خوارزمی . [ خوا
/ خا رَ ] (اِخ ) محمدبن موسی ، مکنی به ابوعبداﷲ. متوفی به سال
232 هَ . ق . ریاضی دان ، منجم ، جغرافیادان و مورخ ایرانی است . او یکی از بزرگترین دانشمندان مسلمان و بزرگترین عالم زمان خود بود که در خوارزم زاده شد. از زندگی او چندان اطلاعی که قابل اعتماد باشد در دست نیست زیرا در بعضی موارد که ذکر محمدبن موسی می رودمعلوم نیست که مقصود این محمدبن موسی است یا محمدبن موسی بن شاکر (= بنوموسی ). تاریخ مرگ او نیز بتحقیق بدست نیامده است . بعضی وفات او را بین
220 و
230 و برخی بعد از
232 دانسته اند. بهرحال وی یکی از منجمان دربار مأمون خلیفه ٔ عباسی و احتمالاً یکی از مباشرین رصدهای وی بود و در بین الحکمه کار می کرد. خوارزمی علوم یونانی و هندی را با هم تلفیق کرد. هیچیک از ریاضی دانهای قرون وسطی اثر او را در فکر ریاضی نداشته است . آثار او در ریاضیات و نجوم اهمیت بسیار داشته است . در ریاضیات کتاب حساب الجبر و المقابله و کتاب الجمع و التفریق از اوست . کتاب جبر وی نخستین کتابی است که بنام جبر و مقابله نوشته شده و نویسنده ٔ آنرا می توان یکی از بنیان گذاران علم جبر بعنوان رشته ای متمایز از هندسه شمرد (اسم علم جبر در زبانهای اروپایی از نام این کتاب گرفته شده است )، این کتاب (بقول وی مختصر) قرنها مرجع و مأخذ اروپائیان بشمار میرفت و تا زمان ویت (
1540 -
1603 م .) مبنای مطالعات علمی آنان در این رشته بود. ترجمه ای لاتینی از این کتاب به یوهانس هیسپالنسیس و ترجمه ای لاتینی به گراردوس کرموننسیس منسوب است . رابرت چستری نیز آنرا به لاتینی ترجمه کرد (این ترجمه را می توان آغاز علم جبر در اروپا دانست ). متن جبر و ترجمه ٔ انگلیسی آن بوسیله ٔ فردریک روزن در لندن به چاپ رسیده است (
1831 م .). از کارهای متأخر در این باب می توان کتاب ترجمه ٔ لاتینی جبر الخوارزمی اثر لویی شارل کارپینسکی را نام برد که مشتمل بر مقدمه و حواشی و تعلیقات انتقادی و ترجمه ای بزبان انگلیسی است . متن عربی کتاب حساب خوارزمی از میان رفته است ولی ترجمه ای لاتینی از آن از قرن
12 م . موجود است . اهمیت این کتاب در این است که مسلمانها و اروپائیها را با شمار هندی آشنا ساخت . لفظ آلگوریتم
۞ و آلگوریسم و نظایر آنها در زبانهای اروپایی که بمعنی فن محاسبه با ارقام یا علامات مخصوص دیگر بکار میرود بمناسبت این است که عنوان ترجمه ٔ لاتینی کتاب حساب خوارزمی عنوان کتاب الگوریسمی (بغلط بجای الخوارزمی ) داشت . در نجوم خوارزمی دو تحریر از «سند هند» فراهم کرد. زیج خوارزمی مانند سایر زیجات علاوه بر جداول نجومی و مثلثاتی مشتمل بر مقدمه ای نسبةً مفصل در علم نجوم است که در حکم نجوم نظری میباشد. جداول نجومی و مثلثاتی خوارزمی که مسلمه ٔ مجریطی در آنها تجدید نظر کرد در سال
1126 م . بوسیله ٔ ادلارد به لاتینی ترجمه شد و این جداول علاوه بر جیب مشتمل بر ظل نیز می باشد (بعضی احتمال داده اند که ظل را مسلمه در آن وارد کرده است ). خوارزمی دو کتاب هم درباب اصطرلاب نوشته است یکی کتاب العمل بالاصطراب و دیگر کتاب عمل الاصطرلاب . از این دو کتاب و نیز از کتاب الرخامه ٔ او اثری بر جا نمانده است . وی به اشاره ٔ مأمون اطلسی از نقشه های آسمان و زمین فراهم کرد و کتاب صورةالارض را پرداخت که در آن متن و نقشه های جغرافیایی بطلمیوس را اصلاح کرده است . این کتاب را نالینو بزبان ایتالیایی ترجمه کرده و با حواشی و تحقیقات دقیق در رم بچاپ رسانیده است . (از دائرةالمعارف فارسی ).