلحه خانه . (ناظم الاطباء). رجوع به زرادخانه شود.
-
زرگرخانه ؛ جایی که در آنجا زرگری کنند. رجوع به زرگرخانه شود.
-
زنبورکخانه ؛ نوعی از توپهای کوچک که آن را بر شتر حمل میکنند با شتر حامل آن . رجوع به زنبورک شود.
-
زورخانه ؛محلی است که در آنجا ورزشهای خاص میکنند. رجوع به زورخانه شود.
-
سربازخانه ؛ سرای سپاهیان . (ناظم الاطباء). محلی که سربازان در آنجا زیست و تمرین و مشق عملیات سربازی میکنند. جایی که سربازان را برای روز جنگ آماده میکنند. رجوع به سربازخانه شود.
-
سردخانه ؛ محلی است که آن را با وسایل خاص سرد میکنند و در آنجا اشیاء فاسدشدنی را حفظ میکنند. رجوع به سردخانه شود.
-
سفارتخانه ؛ خانه ای که در آن هیئت سفارت منزل کنند. وامور سیاسی مربوط بکشور خویش را انجام دهند. رجوع به سفارتخانه شود.
-
سفره خانه ؛ محلی است از منزلها که در آنجا غذا صرف میشود. اطاق غذاخوری . (ناظم الاطباء).
-
سقاخانه ؛ جایگاهی است که مردمان در آن آب ذخیره میکنندتا تشنگان با نوشیدن آب از آن رفع عطش کنند. این مکان چون در نزد مردم مقدس است آنها غالباً با روشن کردن شمع و دخیل بستن و انجام سایر مراسم مذهبی رفع حاجت خود را میطلبند. رجوع به سقاخانه شود.
-
سلاح خانه ؛ جبه خانه . اسلحه خانه . (ناظم الاطباء).
-
سلاخ خانه ؛ محلی که گوسفندان را میکشند و پوست آنها را از لاشه جدا میکنند.
-
سلطنت خانه ؛ سرای سلطنت . بارگاه شاهی . درگاه پادشاهی
: تو آن در مکنون یکدانه ای
که پیرایه ٔ سلطنت خانه ای .
سعدی (بوستان ).
-
سیاه خانه ؛ خیمه ٔ صحرانشینان . (ناظم الاطباء).
- || زندان . محبس . (ناظم الاطباء).
- || خانه ٔ بی میمنت ؛ بی یمن . (ناظم الاطباء). رجوع به سیاه خانه شود.
-
سیه خانه ؛ سیاه چادر. چادر مردم صحرانشین . (ناظم الاطباء).
- || محبس . زندان . (ناظم الاطباء).
- || خانه ٔ بدیمن . (ناظم الاطباء). رجوع به سیاه خانه شود.
-
شبخانه ؛ شبستان . (ناظم الاطباء).
- || حرمسرای شاهان . (ناظم الاطباء).
- || خانه ای که شبها درویشان در آن بسر برند. (ناظم الاطباء).
- || خلوتگاهی که شبها در آن عبادت کنند. (ناظم الاطباء). رجوع به شبخانه شود.
-
شترخانه ؛ جایی که در آن شتران را نگاهداری کنند. محلی چون طویله که در آن شتران را محافظت نمایند
: ز سیم و زر و قندز و لعل و در
شتر با شترخانه ها گشت پر.
نظامی .
رجوع به شترخانه شود.
-
شرابخانه ؛ خمخانه . میخانه . میکده . (ناظم الاطباء). رجوع به شرابخانه شود.
-
شربتخانه ؛ مخزن داروها. تبنگوی داروها. (ناظم الاطباء).
- || مخزن شربت آلات . (ناظم الاطباء). رجوع به شربتخانه شود.
-
شرفخانه ؛ نام نقطه ای است در آذربایجان . رجوع به شرفخانه شود.
-
شیرکخانه ؛ میخانه . (ناظم الاطباء). نام محلی که در آن مشروبات الکلی درست کنند. رجوع به شیرکخانه شود.
-
شیره پزخانه ؛ جایی که در آن شیره درست میکنند. رجوع به شیره و شیره پزخانه شود.
-
شیره خانه ؛ محلی است که در آنجا شیره که یکنوع مخدری است میکشند. رجوع به «شیره کشخانه » و «شیره خانه » شود.
-
شیره کشخانه ؛ محلی است که در آنجا شیره که یکنوع مخدری است میکشند. رجوع به شیره کشخانه و «شیره خانه » شود.
-
شیشه گرخانه ؛ محلی است که در آنجا شیشه میسازند. رجوع به شیشه گرخانه شود.
-
صابون پزخانه ؛ محلی است که در آنجا صابون میپزند.
- || نام محلتی است در جنوب تهران . رجوع به صابون پزخانه شود.
-
صاحب خانه ؛ مالک خانه .
- || موجر. رجوع به صاحبخانه شود.
-
صندوق خانه ؛ جایی که در آن کالا و متاع و اسبابهای نفیس و چیزهای قیمتی و لباسهای فاخر و جز آن نهاده و در صندوق حفظ می کنند. (ناظم الاطباء). رجوع به صندوقخانه شود.
-
صنم خانه ؛ بتخانه . بتکده
: کز صنم خانه های گنبد خاک
دور شو کز تو دور باد هلاک .
نظامی .
صنم خانه هایی چو خرم بهار.
نظامی .
رجوع به صنم خانه شود.
-
ضرابخانه ؛ محلی که در آنجا پول سکه میزنند. درمسرا. درمکده . (ناظم الاطباء). رجوع به ضرابخانه شود.
-
طباخ خانه ؛ جایی که در آنجا طباخت و آشپزی کنند. مطبخ . آشپزخانه . رجوع به طباخ خانه شود.
-
طربخانه ؛ جای عیش و عشرت . عشرتخانه . رجوع به طربخانه شود.
-
طهارت خانه ؛ مبال . کنار آب . جای ضرور. (ناظم الاطباء). رجوع به طهارت خانه شود.
-
عبادتخانه ؛ مکان عبادت . مکان پرستش . (ناظم الاطباء). جایی که در آن عبادت کنند. معبد.
-
عدالتخانه ؛ جای عدل و داد.
- || دادگستری ؛ عدلیه . محلی که مردمان در آنجا شکایت خود میبرند و رفع نزاع می خواهند. رجوع به عدالتخانه شود.
-
عروس خانه ؛ جایی که محل عروسی است . خانه ای که در آن عروسی برپاست . رجوع به عروسی شود.
-
عزاخانه ؛ ماتم خانه . محلی که در آنجا عزا برپا میکنند. (ناظم الاطباء).رجوع به عزاخانه شود.
-
عزب خانه ؛ محلی که در آنجا زن و مرد به فراش هم میروند.
- || فاحشه خانه ؛ جنده خانه . رجوع به عزب خانه شود.
-
عشرتخانه ؛ جای عیش و عشرت . عشرتگاه . (ناظم الاطباء)
: نوای نشاط و خرمی به عشرتخانه ٔ ناهید رسانید. (حبیب السیر ج
3 ص
155). رجوع به عشرتخانه شود.
-
عصارخانه ؛ جایی که در آنجاعصاری کنند. جایی که در آنجا شیره ٔ انگور یا روغن نباتی میگیرند. رجوع به عصارخانه شود.
-
عمل خانه ؛ جای عمل . رجوع به عمل شود
: عمل خانه ٔ دل بفرمان تست
زبان خود عمل دار دیوان تست .
نظامی .
-
غریب خانه ؛ جایی که در آنجا غرباء بسر میبرند. خانه ٔ غریبان . رجوع به غریب شود.
-
غسالخانه ؛ مرده شوی خانه . جائی که در آن مردگان رابشویند. (ناظم الاطباء). رجوع به غسالخانه شود.
-
غلامخانه ؛ جای غلامان بسراها. محلی که برای غلامان در سراها سازند. رجوع به غلامخانه شود.
-
فاحشه خانه ؛ جنده خانه . جایی که محل روسپیان است و مردمان برای زنا بدانجا میروند. رجوع به فاحشه خانه شود.
-
فراشخانه ؛ جایی که در آنجا فراشان بسر میبرند. محلی در سراها یا مؤسسات که از آن فراشان است . رجوع به فراشخانه شود.
-
فیلخانه ؛ اصطبل فیل . (ناظم الاطباء). جای و طویله ٔ فیلان . رجوع به فیل خانه شود.
-
قاطرخانه ؛ محلی که در آن قاطر است .طویله ٔ قاطران . جای نگاهداری و حفاظت قاطران . رجوع به قاطرخانه شود.
-
قحبه خانه ؛ جنده خانه . فاحشه خانه . رجوع به قحبه خانه و فاحشه خانه شود.
-
قرائتخانه ؛ جایی که در آنجا مردمان بقرائت وقت میگذارنند. اطاق مطالعه . رجوع به قرائتخانه شود.
-
قراولخانه ؛ جایی که در آن جا قراولان منزل دارند. (ناظم الاطباء). رجوع به قراولخانه شود.
-
قصابخانه ؛جایی که در آنجا گوسفندان را ذبح میکنند. (ناظم الاطباء). جایی که در آنجا گوسفندان ذبح شده را میفروشند.رجوع به قصابخانه شود.
-
قورخانه ؛ جبه خانه . اسلحه خانه . رجوع به قورخانه شود.
-
قونسولخانه ؛ منزل قونسول . قونسولگری . رجوع به «قونسول » و «قونسولخانه » و «قونسولگری » شود.
-
قهوه خانه ؛ جایی که در آن جا مردمان فراهم می آیند و با نوشیدن چای و قهوه و غذاهای ساده وقت می گذرانند. رستوران ساده . کافه . جایی که در آن چای و قهوه می پزند. (ناظم الاطباء). رجوع به قهوه خانه شود.
-
کارخانه ؛ دکان و حانوت .
- || پیشه گاه و جایی که در آن پیشه و صنعتی را به انجام می رسانند. (ناظم الاطباء).
- || دستگاه کیمیاگری و دواسازی . (ناظم الاطباء).
- || جبه خانه یا قورخانه . (ناظم الاطباء).
- || هر جایی که انجام کارهای عمومی در آن دایر باشد. (ناظم الاطباء). رجوع به کارخانه شود.
-
کاروانخانه ؛ کاروانسرا. بناهای عمومی که درآن کاروانیان منزل کنند. رجوع به کاروانسرا شود.
-
کاغذخانه ؛ کارخانه ٔ کاغذسازی . (ناظم الاطباء). رجوع به کاغذخانه شود.
-
کالسکه خانه ؛ جایی که در آن جا کالسکه گذارند. محل گذاردن کالسکه در منزلها. رجوع به کالسکه خانه شود.
-
کتابخانه ؛ ارغنگ . جایی که در آن کتابهای خطی یا چاپی را جمع کرده و با نظم و ترتیب معینی قرار میدهند. قفسه ای که در آن کتاب میگذارند.(ناظم الاطباء). رجوع به کتابخانه شود.
-
کتب خانه ؛ کتابخانه
: بسکه خرابات شد صومعه ٔ صوف پوش
بسکه کتب خانه گشت مصطبه ٔ دردخوار.
سعدی (طیبات ).
-
کرایه خانه ؛ اجاره بها. رجوع به کرایه خانه شود.
-
کرسی خانه ؛ اطاقی از منزل که در آنجا کرسی مینهند. رجوع به کرسی خانه شود.
-
کُشک خانه ؛ انبار مخزن . (ناظم الاطباء). رجوع به کشک خانه شود.
-
کشیک خانه ؛ جایگاه حارسین و نگاهبانها. آنجا که نگاهبانان بوقت نگهبانی بسر برند. رجوع به کشیک خانه شود.
-
کلاش خانه ؛ خانه ٔ عنکبوت . تارعنکبوت . رجوع به کلاش خانه شود.
-
کمان خانه ؛ گوشه ٔ کمان . (ناظم الاطباء). رجوع به کمان خانه شود.
-
کوره پزخانه ؛ جایی که بدانجا آجر پزند. جایی که در آن جا خشت را پخته آجر کنند. جایی که در آنجا آهک و گچ درست کنند. رجوع به کوره پزخانه شود.
-
کولی خانه ؛ جایگاه کولیان . آنجا که کولیان در آن زیست میکنند. رجوع به کولی خانه شود.
-
گاریخانه ؛ جای گذاردن گاری . محلی که در آنجا گاری گذارند. رجوع به گاری خانه شود.
-
گداخانه ؛ جایی که در آنجا گدایان را حفاظت کنند. جایی که در آنجا گدایان بسر برند. رجوع به گداخانه شود.
-
گرمخانه ؛ آنجایی از حمام که زیر آن خالی است و در آن آتش می افروزند. حجره ای مر دواسازان را که داروها را در آن می خشکانند. (ناظم الاطباء). رجوع به گرمخانه شود.
-
گلخانه ؛ محلی که در آن گل و ریاحین می پرورانند. جایی که در زمستانها به آنجا گل و ریاحین می گذارند ومانع از بین رفتن آن میشوند. رجوع به گلخانه شود.
-
گمرک خانه ؛ جایی که در آن خراج و گمرک از مال التجاره میگیرند. (ناظم الاطباء). رجوع به گمرک خانه شود.
-
گنج خانه ؛ خزانه و مخزن . گنجینه . (ناظم الاطباء)
: در آن گنج خانه که زر یافتند
ره از اژدها پرخطر یافتند.
نظامی .
رجوع به گنج خانه شود.
-
گورخانه ؛ قبر. مقبره . مدفن . جایی که مرده را در آنجا دفن میکنند. رجوع به گورخانه شود.
-
لولهنگ خانه ؛ آفتابه خانه . رجوع به لولهین خانه شود.
-
لولهین خانه ؛ آفتابه خانه . جایی که آفتابه ها را در آنجا می گذارند. رجوع به لولهین خانه شود.
-
لولی خانه ؛ فاحشه خانه . جنده خانه . رجوع به لولی خانه شود.
-
ماشین خانه ؛ جایی که در آن ماشین و دستگاه تولید نیروی کارخانه قرار دارد. رجوع به ماشین خانه شود.
-
مبارکخانه ؛ خانه ٔ مبارک و میمون . خانه ٔ بامیمنت
: گر بخانه در ز راه در شوید
این مبارکخانه را، در حیدر است .
ناصرخسرو.
رجوع به مبارک خانه شود.
-
مردارخانه ؛ زندان .(ناظم الاطباء).
- || در بازی نرد آن خانه که مهره در وی ششدر و یاهفت در افتد و نتواند بیرون آید. (ناظم الاطباء). رجوع به مردارخانه شود.
-
مرده شوی خانه ؛ غسالخانه . جایی که در آن مرده را میشویند.(ناظم الاطباء). رجوع به مرده شوی خانه شود.
-
مریضخانه ؛ بیمارستان . (ناظم الاطباء).
- || مستشفی . جایی که بیماران را پذیرایی کنند و بعلاج آنان پردازند. رجوع به مریضخانه شود.
-
مسافرخانه ؛ میهمانخانه . کاروانسرای . منزلگاه مسافر. (ناظم الاطباء). رجوع به مسافرخانه شود.
-
مشورتخانه ؛ جایی که در آنجا رایزنی کنند. محل برای مشورت در امری . رجوع به مشورتخانه شود.
-
معلم خانه ؛ جای درس و تحصیل و مدرسه . (ناظم الاطباء).
- || دار المعلمین ؛ دانشسرای . جایی که معلم تربیت میکنند. مدرسه ٔ عالی در تهران از مستحدثات ناصرالدین شاه قاجار. (ناظم الاطباء). رجوع به معلم خانه شود.
-
مکتب خانه ؛ جای تعلیم کودکان . (ناظم الاطباء). رجوع به مکتب خانه شود.
-
مهمان خانه ؛ جایی که مسافر و مردم غریب در آن منزل میکنند. کاروانسرای . جایی که از مهمان ،میزبان میزبانی کند. (ناظم الاطباء).
- || خانقاه و جایی که به فقرا و مساکین طعام میدهند. (ناظم الاطباء).
- || دنیا. روزگار. (ناظم الاطباء).رجوع به مهمانخانه شود.
-
میخانه ؛ میکده . جایی که در آن شراب میفروشند. خانه ٔ شراب فروشی . (ناظم الاطباء). جائی که در آن شراب میفروشند و در آنجا شراب مینوشند. رجوع به میخانه شود.
-
میوه خانه ؛ دکان میوه فروشی . جایی که میوه در آن فراوان باشد. (ناظم الاطباء).
-
میهمان خانه ؛ مهمانخانه . رجوع به مهمانخانه شود.
-
نانواخانه ؛ جایی که در آنجا نان پزند. نانوایی . رجوع به نانواخانه شود.
-
نقاره خانه ؛ جایی که نقاره می کوبند. رجوع به نقاره خانه شود.
-
نقاشخانه ؛ نگارخانه . رجوع به نگارخانه شود.
-
نگارخانه ؛ خانه ٔ بنقش و نگار آراسته شده و نقاشی کرده . (ناظم الاطباء).
-
نمازخانه ؛ جای نمازگزاری . معبد. مسجد. مصلی . اخیراً به کلیسا و کنیسه اطلاق میشود. رجوع به نمازخانه شود.
-
نواخانه ؛زندان . محبس . بندی خانه . (ناظم الاطباء)
: ببوسی گرت عقل و تدبیر هست
ملکزاده را در نواخانه دست .
سعدی (بوستان ).
-
نوانخانه ؛ جای فقرا. محلی که فقرا و بی کسان را نگاهداری میکنند.
-
نوره خانه ؛ محلی است در حمامها که در آنجا مردمان نوره بکار برند. واجبی خانه . رجوع به نوره خانه شود.
-
نهارخانه ۞ ؛ جای نهار خوردن . جایی که در آنجا مردم غذای ظهر خود را صرف میکنند.
- || مهمانخانه ای که فقط غذای ظهر دارد. رستورانی که فقط در ظهرها دایر است . رجوع به ناهارخانه شود.
-
نهانخانه ؛ خلوت خانه و جای خلوت . جایی که در زیرزمین میسازند جهت نشستن در هواهای گرم تابستان . جایی که درآن غله ذخیره میکنند. (ناظم الاطباء). مخزن .
- || زبیل دان . جایی که در آن خاشاک و خاکروبه می ریزند. (ناظم الاطباء).
- || مقبره ٔ گور. (ناظم الاطباء). رجوع به نهانخانه شود.
-
واجبی خانه ؛نوره خانه . محلی است در حمامها که در آنجا مردمان نوره استعمال میکنند. رجوع به واجبی خانه شود.
-
وزارت خانه ؛ محل وزارت . حوزه ای که وزیر و کارمندانش مشغول انجام وظیفه اند. رجوع به وزارتخانه شود.
-
هزارخانه ؛ هزارتو. معده ٔ دوم ستور. (ناظم الاطباء). هزارلا. رجوع به هزارخانه شود.
-
هم خانه ؛ دو یا چند نفر که در یک منزل باشند هر یک هم خانه اند مر دیگری را. هم منزل . (ناظم الاطباء)
: کی بود جای ملک در خانه ٔ صورت پرست
رو چو صورت محو کردی با ملک همخانه باش .
سعدی (خواتیم ).
- || یار. رفیق . (ناظم الاطباء).
- || شوهر. (ناظم الاطباء).
- || زن . زوجه . (ناظم الاطباء). رجوع به هم خانه شود.
-
یتیم خانه ؛ جای باش دزدان و عیاران . (ناظم الاطباء).
- || دارالایتام . جایی که از یتیمان پذیرایی و نگاهداری میکنند. رجوع به یتیم خانه شود.
در آنندراج ترکیباتی غیر از آنچه در لغت نامه آمده است وجود دارد که بنظر میرسد این ترکیبات ترکیباتی است که مستعمل در ایران نبوده و در هندوستان رایج میباشد و در لغت نامه آن ترکیبات در محل خود خواهد آمد.
-
امثال :
از خانه ٔ سوخته هرچه آید سود است .
اوحدی .
خانه ات آمدم دوغم ندادی برو از عقبت ماست می فرستم . و در کرمان متداول است و شبیه است به آن نشان که خودم آمدم ندادی نوکرم را فرستادم بده . (از امثال و حکم دهخدا).
خانه از پای بست ویران است خواجه در بند نقش ایوانست .
سعدی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه از طاعت است و خیر آباد وین دو گر نیست نام خانه مباد.
اوحدی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ای را که چون تو همسایه ست ده درم سیم کم عیار ارزد.
سعدی (از امثال و حکم دهخدا).
نظیر: الجار ثم الدار.
خانه ای را که دو کدبانوست خاک تا زانوست .
خاک یابی ز پای تا زانو خانه ای را که دوست کدبانو.
سنایی (از امثال و حکم دهخدا).
این مثل خانه راست خود گفته بدو کدبانوست نارفته .
سنایی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه بدوکدبانو نارفته بود .
فرخی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ بچه داری سِرکو را هم باید گل میخ کرد ؛ یعنی خانه ای که دارای بچه است باید همه جا را مواظبت کرد. (از امثال و حکم دهخدا).
خانه پر از دشمن باشد بهتر است تا خالی باشد : چون مردم خانه کم باشد دلگیر و نیز مطمع دزدان و اشرار شود. (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ پرشیشه را سنگی بس است .
زلالی خوانساری (از امثال و حکم دهخدا).
خانه پرورد نازنین باشد .
اوحدی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه تاریک و مرد بیمایه سایه ای باشد از بر سایه .
سنایی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ تنگ و روزی فراخ . (نقل از مجموعه مختصر امثال هند). گویا مراد مثل این باشد که با رغد و رخاء عیش ، کوچکی خانه بچیزی نیست . (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ جولاه و مگس .
خانه چون تیره و سیاه شود نقش بر وی کنی تباه شود.
اوحدی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ خالی به که پر از شیر و گرگ .
ناصرخسرو (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔخرس و انگور آونگ . نظیر: خانه ٔ خرس و بادیه ٔمس . (از امثال و حکم دهخدا). این مثل در جایی آورده میشود که از فاقد شی ٔ، شی ٔ خواسته شود.
خانه ٔ خرس و بادیه ٔ مس . نظیر: خانه ٔ خرس و انگور آونگ . (از امثال و حکم دهخدا). رجوع به مثل قبل شود.
خانه ٔ خودت نشسته ای ، حرف مردم را چرا میزنی . نظیر: نان خودش را میخورد و غیبت مردم رامیکند. (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ داماد عروسی است ؛ خانه عروس هیچ خبر نیست .نظیر:
خانه ٔ داماد پرآشوب و شر قوم دختر را نبوده زآن خبر.
مولوی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه در کوی بختیاران کن دوستی با لطیف کاران کن .
اوحدی (از امثال و حکم دهخدا).
نظیر: از نوکیسه قرض مکن .
خانه ٔ دروغگو آتش گرفت هیچکس باورنکرد . گویند: مردی به لاغ بارها بر بام شدی وفریاد برآوردی که خانه ام بسوخت . همسایگان به اطفای حریق گرد آمدندی و او بر خوش باوری و گولی آنان خندیدی . عاقبت شبی براستی آتش بخانه ٔ او درافتاد و او نفیر برآورد ولی این نوبت همسایگان بگمان مزاح بیاری اونشتافتند تا رخت و خانه طعمه ٔ آتش گردید. (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ درویش را شمعی به از مهتاب نیست .
ناصرخسرو (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ دوستان بروب و در دشمنان مکوب . سعدی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه را بساز به بیگانه بتاز :
چو آگاهی آمد بشاه اردشیر
چو اندیشه شد بر لب آبگیر
همی گفت ناساخته خانه را
چرا ساختم رزم بیگانه را.
فردوسی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه را یار و راه را یاران :
با رفیقان سفر مقر باشد
بی رفیقان سفر سقر باشد.
سنایی (از امثال و حکم دهخدا).
نظیر: الرفیق ثم الطریق .
خانه روشن کردن ؛ غالباً برای بیمارانی که مرگ آنان نزدیک شده باشد پیش از حالت سکرات افاقه گونه ای دست میدهد و کسان او پندارند که رنجوربهبودی یافته یا روی در بهبودی دارد. لیکن سپس حالت نزع دررسد. حالت افاقه ٔ مذکور را خانه روشنی گویند وتعبیر مثلی را در نظایر این نیز استعمال کنند. مثال : حاکم جوشقان چند روز پیش از معزولی با مردم بسیار مهربان شده بود خانه روشن میکرده است . (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ ساخته جامه ٔ دوخته ؛ مثلی است که گوید ساختن خانه و دوختن جامه تعب و رنجی فراوان دارد. (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ شوهر هفت خمره ٔ زرداب دارد عروس را سزاوار است ، چندی تحمل سوء اخلاق شوی و کسان اوکند . (امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ شیر عرین را کدخدا زیبد عرین .
نظیر:
خانه ٔ محمود را مسعود بایدکدخدای .
فرخی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ قاضی گردو بسیار است اما شماره دارد ؛ یعنی اگر او مالی بسیار دارد مرا از آن بهره ای نیست . (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ قرضدار هر جا هست ملک الموت را نظرگاه است .
مکتبی .
نظیر:
اندر جهان تهی تر از آن نیست خانه ای
کز وام کرد مرد ورا فرش و اوستام .
ناصرخسرو (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ کم آزاران در کوی مردمی است .
(از قابوسنامه بنقل امثال و حکم دهخدا).
خانه ٔ ناکرده نباید فروخت شمع نیاورده ندانیش سوخت .
خواجو.
نظیر:
بدشت آهوی ناگرفته مبخش .
فردوسی (از امثال و حکم دهخدا).
خانه نپاید اگر نپایدبنیاد .
ملک الشعرا (از امثال و حکم دهخدا).
خانه نتوان کرد در کوی قیاس .
مولوی
زیرا قیاس نزد شیعیان صحیح نیست بنابر روایت : «اول من قاس ...». (از امثال و حکم دهخدا).
خانه نشستن بی بی از بی چادری است . نظیر: آب نمی بیند و الا شناگر قابلی است . (از امثال و حکم دهخدا).
خانه نشستن بی بی از بی کسی است . نظیر: خانه نشستن بی بی از بی چادری است . (از امثال و حکم دهخدا).
خانه ویران میشود گر طفل گردد خانه دار . نظیر:
بکارهای گران مرد کاردیده فرست . (از امثال و حکم دهخدا).
در خانه آرد نماند .
در خانه اگر کس است یک حرف بس است .
در خانه بیعارها ساز و نقاره می زنند .
در خانه را ببند و همسایه را دزد مخوان .
در خانه مخواب تا بره نشتابی .
در خانه نشاید شدن الا بره در . قطران .
راحتی نیست در آن خانه که بیماری هست .
رفتم خانه ٔ خاله دلم واشه خاله خسبید دلم پوسید .
سگ خانه باش کوچک خانه مباش .
هیچ خانه بی بزرگترنباشد .
تاریخ خانه و خانه سازی : انسان عصر حجر به آرامی شروع بزندگی در غارهای طبیعی کرد خاصه در مناطق معتدله و چون به غار پناه برد دست بتزیین اطراف درونی آن زد و تزیینات و تغییراتی به اطراف آن داد و غار معروف گارون
۞ در فرانسه و چند غار دیگر درشمال اسپانیا شاهد خوبی بر این مدعی است . درمناطق حاره قبایل جنگل نشین کم کم پی بساختن خانه بردند و محتملاً عمل آنها در خانه سازی چنین بوده است : ابتدا چوبهایی در زمین می نشاندند و سپس آن را بشکل مخروطی در می آوردند که رأس آن مخروط سقف خانه بود بعد اطراف این کلبه های مخروطی را با برگ یا اندودی از گل و خاشاک میپوشانیدند. امروز نیز چنین خانه هایی در قسمتهای مختلف جهان وجود دارد که از آن نوع است : خانه های قبایل افریقای مرکزی و کلبه های سرخ پوستان امریکایی . البته با این فرق که سرخ پوستان پوشش خانه های خود را بیشتر با چرم و پوست حیوانات میکنند تا بابرگ و بوته . غارنشینان نخستین کم کم دریافتند که میتوان غارهای خود را وسیعتر کرده بشرط آنکه توده ای سنگ در فاصله ٔ معینی از دهانه ٔ غار گذارده شود و سپس این فاصله با پوست یا تکه های چوب مسقف گردد. پیشرفت دراین عمل موجب مهارت در ساختن چنین منازل غاری شد و در بعضی از سواحل رودخانه های جنوب غربی امریکا چنین منازل و خانه هایی یافت میشود که زمان پدید آمدن این نوع خانه ها هنوز معلوم نیست . ویوله لودوک
۞ در کتاب خود بنام «تاریخ سکونت بشر»
۞ میگوید: ترکیب غار و منازل ساخته شده در جنب آن شکل نخستین خانه های قوم آریایی است . این خانه ها در نهایت سادگی و ابتدایی فقط یک اطاق داشت بدون آنکه صاحب اجزائی باشد. در تمدنهای بعدی نظایری از این خانه ها دیده میشود. در چامائیگی
۞ کرت
۞ (اقریطش ) بحدود دوهزار سال قبل از مسیح خانه هایی بنام تولوس
۞ دیده میشود که قاعده ٔ آن بیضوی بوده و تقسیماتی نیز داشته است . در تیرین
۞ نظیر آن خانه هایی دیده میشود که بسالهای قبل تر میرسد. قبرهای تمدن میسینی
۞ تا حدی شبیه بشکل خانه های تولوس و کندوهای عسل است و این خود نمایشگر آن است که در آن روزها کششی به تبعیت از تمدن های قبلی بوده است . نوع دیگر خانه سازی که مشخص دوره ٔ برنز است و در دهکده های اروپای مرکزی و شمالی رواج کامل داشته خانه هایی است بنام خانه های دریاچه ای که شکل آنها مربع مستطیل و بعضی از آنها واجد دو یا چند اطاق میباشد. آنها را در کنار دریاچه ها بر روی توده ای از سنگ میساختند. نمونه های جدید و مشابه آنها فعلاً در امتداد رودخانه های سیام و کامبودیا
۞ و کشورهای همسایه اش میباشد. در خانه های دریاچه ای واقع در اروپا نه تنها شکلهای ساختمانی اولیه که همان بسط کلبه هاست بچشم میخورد، بلکه استعمال چوبهای متقاطع و بر روی هم ، نیز در آنها دیده میشود که آن مبین نوع خانه های کنده ای است .
مصر و آسیای غربی : در تمدنهای مجاور تمدن اژه ای دو نوع خانه ظهور کرد. نوع اول خانه هایی است که از یک رشته اطاقهای تحت یک سقف و بهم فشرده تشکیل مییافت و نوع دوم خانه هایی بود که علاوه بر اطاق ، حیاط هم داشت بطوری که اطاقها بحیاط باز میشدند بدون آنکه ستون یا کریدری در بناء موجود باشد. مدل مصریها در خانه سازی که تا به عصر امپراطوری نخستین میرسد هر دو نوع خانه بود ولی مسأله ٔ حیاط در نزدمصریها آن بسطی را که در اروپا و چین بخود گرفت پیدا نکرد. حیاط در مصر اغلب بصورت باغ یا طویله هایی بود که بوسیله ٔ دیوارهایی محصور میشد و خانه را هم اغلب بشکل
L میساختند. در این خانه ها غالباً پلکان خارجی که بطرف سقف میرفته دیده میشود و آن موجب این احتمال است که خانه های دو یا چند اشکوب در مصر زیاد بوده است .
حفاریهای متعدد در شهرهای قدیمی مصر بخصوص در فیوم ، که مثبت مطلب فوق است ، اطلاعات جالب توجهی در این زمینه به ما میدهد. از نقاشیهای موجود در قبرهای مصریان فهمیده میشود که خانه های بزرگ اشراف شهرنشین واجد یک رشته اطاقهای قابل سکونت مرکزی بوده که باغهای معمولی آن را احاطه میکرده است . این باغها بوسیله ٔ دیوارهایی از بیرون مجزا میشدند و در اطراف این دیوارها طویله ها و انبارها قرار داشتند. این خانه ها را پنجره های بزرگ و ستونها و سایبانهای بسیار بود و نیز از آلات و ادوات زیادی برای تزیین آنها استفاده میشد.مواد ساختمانی آنها خاک فخاری و خشت خام بود، و در آن چوب و نی نیز بکار میرفت . در تمدن دوره ٔ اژه ای هردو شکل خانه بچشم دیده میشود، هم خانه های صاحب حیاطو هم خانه های بدون حیاط. دو قصر کنسوس
۞ و فیسوس
۞ (بین دو هزار تا هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح )، چون قصر بسیار عالی واقع در تیرین ، واجد حیاط میباشند. نقشه ٔ شهر گورنیا
۞ نشان میدهد که این شهر بسیار شلوغ و درهم فشرده و اطاقهای منازل آن بسیار نزدیک بهم بوده است . از نقاشیها و پلاکهای سفالین موجود در کرت برمی آید که خانه های کرتی مکعب شکل و اغلب دو اشکوبه و بی پنجره بوده است . ساحل نشینان دجله و فرات در خانه هایی زندگی میکرده اند که بشکل یکی از سه نوع زیر بوده است و این سه نوع در تمام دوره ٔ آشوریها و کلدانیها بچشم میخورد. شکل اول که نمایشگر طرح آشوریهاست خانه هایی است که با اشکال مخروطی از خشت خام ساخته شده و آنها را گنبدهای طویل وباریکی بوده که گاهی بر پایه های مربعشکل قرار داشته است . شکل دوم خانه هایی است که از یک طرح مربع مستطیل با تعدادی اطاقهای باسقف مسطح تبعیت میکرده که واجد دست اندازهای کنگره ای شکل و درهای قوسی مانند و پنجره های طویل و کوتاه و نزدیک به سقف بوده ، که اغلب بوسیله ٔ ردیف ستونهایی به قسمتهای کوچکتر تقسیم میشده است . شکل سوم خانه های شهری بوده است که از یک عده اطاقهای طویل و تنگ با دیوارهای عظیم تشکیل مییافته که در اطراف یک یا چند اطاق قرار داشتند. تزیینات معماری در این منازل بسیار ساده و اغلب واجد بافتنیهای گرانبها بوده است . طرح کامل خانه های سامی قدیمی در توصیفی است که از قصر سلیمان در کتاب مقدس بعمل آمده است . در این قصر چوب بسیار بکار رفته و سقفهای مسطح در آن عمومی است و در بعضی از اطاقهای بزرگ آن این سقفها با ردیفهایی از ستونهای چوبی نگاهداشته شده اند. تزیین در این اطاقها بوسیله ٔ فلز خاصی بر روی سطوح چوبین به عمل آمده است .
دوره ٔ کلاسیک : در یونان و روم کلاسیک حیاطی که در تمدن آشوری به وجود آمده بود بنهایت درجه ٔ خود رسید. بقایای زیادی از خانه های یونانی در پرایوس
۞ و پرین
۞ و دُلس
۞ یافت میشود که واجد تعدادی اطاق در گرداگرد یک محل پرستون مرکزی است . در بعضی از این خانه ها علامت اشکوب دوم نیز بنظر می آید. خانه های بزرگتر علاوه بر خصوصیات خانه های قبلی معمولاً دارای یک گالری بزرگ در سرتاسر قسمت جلو بود. مدارکی دردست است که حکایت میکند این خانه ها به قسمتهای بیرونی و اندرونی تقسیم میشده اند. زنان خانواده یا در اشکوب دوم زیست میکردند و یا آنکه در حیاط دوم و سوم وقت میگذراندند. در انتهای حیاط مقابل در ورودی جایگاه پذیرائی یا اطاق خواب قرار داشت . بقایای یک خانه متعلق بیونان قدیم در مقدونیه نشان میدهد که این خانه از چند حیاط تشکیل شده و ضمناً واجد یک رشته اطاقهایی با ردیف ستونهایی در جلو بوده است . اندیشه ٔ ایجادحیاط در روم تحت نفوذ یک سنت قدیمی است و آن عبارت از بودن یک اطاق قابل سکونت با سوراخی در وسط سقف آن برای تخلیه ٔ دود یعنی شکل ابتدایی آتریوم . اتریومهابعداً بصورت حیاطهای ابتدایی درمی آیند که اطراف آنها را اطاقهای نشیمن فراگرفته است . حفاریهای شهر قدیمی پمپی حکایت از این خانه ها در جنوب ایتالیا میکند. خانه های معمولی رومیان شامل یک حیاط ستون دار با اطاقهای نشیمن در اطراف آن بوده است . در دوره ٔ امپراطوری روم اتریوم
۞ با اطاقهای اطرافش بکارهای اداری منزل اختصاص یافت و زندگی خانوادگی در پریستیل
۞ میگذشت . نمای خارجی عمارات بزرگ رومی در دوره ٔ امپراطوران تقریباً مورد تقلید کامل شهرنشینان شمالی و مرکزی چین کنونی قرار گرفته است . در بوسکرآل
۞ خانه ای پیدا شده که میرساند خانه ٔ دهقانی است و در این خانه طویله و اطاق روغن گیری و شراب اندازی و اطاقهای انبار و نشیمن تمام در اطراف یک حیاط اصلی قرار دارند. آپارتمان های چنداشکوبه نیز در روم قدیم وجود داشته و حکایت از این میکرده است که مالکین وساکنین آن فقرای رومی بوده اند. این منازل تنها در روم نبوده بلکه در غالب مراکز پرجمعیت نظیرش دیده میشود. علائمی که نقشه ٔ مرمرین روم موسوم به سپتیمیوس سوروس
۞ نشان میدهد حاکی از آن است که این گونه ساختمانها کم کم بوسیله ٔ یک حیاط محصور شده اند و در آن جا پله هایی است که باعث ربط بین اشکوبها میشود. جبهه های این ساختمانها از حیث ظاهر بسیار نو و جدید است . معمولاً دکانهایی از کف زمین بنا شده با ردیفی از پنجره های بزرگ که اغلب بر روی آنها بالکنهایی قرار دارد. نمایش ظاهری تمام ساختمانها آجری بوده که روی آن را با گچ سفید نکرده اند، حفاریهای اخیر در اُستیا
۞ تا حدی مبین این مطلب است . سنن رومی در زمان گالو رومن
۞ تا امپراطوری مروونژی
۞ ها ادامه داشت و در جنوب فرانسه بقایایی از این ویلاهای بزرگ یافت میشود که کاملاً شبیه بساختمانهای دوره ٔ رومیهاست . خانه های سنگی سوریه ای ها که تعداد زیادی از آنها بقرنهای سوم تا هفتم میلادی مربوط است ، حکایت دیگری از همبستگی با خانه های رومی میکند. این خانه ها داخل در شهرها و دهاتی بوده که در قرن هفتم بر اثر فتوحات اسلامی مهجور و متروک مانده اند. خانه های سوریه ای گاهگاهی با سنگهایی مسقف میشدکه اندازه و بزرگی آن سنگها تا حد زیادی قابل ملاحظه است . جلوخان این عمارات را دیوارهایی فراگرفته بود که در پس آن خانه با گالری ستونداری در جلو قرار داشت .
قرون وسطی : بسط شهرها و دهکده ها در ظرف قرون یازده و دوازده میلادی در اروپا با بسط نقشه های خانه ها همراه بود. خانه های روستائیان در مقابل قصرهای فئودالها تا حد زیادی بدون تغییر باقی ماند و تا آنجا که دانسته میشودسرفها در کلبه هایی زندگی میکردند که با دیوارهای کوچک از سنگ و خاک یا کپه هایی از خاک و خاشاک و پوشش از کاهگلهای بسیار خشن تشکیل یافته بود. این قبیل منازل تا قرن نوزدهم میلادی برای پاره ای از کارگران انگلیس و بعضی از ساکنین دشتهای غربی آمریکا وجود داشت . از قرن سیزدهم این خانه ها شروع بتغییر کرد بخصوص در فرانسه . کلبه ٔ تک اطاقی گلین جای خود را به منازل سنگی دهقانی داد که از دو یا چند اطاق تشکیل مییافت و آنها را دودکش و سقفهای سنگی یا اندودی بود. در اواخردوره ٔ گوتیک رعایای همه ٔ نواحی شمالی اروپا در منازلی زندگی میکردند که دارای دیوارهای قایم با در ورودی بزرگ بود و طویله و انبارهای مورد لزوم و عمارات دواشکوبه داشت . این منازل از پنجره ها و دودکشهای کافی بی بهره نبود. فرانسویان این بناها و منازل را از سنگ و اهالی سویس و آلمان و اسکاندیناوی از چوب میساختند. مسأله ٔ کمبود زمین در شهرها موجب ساختمانهای چنداشکوبه شد. خانه های موجود در کلونی
۞ و متعلق بقرن دوازدهم میلادی نمایشگر این طرح است . در این طرح هر قطعه زمین بدو قسمت تقسیم میشد بر روی یک قسمت آن دکان و در پشت آن آشپزخانه با پلکانی به طبقه ٔ بالا قرار داشت و در قسمت دیگر اطاق نشیمن در جلو و خواب در عقب و اشکوب بالای آن ، اطاق زیر سقفی بود. این دو قسمت را حیاط کوچکی از هم مجزا میساخت ولی با یک گالری بهم مربوط میشدند. معمولاً درحیاط یک چاه وجود داشت و وسایل توالت نیز در آنجا یافت میشد. از لحاظ راحتی خانه های مزبور با خانه های ساخته شده در پانصد سال بعد کاملاً همسری میکرد و در ظرف قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی جز اضافه کردن بر اندازه های طرح قدیم دستی بر این طرح برده نشد. نمونه هایی از این خانه در شهرهای مستحکم ناحیه ٔ گاسکنی فرانسه چون باستید
۞ در مون پازیه
۞ و در آمین
۞ و چند شهر دیگر و در لینکلن
۞ انگلیس و چند نقطه ٔ دیگر آن کشور یافت میشود. در ایتالیا بمحاذات بسط شهرهای بزرگ خانه های شهری نیز در بنا و ساختمان بسط مییافتند. در این دوره بود که قصر شمالی ایتالیا به این صورت ساخته شد. این قصر واجد اشکوبهای مرتفع و عظیم الجثه و پنجره های مضاعف و کوچک با دست اندازه های کنگره ای مانند بود وبا وضع خاص خود ایجاد طرح ساختمانی معینی می کرد و طبق این طرح در خانه همواره از یک عده پنجره های بلند تحت شکل گوتیک استفاده میشد و بالکن و دیوارهای آن پوششی از مرمرهای رنگین فرانسوی داشت . در همه ٔ نمونه های ایتالیایی اطاق اصلی نشیمن در طبقه ٔ دوم مشرف بر قسمت ورودی بود، و طبقه ٔ اول زیر آن برای دکاکین و لوازم خانه بکار میرفت . در شمال اروپا بین قرن
14 و
15 م . خانه های زیادی هم در شهرها و هم در دهها از نیمه چوب ساخته شد اگر چه آجر و سنگ بطرز برجسته ای از قرن سیزدهم میلادی در ساختمانها بکار رفتند ولی از قرن پانزدهم تا امروز در قسمتهای روئن
۞ و بووه
۞ و استراسبورک
۞ و هلدسهایم
۞ و چستر
۞ بناهای نیمه چوبی هنوز ساخته میشود. در همین مدت نیز اساس خانه های خوب دهقانی گذارده شد و ضمناً خانه های اشرافی که از قصرها و قلعه های بزرگ تشکیل می یافت تغییر کرده و مانند خانه های اربابی انگلیس طرح ریزی گردید. مسأله ٔ تقسیم خانه به اجزاء متعدد و سعی برای راحتی و تناسب و ایجاد اطاقهای شخصی از رؤوس مطالب تاریخ خانه سازی در انگلیس بین
1400 تا
1700 م . است . ابتدا خانه های ساخته شده فقط یک هال بزرگ با اطاقهای مورد احتیاج خانه در یکطرف و اطاقهایی برای زندگی و نشیمن در طرف دیگر داشت . سپس خانه ها بقسمتهای مجزا که از هر جهت جدید بود تقسیم شد به اضافه ٔ اطاق خواب و غذاخوری علیحده . خانه های اربابی کیربی هال
۞ (
1570 م .) و دربی شایر
۞ نمایشگر اختلاط نقشه های انگلیسی و نقشه های دوره ٔ رنسانس است . اسپک هال
۞ در نزدیکی لیورپول نمونه ٔ خانه های نیمه چوبی است . در این منازل اسراف زیادی برای تزیین قسمتهای درونی آن به وسایل چوبی یا امور دیگر شده است .
دوره ٔ رنسانس :
۞ خانه های مربوط بعهد رنسانس اروپا ممزوجی است از تأثیر دو سبک متضاد یک بسط نقشه های مناسب برای راحت بودن خانه و دیگر میل برای حفظ تقارن و تناسب کلاسیک آن . در اروپای شمالی ساختمان های نقشه گوتیک خانه های بی تناسب و غیرکلاسیک را بوجود آورد. بهترین نمونه ٔ ساختمانی که بین دو سبک متضاد فوق قرار داشت سبکی است که در ظرف قرون
17 و
18 م . در انگلیس تحت تأثیر اینیگو جون
۞ و پیروانش قرار داشت . فرانسویان بر اثر علاقه به کلاسیسم و تأثیر خانه های باحیاط تناسب و راحتی خانه های آنها تا حدی از بین رفت . میتوان گفت خانه های قرون
14 و
15 م . راحت تر از خانه های دو قرن
17و
18 بود. علاوه بر این خانه ها هتل های زیادی هم در این دو قرن بوجود آمد که شایان اهمیت میباشند، از آن جمله اند هتل دامولد
۞ و هتل لامبرت
۞ در پاریس . ضمناً در کشور اتازونی مسأله ٔ خانه سازی مطرح شد و در آنجا خانه هایی مطابق خانه های انگلیسها منتها فشرده تر بوجود آمدند. در قسمت شمال اتازونی خانه های دواطاقه تا چهاراطاقه با یک جابخاری مرکزی یا خانه های وسیعتر با جابخاریهای انتهایی مورد توجه قرار گرفت . در جنوب که توده های انگلیسی مسکن داشتند خانه ها بیشتر شبیه بخانه های انگلیسی بود مانند خانه ٔ جرج واشنگتن
۞ و امثال آن (که نمونه ای از تأثیرسبک خانه های انگلیسی است ) در دوره ٔ انقلاب امریکا چون فرانسویان در آن انقلاب دست داشتند و با امریکا تماس نزدیک برقرار کرده بودند این امر موجب شد که فرانسویان در امریکا و معماران امریکایی از فرانسه آثار زیادی از معماران فرانسه و خانه سازی آنها بوجود آورند. نظیر آنچه اکنون در فیلادلفیا دیده میشود.
دوره ٔ جدید: انقلاب صنعتی موجب انقلاب در طرح و نقشه ٔ خانه های جهان غرب شد بخصوص منازل واقع در شهرهای کوچک و بزرگ . شهرهای اروپایی و مناطق صنعتی به ناگهان بزرگ شدند. جمعیت آنها زیاد شد و میل و کشش وافری برای وسایل راحتی در بین مردم بوجود آمد و نیز وسایل لوله کشی و روشنایی از اهم مطالب گردید. بسط خانه های اروپایی تا اواسط سالهای قرن نوزدهم میلادی بر همان طرح گروه خانه های قرن دوازدهم بود. بعد از انقلاب صنعتی اندیشه و هدف خانه سازی کاملاً با آنچه در قدیم بود تفاوت کرد یعنی مساحت زمین برای هر خانه تقلیل یافت . اطاقها وسیعتر شد و در نمای خارجی شهرها بموجب خانه های جدید تحولی شگرف ایجاد گردید و آپارتمانها و منزلهای بزرگ بجای خانه ٔ شخصی قرار گرفت . از مطالب قابل توجه بسط نواحی پرجمعیت و مرکب از خانه های کوچک در حول و حوش مراکزتجارتی و صنعتی بود. در نقشه ٔ این خانه ها اعم از آن ها که در نواحی صنعتی ایجاد شده بودند یا در دهکده ، پیشرفت عظیمی ظاهر شد. زمینهای بی مصرف در میان ساختمانها تقلیل یافت و مسأله ٔ ارتباط اجزاء خانه با حفظاستقلال آنها کاملاً حل گردید. ضمناً مسأله ٔ ترتیب ملزومات و ایجاد وسایل مورد لزوم بوجهی که آوردن و بردن غذا موجب اتلاف وقت نشود بطور کامل عملی شد. خوشبختانه نبودن سنت خاصی برای سکونت و منزل در امریکا موجب پیشرفت شایانی در سیستم ساختمانی گردید. مسأله ٔ حمامهای متعدد و حرارت مرکزی و آشپزخانه ٔ جدید در منازل بتقلید از امریکا بسرعت در خانه های اروپایی نفوذکرد. در انگلیس سنت پرستی موجب ایجاد خانه های جدید با شکلهای تودور
۞ و جورجین
۞ شد. اما هر دو شکل کم کم رنگ سیستم جدید و آزاد را پذیرفتند. در قاره ٔ اروپا میل و کشش فعلاً در روشهای نوست . در نقشه های آپارتمانها تسهیلات زیاد ایجاد شده و آپارتمانهای کامل و ساده و چنداشکوبه به وجود آمده است . در سرزمینهایی که هنوز بطور عمیق تحت تأثیر انقلاب صنعتی قرار نگرفته است چون جهان اسلامی و آسیا، نقشه ها باز بر روی سنن قدیمی است . خانه های مراکشی با حیاط ستون دارش تقریباً از بقایای شکل حیاطهای رومی و سوریه ای است . همچنین تقسیم خانه بقسمتهای عمومی و خصوصی باقیمانده ٔ تقسیمات زمان رومی ها است . در مصر و ترکیه مسأله ٔ وجود حیاط تا حد زیادی از صحنه ٔ خانه سازی خارج شده است ولی وجودیک «هال » بزرگ و اغلب صاحب فواره مسأله ٔ بکار بردن طویل آب در خانه ها را بیاد می آورد. در ژاپن یک واحدبودن خانه بنظر و شکل عمومی است ، و معمولاً خانه ها یک ساختمان و بی نقشه است ، که سقف آنها سفالین و اغلب دارای چند اشکوب میباشد. در چین مسأله ٔ وجود حیاط میرساند که هنوز سبک اروپایی نفوذ نکرده است .
رأی فلاسفه ٔ اسلام در ساختن خانه : خواجه نصیرالدین طوسی در مبحث تدبیر منزل «اخلاق ناصری » خانه را با یک دید فلسفی مینگرد و ما از برای تتمیم این بحث رأی او را می آوریم : اگرچه اعتبار حال منزل از وضع صناعت خارج است اما افضل احوال منزل که مسکن بودچنان بود که بنیادهای آن استوار باشد و سقفهای آن به ارتفاع مایل و درها گشاده چنانکه در اختلاف بتکلفی احتیاج نیفتد و مساکن مردان از مساکن زنان مفروز و مقامگاه هر فصلی و موسمی بحسب آن وقت معد و موضع ذخایر و اموال به حصانت موصوف و احتیاطی که بدفع آفات تعلق دارد مانند خرق و غرق و نقب دزدان و تعرض هوام بتقدیم رساند و در مسکن مردم آنچه توقی از زلال اقتضاء کند یعنی ساحت فراخ و دکانهای افراشته مرعی و با وجود کثرت مواقف و محال شرایط تناسب اوضاع محفوظ و از همه مهمتر اعتبار احوال جوار است تا بمجاورت اهل شر وفساد و کسانی که موذی طبع باشند مبتلا نشود. از آفت وحشت و انفراد ایمن ماند. افلاطون حکیم منزل در کوی زرگران گرفته بود از حکمت آن استعلام کردند فرمود که تااگر خواب بر چشم من غالب شود و از تفکر و مطالعه منع کند آواز ادوات ایشان مرا بیدار گرداند. (از اخلاق ناصری چ بمبئی
1267 هَ . ق . ص
118م ).
خانه ٔ اعراب و طرز ساختمان در اسلام :عربهای پیش از اسلام در چادرها میزیستند و با شتر و گاو و گوسفند خویش از این صحرا به آن صحرا میرفتند وعده ای از آنان در شهرهای مکه و مدینه و طایف اقامت داشتند و همین خانه بدوشی و چادرنشینی آنها موجب شد که در جنگها پیروز گردند. عربها پس از آنکه شهرها را گشودند، بعادت دیرین در خارج شهرتوی چادر ماندند. و یا در اردوگاه های خویش کوخ هایی از نی بنا کردند و سعی داشتند که میان آنان و مدینه آب نباشد اما پس از چندی کوخهای نیین آنان آتش گرفت و با اجازه ٔ عمر، خانه هایی در خارج شهرهای تازه گشوده با آجر ساختند. عمر می ترسید که مبادا مسلمانان شهرنشین و تن پرور بشوند. لذا موقع ساختن کوفه به آنان تأکید کرد که دیوارها را بلند نسازند و هیچکس بیش از سه اطاق نسازد و در هر حال ساده بسازند تا دچار اشرافیت و تن پروری نگردند. عمر تا آخر دوران خود اجازه ٔ زراعت بمسلمانان ندادکه مبادا پای بند محصولات کشاورزی بشوند. اما تمدن و تجمل بر سختگیری های عمر غلبه کرده و در مدت کوتاهی مسلمانان شهرهای تازه ای ساختند و در شهرهایی که خود فتح کرده بودند کاخهای عالی بنا کردند و مانند بزرگان ایران و روم و غیره بناهای عالی بهم زدند. (از تاریخ تمدن اسلام تألیف جرجی زیدان ترجمه ٔ جواهرکلام ج
5 صص
118-
119). || اطاق . (ناظم الاطباء). وثاق
: پر از میوه کن خانه را تا بدر
پر از دانه کن خنبه را تا بسر.
ابوشکور بلخی .
چه بایدت کردن کنون بافدم
مگرخانه روبی چو روبه بدم .
ابوشکور بلخی .
یکی خانه فرمودش اندر سرای
بلند و خوش و روشن و دلگشای .
فردوسی .
و زال را اسیر گرفت و خانه فرمود ساختن . چون قفص از آهن و زال را در آنجا بازداشت ، و بر پیل همی گردانید با خود. (مجمل التواریخ و القصص ). خانه ای دید مجصص و منقش . (چهار مقاله ٔ نظامی عروضی ). نقل است که سرایی داشت عظیم و در آنجا خانه ای بسیار بود و تا آن ساعت در آن خانه مقیم بودی که خراب شدی پس در خانه ٔ دیگر شدی . گفتند: چرا عمارت خانه نکنی ؟ گفت : مرا با خدای عهدی است که دنیا را آبادان نکنم . (تذکرة الاولیاء عطار).
یک غریبی خانه میجست از شتاب
دوستی بردش سوی خانه ٔ خراب
گفت او این را اگر سقفی بدی
پهلوی من مرترا مسکن شدی
هم عیال تو بیاسودی اگر
در میانه داشتی حجره ٔ دگر.
مولوی (مثنوی ).
|| تپه ٔ ریگ . || چادر. خیمه . خرگاه . سراپرده . شامیانه . || توده ٔ غله . || زبانه . || پرده ٔ عنکبوت . || قسمت . حصه . قطعه . || بازو که از کتف تا مرفق باشد. || میدان . || صفحه ٔ کاغذ تحریر. (ناظم الاطباء). || کنایه از زن که نقیض مرد است . (برهان قاطع). || سوراخ . لانه ٔ جانورانی چون کژدم و موش وامثال آن . (ناظم الاطباء)
: شرانگیز هم درسر شر رود
چو کژدم که با خانه کمتر رود.
سعدی (بوستان چ یوسفی ص 36).
|| آشیانه . لانه ٔ پرندگان
: پادشا سیمرغ دریا را ببرد
خانه وبچه بدان تیتو سپرد
۞ .
رودکی .
همواره پر از پیچ است آن چشم فژاگن
گویی که دو بوم آنجا بر خانه گرفته ست .
عماره ٔ مروزی (از صحاح الفرس ).
زاغی در حوالی آن بردرختی گشن خانه داشت . (کلیله و دمنه ). || جای مهره ها در نرد و شطرنج : نطع شطرنج
32 خانه و تخته نرد
24 خانه دارد. (از ناظم الاطباء)
: تا جز از بیست و چهارش نبود خانه ٔ نرد
همچو در سی و دو خانه است نهاد شترنگ .
نجار (از فرهنگ اسدی ).
بر یک نمط نمانده کار بساط ملکت
مهره بدست ماند چون خانه شد مششدر
۞ .
خاقانی .
|| کوره ٔ گچ پزی . (ناظم الاطباء). || خاندان رسول
: آن یکی گفتش که هی دیوانه ای
تو نه ای شیعه عدو خانه ای .
مولوی (مثنوی ).
|| جعبه های کوچک میز. جعبه های یک کیف و جامه دان . || کشوی میز. (ناظم الاطباء). || منبع.(ولف )
: سوی خانه ٔ آب شد آب برد
همی در نهان شوی را برشمرد.
فردوسی .
|| هریک از قطعات یک مسمط که بر یک قافیه اند. بند
: من در اثناء نوایب و سوز مصایب کرمان بیش از
6 قصیده ٔ ترصیع گفته ام ... یک خانه از آن ترصیع لایق این سیاقت است محرر شد... (بدایع الازمان فی وقایع کرمان صص
52 -
53). || یک شعر. بیت . (ناظم الاطباء). || خانواده . خاندان
: ملوک روزگار... با یکدیگر... عهد کنند... و عقود و عهود که کرده باشند بجا آرد تا خانه هایکی شود و همه ٔ اسباب بیگانگی برخیزد. (تاریخ بیهقی ). || کعبه . مکه . بیت الحرام
: مثالها رفت بخراسان بتعجیل ساخته شدن مردمانی که آرزومند خانه ٔ خدای عزوجل بودند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
363). مکه حصار شد و عبداﷲ مسجد مکه را حصار گرفت و جنگ سخت شد و منجنیق سوی خانه روان شد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
186). منجنیق می انداختند... و کسوت خانه سوخته شد. بروایتی گویند: سوختن پوشش خانه بوقت حصار حصین ... (مجمل التواریخ و القصص ). پس ابراهیم و اسماعیل بپرداختند از خانه و خلق را بحج خواندند. (مجمل التواریخ و القصص ).
حاجی به ره کعبه و من طالب دیدار
او خانه همی جوید و من صاحب خانه .
؟
|| پوشش . || وطن . بَلَد
: دل مرا همه سال آرزوی روی تو بود
غریب را همه سال آرزوی خانه بود.
منوچهری
|| حَضَر. مقابل سفر. || برج (فلک ). چون : خانه ٔ اسد. بمعنی برج اسد. خانه ٔ حمل ؛ برج حمل . || هیکل ؛ خانه ٔ ترسایان که در آن پیکر مریم باشد. (منتهی الارب ).