دانه

دانه . [ ن َ / ن ِ ] (اِ) مطلق حبوب خوردنی از گندم و جو و عدس و باقلا و ماش و نخود و لوبیا و خلر و گاودانه و جز آن . مطلق حبه ها. غله . مطلق حبه ها از جنس گندم و جو و جز آن :
پر از میوه کن خانه را تا بدر
پر از دانه کن خنبه را تا بسر.

ابوشکور.

میازار موری که دانه کش است
که جان دارد و جان شیرین خوش است .

فردوسی .

بسان دانه بر تابه فشانده
براه دلبرش دیده بمانده .

فخرالدین اسعد (ویس و رامین ).

وزین دانه یک من بیک من درم
بلابه همی خواستند و ستم .

شمسی (یوسف و زلیخا).

که این صد شتر دانه بار گران
بما داد بی منت و رایگان .

شمسی (یوسف و زلیخا).

ز ما دانه را منع کردش عزیز
نیابیم ازو هیچ رامش بنیز.

شمسی (یوسف و زلیخا).

چو تنگی بود، دانه چون جان بود
برابر بگویم هم ارزان بود.

شمسی (یوسف و زلیخا).

جان دانه ٔ مردمست و تن کاهست
ای فتنه ٔ تن تو فتنه بر کاهی .

ناصرخسرو.

نخواهد همی ماند با باد مرگت
بدین خرمن اندر نه کاه و نه دانه .

ناصرخسرو.

با کاه مخور دانه چنین گر نه ستوری
با بوذر گفت اینکه ترا گفتم سلمان .

ناصرخسرو.

چو در هر دانه ای دانایکی صانع همی بیند
خدای خویش آنها را نپندارد نه انگارد.

ناصرخسرو.

سوی گاو یکسان بود کاه و دانه
بکام خر اندر چه میده چه جودر.

ناصرخسرو.

گفت جو دانه ٔ مبارکست و خویدش خجسته . (نوروزنامه ). چنانکه غرض کشاورز از پراکندن تخم دانه باشد که قوت اوست . (کلیله و دمنه ).
صبح نهد طرف زر بر کمر آسمان
آب کند دانه هضم در شکم آسیاب .

خاقانی .

هر زنی هندو که او را دانه بر دست افکند
دانه زن پیدا نبیند خرمن سودای من .

خاقانی .

گر نان طلب کنند در من زنند ازآنک
بی دانه ٔ من آب زدست آسیابشان .

خاقانی .

دانه از خوشه ٔ فلک خوردی
که بپرواز رستی از تیمار.

خاقانی .

من آن دانه ٔ دست کشت کمالم
کز این عمرسای آسیا میگریزم .

خاقانی .

چون بدانه داد او دل را بجان
ناگرفته مرد را بگرفته دان .

مولوی .

مور بر دانه چرا لرزان بدی
گر از آن یک دانه خرمن دان بدی .

مولوی .

قَصل ، قِصل ، قَصَل ، قُصاله ؛ دانه ٔ ردی که وقت پاکیزه کردن از گندم دور کنند. مریراء؛ دانه ٔ تلخه ٔ گندم که دور کنند آنرا. فریک ؛ دانه ٔ مالیده . دِحِندِح ؛ دانه ای است کوچک . سعابرالطعام ؛ آنچه از گندم دور کنند آنرا از گندم دیوانه و دانه ٔ تلخ و جز آن . لیاء؛ دانه ٔ سپید شبیه نخود که بخورند آنرا. قصری ؛ دانه که در خوشه و کفه بماند بعد کوفتن . کشد؛ دانه ای که میخورند آنرا. قطنیة؛ دانه هرچه باشد یا جز گندم و جو و انگور و خرما و یا دانه ای که به پختن درآید. قصارة؛ دانه ای که در کفه بماند بعد از کوفتن . هرطمان ؛ دانه ای است متوسط میان جو و گندم . داذی ؛ دانه ای است تلخ . حزّ؛ دانه ای است مدور. (منتهی الارب ). || هر یک از حبه های جداگانه ٔ حبوب خوردنی چون دانه ٔ گندم و دانه ٔ جو و دانه ٔماش و جز آن :
چو صد دانه مجموع در خوشه ای
فتادیم هر دانه در گوشه ای .

سعدی .

یک دانه چون جهد ز میان دو آسیا.

سعدی .

|| دان . چینه . آنچه بمرغان دهند از خوردنی . آنچه بطیور دهند از حبوب و جز آن . آنچه برای مرغان طعمه ریزند از ارزن و جو و گندم و مانند آن . آنچه بمرغان دهند خوردن را. زقة. (دهار). ثفل . (منتهی الارب ) :
همای عدل تو چون پر و بال باز کند
تذرو دانه برون آرد از جلاجل باز.

سوزنی .

در صبوح آن راح ریحانی بخواه
دانه ٔ مرغان روحانی بخواه .

خاقانی .

خاطر تو مرغ وار هست بپرواز عقل
یافته هر صبحدم دانه ٔاهل ثواب .

خاقانی .

آن مثل خواندی که مرغ خانگی
دانه ای درخورد و پس گوهر بزاد.

خاقانی .

برد مرغ دون دانه از پیش مور.

سعدی .

ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت
وی مرغ بهشتی که دهد دانه و آبت .

حافظ.

یا بکش ، یا دانه ده ، یا از قفس آزاد کن .

؟

|| آنچه در دام نهند ازحبوب و غیره تا صید را بفریبند. آنچه از حبوب که دردام برای صید طیور وحشی بکار برند : همه دانه است تا بمیانه های دام رسم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 48).
دانه اندر دام او دانی که چیست
نرم و سخت و خوب و زشت و بوی گند.

ناصرخسرو.

در دام بدانه مباش مشغول
دانه ٔ تو چه چیزست جز می و جام .

ناصرخسرو.

مشو آنجا که دانه ٔ طمعاست
زیر دانه نگر که دام بلاست .

مسعودسعد.

هواست دانه و من دانه چین و هاویه دام
اگر بدانه نمانم بدام درمانم .

سوزنی .

در راه من نهاد ملک دام حکم خویش
آدم میان حلقه ٔ آن دام دانه بود.

خاقانی .

آمده در دام چنین دانه ای
کمتر از آوازه ٔ شکرانه ای .

نظامی .

هست صیاد ار کند دانه نثار
نی ز رحم وجود بل بهر شکار.

مولوی .

دشمن ارچه دوستانه گویدت
دام دان گرچه ز دانه گویدت .

مولوی .

کبوتری که دگر آشیان نخواهد دید
قضا همی بردش راست سوی دانه و دام .

سعدی .

نرودمرغ سوی دانه فراز
چون دگر مرغ بیند اندر بند.

سعدی .

بحسن خلق ۞ توان کرد صید اهل نظر
بدام و دانه نگیرند مرغ دانا را.

حافظ.

|| حب .(دستوراللغة) (ترجمان القرآن ). بزر. تخم . تخم زراعت و کشت چون گندم و جو و غیره . تخم که بر زمین افتد ویا بکارند روئیدن و یا رویاندن درختی یا گیاهی را. صاحب آنندراج گوید به معنی حب و بزرست و آفت زده از صفات اوست . (آنندراج ) : دو سه دانه دیدند آنجا نهاده برداشتند و پیش تخت شاه شمیران آوردند... شاه تخم را به باغبان خویش داد و گفت در گوشه ای بکار.(نوروزنامه ). دانه مادام که در پرده ٔ خاک نهانست هیچکس در پروردن وی سعی ننماید. (کلیله و دمنه ).
چو دهقان دانه در گل پاک ریزد
ز گل گر دانه خیزد پاک خیزد.

نظامی .

کدام دانه فرورفت در زمین که نرست
چرا بدانه ٔانسانت این گمان باشد.

مولوی .

چو گفتت لیس للانسان الاماسعی خالق
بیفکن دانه ای امروز تا زان بدروی فردا.

مولوی .

دانه آنکو بزمستان نفشاند در خاک
ناامیدی بود از دخل بتابستانش .

سعدی .

تا دانه نیفکنی نروید.

سعدی .

تا رنج نبری گنج برنداری و تا جان در خطر ننهی بر دشمن ظفر نیابی و تا دانه پریشان نکنی خرمن برنگیری . (سعدی ، کلیات ص 118).
کم نئی از دانه ای هرجا که افتی خوش برآ.

سلمان ساوجی .

اهتباد؛ دانه برآوردن و تر نهادن حنظل را تا تلخی از وی برود. (منتهی الارب ). جدر؛ دانه ٔ طلع. (منتهی الارب ). هبید، هبد؛ دانه ٔ حنظل . (منتهی الارب ). || هر یک از تخمهای درون برخی از میوه ها چون انجیر و به و غیره . تخم درون برخی میوه ها چون سیب و بهی و گلابی و جز آن :
سیب که اندر درخت و دانه ٔ سیب است
ناید بیرون ازو بخواندن افسون .

ناصرخسرو.

- به دانه ؛ تخم به . دانه های ریز که درون به است .
- انجیر بادانه ؛ که در درون تخمهای ریزه دارد.
- انجیر بی دانه ؛ که در درون تخم های ریز و دانه ندارد و همه گوشت است .
|| ثمر بعضی گیاهان و تخم آنها. میوه ٔ برخی گیاهان که تخم آن نیز هست و همان را برای رویاندن مجدد آن در زمین افکنند مانند دانه ٔ پنبه و دانه ٔ سپندان و جز آن :
بکند هر دو چشم خویش از بخل
همچو حلاج دانه را به وشنگ .

منطقی .

جوان بودم و پنبه فخمیدمی
چو فخمیدمی دانه برچیدمی .

طیان .

نگاه کن که بقارا چگونه می کوشد
بخردگی منگر دانه ٔ سپندان را.

ناصرخسرو.

دانه ٔ فلفل سیاه و خال مه رویان سیاه
هر دو جان سوزند اما این کجا و آن کجا.

؟

خربصیص ؛ نباتی است که از دانه ٔ آن طعام سازند و شترخورد. ملک ؛ دانه ٔ جلبان که گیاهی است . حب قطن ؛ دانه ٔ پنبه . قلم قریش ؛ دانه ٔ صنوبر. حب رشاد؛ دانه ٔ سپندان . || هر یک از میوه ها یا هر عدد از میوه ها و یا هر حبه از میوه های برخی از درختان که ثمر آنها خوردنی است چون انجیر و انگور و خرما و جز آن . و نیز هر یک از حبه های درون میوه ٔ برخی از درختان که خوردنی است چون انار: حب الرمان ؛ هر یک از حبه های درون حقه ٔ نار. غژب ؛ حبه ٔ انگور. گِلَّه (در تداول مردم قزوین ). عور؛ دانه ٔ انگور. (منتهی الارب ) :
مگر که نار کفیده است چشم دشمن تو
کز او مدام پریشان شده ست دانه ٔ نار.

فرخی .

کفیده [ انار ] چون دهان شیر و دانه ش
بدو در همچو خون آلوده دندان .

رازی .

درخت انگور دید چون عروس آراسته خوشه های بزرگ شده و از سبزی بسیاهی آمده چون شبه می تافت و یک یک دانه ها ازو همی ریخت . (نوروزنامه ). هیچکس [ گاه پیدایش رز ] دانه در دهان نیارست نهادن از آن همی ترسیدند که نباید که زهر باشد. (نوروزنامه ). دانه ٔ دل چون دانه ٔ نار از پوست میخورد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 325).
رفتست پاک روغن این زیتون
جز دانه نیست مانده و کنجاره .

ناصرخسرو.

دانه ٔ شاخ و باغ مجلس او
دانه ٔ درّ و شاخ مرجان باد.

مسعودسعد.

قمری کردش ندا کای شده از عدل تو
دانه ٔ انجیر زرد دام گلوی غراب .

خاقانی .

مغان که دانه ٔ انگور آب میسازند
ستاره می شکنند آفتاب میسازند.

مولوی .

دانه ای کش تلخ باشد مغز و پوست
تلخی و مکروهیش خود نهی اوست .

مولوی .

کودک و آنگاه ترک دانه ٔ خرما.

قاآنی .

|| هسته ۞ . استخوان خرد و درشت که میان برخی از میوه هاست . استه ٔ بعضی میوه ها. خسته . چیزهای خرد و سخت که درون برخی از میوه ها چون انار و خرما و انگور است و آن دانه را گاه مغزی در درون است چون هسته ٔ قیسی و گاه نیست چون خرما و انگور و غیره : و آن دانه ٔ شفتالو را که بدان سختی است آنرا فرسوده کنی . (کتاب المعارف ).
شرب نوش آفرید از مگس نحل
نخل تناور کند ز دانه ٔ خرما.

سعدی .

تکژ، تکس ؛ استخوان پاره درون دانه ٔ انگور. هسته که درون حبه ٔ انگورست . انگور بی دانه ؛ که حبه های آن هسته ندارد. انار بی دانه ؛ که حبه های درون آن را دانه های استخوانی و هسته نیست . عجم ؛ دانه ٔ خرما. هسته ٔ خرما. نواة. نوی . (منتهی الارب ). || مغز هسته : البوب ؛ دانه ٔ هسته ٔ کنار. (منتهی الارب ). || عدد. تا. یک : دانه دانه ؛ یک یک . یکی یکی . یکدانه ؛ یک عدد. پنج دانه ؛ پنج عدد :
بنهفته به سحر گنج قارون
یک در تو در دو دانه گوهر.

(؟) ناصرخسرو.

دانه و شاخ باغ و مجلس او
دانه ٔ درّ و شاخ مرجان باد.

مسعودسعد.

مویز و منقا و آلوی سیاه از هر یکی سی دانه . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و دانست که دریا را به پیمانه پیمودن و ریگ بیابان را بدانه شمردن آسانتر از مکر زنان ... در حد و حصر آوردن است . (از سندبادنامه ).
چو صد دانه مجموع در خوشه ای
فتادیم هر دانه در گوشه ای .

سعدی .

اندک اندک بهم شود بسیار
دانه دانه است غله در انبار.

سعدی .

|| هر یک از گلوله ها یا گلوله های به استوانه گراینده ٔ سفته ٔ سفالین و یا سنگین و یا بلورین و یا چوبین و یا از دیگر چیزها که به رشته کشند در سبحه تسبیح کردن را: سبحه ٔ صددانه ؛ دارای صد گلوله ٔ سفته . سبحه ٔ هزار دانه ؛ دارای هزار گلوله ٔ سفته . سبحه ٔ سی و سه دانه ؛ دارای سی و سه گلوله ٔسفته :
تسبیح هزار دانه در دست مپیچ .

سعدی .

|| گلوله های خرد و یا درشت از احجار کریمه یا مروارید و جز آن . قطعات خرد و یا درشت از گوهرها و احجار کریمه .از احجار قیمتی و گرانبها بشکل گلوله و یا نزدیک بآن تراشیده نگین را.
- دانه ٔ الماس ؛ قطعه ٔ تراش خورده ٔ الماس .
- دانه ٔ مروارید ؛ گلوله ای از آن :
میان بهی درّ خوشاب بود
که هر دانه ای قطره ٔ آب بود.

فردوسی .

دگر پنجصد درّخوشاب بود
که هر دانه ای قطره ٔ آب بود.

فردوسی .

- دانه ٔ یاقوت ؛ قطعه ٔ تراش خورده ٔ یاقوت .
درّة؛ دانه ٔ مروارید. لؤلوءة؛ دانه ٔ مروارید. تومة؛ دانه ٔ مروارید. خربصیص ؛ دانه ای از زیور. (منتهی الارب ).
کلمه ٔ دانه در معانی فوق هنگام ترکیب با کلمات دیگر گاه مؤخر آید و افاده ٔ معانی خاص کند چون :
- آب و دانه . رجوع به هر یک از دو کلمه شود: تخلی ؛ آب و دانه . (منتهی الارب ).
- الف دانه ؛ نوعی گره .
- انار دانه ؛ دانه ٔ انار.
- ایل دانه ؛ هل . قاقله ٔ صغار. (ملحقات برهان ).
- بادانه ؛ دانه دار.
- بسیاردانه ؛ دارای دانه های بسیار. پردانه .
- به دانه ؛ دانه ٔ به . تخم به .
- بیدانه ؛ مقابل دانه دار.
- || نوعی انگور.
- || نوعی کشمش حاصل از این انگور.
- پنبه دانه ؛ دانه ٔ پنبه . تخم پنبه .
- جان دانه ؛ جایی از پیش سر کودک که نرم وجهنده است . یافوخ . رجوع به جان دانه در همین لغت نامه شود.
- جودانه ؛ نوعی بافت در بافتنی ها.
- کافور جودانه . رجوع به کافورشود.
- بید جودانه . رجوع به بید شود.
- چوب دانه ؛ سنجد. غبیرا. (برهان ).
- خشک دانه ؛ تخم کاژیره است . حب العصفر. (برهان ).
- دانه دانه ؛ یک یک . مرکب از اعداد و افراد جداگانه :
اندک اندک بهم شود بسیار
دانه دانه است غله در انبار.

سعدی .

- درُدانه ؛ دانه ٔ دُر :
دردانه ها اگرچه پراکنده هم نکوست
اما کجا بگوهر منظوم میرسد.

سعدی .

سعدی بلب دریا دردانه کجا یابی
در کام نهنگان رو گر میطلبی کامی .

سعدی .

- || بسیار عزیز. عزیز دُردانه ؛ سخت گرامی :
مطلع برج سعادت فلک اختر سعد
بحر دردانه ٔ شاهی صدف گوهرزای .

سعدی .

- سیاهدانه ؛ شونیز.
- شاهدانه . رجوع به شاهدانه شود.
- صددانه (سبحه ) ؛ دارای صد گلوله ٔ سفالین یا گلین و سنگین و یا بلورین .
- صندل دانه ؛ تخم صندل .
- فلفل دانه ؛ حب فلفل .
- قرمزدانه ؛ چیزی که بدان جامه و چیزهای دیگر رنگ کنند.
- کدودانه ؛ کرمی در معده .
- کرم دانه ؛ نوعی از مازریون . موردانه . جرم دانق . (برهان ).
- کنف دانه ؛ کنب دانه . تخم کنف .
- گاودانه ؛ حب البقر.
- ماهوردانه ؛ حب الملوک .
- ماهوب دانه ، ماهودانه . حب الملک . فلفل الخواص و آن میوه ٔ درخت شباب است و بعربی معشوق میگویند. (برهان ). نام فارسی اپورژ ۞ است . (حاشیه ٔ برهان چ معین ).
- مرغ دانه ؛ دان مرغ .
- مشک دانه ؛ دانه ٔ مشک . ثمر مشک .
- موردانه ؛ کرم دانه . نوعی مازریون . (برهان ).
- نیم دانه ؛ برنج که کمی از سر و یا ته آن شکسته باشد.
- ناردانه ؛ اناردانه . دانه ٔ انار :
آن کوزه برکفم نه کآب حیات دارد
هم طعم نار دارد هم رنگ ناردانه .

سعدی .

- وشک دانه (وشق دانه ) ؛ ون . چتلاقوش . حبة الخضراء.
- ون دانه ؛دانه ٔ ون . حب ون . میوه و تخم ون .
- هزاردانه (سبحه ) ؛ دارای هزاردانه .
- یک دانه ؛ حبه .
- || یکی . فرد. منحصر بفرد :
تو آن در مکنون یکدانه ای
که پیرایه ٔ سلطنت خانه ای .

سعدی .

- گوهر یکدانه ؛ منحصر به فرد :
عیب تست ار چشم گوهر بین نداری ورنه ما
هر یک اندر بحر معنی گوهر یکدانه ایم .

سعدی .

گر تو بحق افسانه ای یا گوهر یکدانه ای
از ما چرا بیگانه ای ، ما نیزهم بد نیستیم .

سعدی .

- یکی دانه ؛یکتا.
- || نوعی میوه .
و نیز بکلمه ٔ دانه در معانی مختلفه کلماتی پیوندد و ترکیب اضافی یا عطفی و جز آن با معانی خاص پدید آرد و اینک فهرستی از این ترکیبات که مرتب بترتیب حروف هجاست با شرحی برای هر یک آورده میشود:
- دانه ٔ آبی ؛ دانه ٔ به . بهدانه . تخمهای ریزه ٔ درون میوه ٔ به : و اگر اندر سینه درشتی باشد عناب و سپستان و بنفشه و بیخ سوسن و بیخ خطمی و مغز خیار و صمغ کتیرا و دانه ٔ آبی اندر کشکاب و کندرآب می پزند. (ذخیره ٔخوارزمشاهی ).
- دانه ٔ آتش ؛ کنایه از شررست . (از آنندراج ) :
خوشه ٔ ما بدهن دانه ٔ آتش دارد
برق با خرمن ما مرد هم آغوشی نیست .

صائب .

- دانه افشان . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه افشانی . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه بر آتش ریختن ؛ مرادف فلفل بر آتش ریختن و آن مشهورست . (آنندراج ) :
بروی لاله رنگ او عرق مشمر که آن جادو
مرا تا صید خود سازد بر آتش دانه می ریزد.

سالک یزدی (از آنندراج ).

- دانه برچیدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه بستن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه برخوردن ؛ خوردن دانه . برگرفتن دانه بقصد خوردن :
ندانست از آن دانه برخوردنش
که دهر افکند دام در گردنش .

سعدی .

- دانه ٔ پارسی ۞ ؛ ماده ٔ رنگی طبیعی بوده است از نوعی درخت در ایران که به اروپا صادر میشده است ، و گااوبا میگوید آن دانه از رامنوس پتلاریس ۞ بعمل می آمده است لکن من آنرا در ایران نیافتم . دانه ٔ فارسی .
- دانه پاشیدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه پاک کردن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه پذیرفتن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه پذیرنده . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه جو ؛ دانه جوی . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه چیدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه چین . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه خوار . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه خور . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه خوردن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه دادن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه دار . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه دان . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه دانه . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه در خاک نشستن ؛ مقیم خاک شدن دانه . در دل خاک قرار گرفتن دانه . در درون خاک جای گرفتن دانه :
برومندی نصیب خاکبازان میشود صائب
نگردد سبز تا در خاک چندی دانه ننشیند.

صائب .

- دانه در خاک کردن ؛ در درون خاک قرار دادن دانه . درون زمین جای دادن دانه :
تخم چون سوخت برومندنگردد صائب
دانه ٔ اشک بامید چه در خاک کنی .

صائب (از آنندراج ).

- دانه درشت ؛ درشت دانه . مقابل خرددانه . که حبه ها ریزه نیست . که حبه ها در حجم از مشابه خود بزرگتر است .
- دانه ٔ درشت ؛ دانه و حبه ٔ برتر و بزرگتر از انواع خود: دانه ٔ درشت مروارید؛ که خرد نیست . که ریزه نیست . که از انواع خود حجیم ترست .
- دانه ٔ دل ؛ میان دل . سیاهی دل . اسودالقلب . سویداءالقلب . سوداءالقلب . شَغْف . شَغَف . سواد. سویداء. شغاف . (منتهی الارب ). حبةالقلب . (دهار) :
تخم وفاست دانه ٔ دل چون بدست تست
خواهی بزیر خاک بنه خواه زیر آب .

خاقانی .

از دانه ٔ دل ز کشت شادی
یک خوشه بسالیان مبینام .

خاقانی .

در دانه ٔ دل نماند مغز آوخ
در خوشه ٔ عمر دانه بایستی .

خاقانی .

از پی مشتی جو گندم نمای
دانه ٔ دل چون جو و گندم مسای .

نظامی .

- دانه ریختن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه ریز . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه زاد . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه زدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه زن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه ٔ زنجیر ؛ حلقه ٔ زنجیر. (آنندراج ). هر یک از حلقه های زنجیر که از اتصال آنان سلسله پیدا آید. هر حلقه از حلقه های زنجیر :
بسکه بگداخته غم جسم زمین گیر مرا
میکشد مورچه ای دانه ٔ زنجیر مرا.

اشرف .

کی شود آزاد از زلف گرهگیرش کسی
دانه ٔ زنجیر در دام است صیاد مرا.

اشرف .

- دانه ٔ سبز ؛ حبةالخضراء. (شعوری ج 1 ص 314).
- دانه ٔسفید ؛ که سیاه نیست .
- || (با فک اضافه )؛ دانه سپید. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه ٔ سمور ؛ کنایه از پوست سمورست . (آنندراج ). دانه ٔ کیش :
بجامه تن ندهد حسن پرغرور او را
که دام زلف بود دانه ٔ سمور او را.

اشرف .

- دانه سوز . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه ٔ سیاه ؛ دانه ای که رنگ اسود و تیره دارد.
- || تخمی تیره رنگ که درون گندم روید و بکار نیاید. دیو گندم : سعیع؛ دانه ٔ سیاه که بگندم آمیزد یا گندم دیوانه و یا گندم هیچکاره . (منتهی الارب ).
- || سیاه دانه . رجوع به سیاه دانه شود.
- دانه ٔ عنبر ؛ تخم عنبر.
- || مردمک چشم . (مجموعه ٔ مترادفات ص 327).
- دانه ٔ فارسی ؛ دانه ٔ پارسی . رجوع به دانه ٔ پارسی شود.
- دانه فشان . رجوع باین ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه فشاندن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه فکندن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه کار . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه کردن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه کش . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه کشیدن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه ٔ کیش ؛ کنایه از پوست سمورست . (آنندراج ). دانه ٔ سمور :
عزیز تا بنمایم بمردمان چون میش
بدوختم بگریبان خویش دانه ٔ کیش .

ابونصر نصیرای بدخشانی .

- دانه گانه . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه گرده . رجوع به گیاه شناسی ثابتی ص 46 و 56 و 465 شود.
- دانه گرفتن . رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- دانه ٔ مویز ؛ اسم فارسی عجم الزبیب است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ).
- دانه های ناشمار ؛ حبه ها که بشماره درنیاید.
- || برنج پخته . پلو. عوام آنگاه که طعامی از برنج در پیش دارند و سوگند خوردن خواهند اشاره به برنج کرده گویند: باین دانه های ناشمار، باین پلو.
- دانه ٔ نبات ؛ دانه ٔ گیاه . تخم گیاه .
- || در اصطلاح گیاه شناسی نام آن قسمت از میوه است که بر اثر رشد و نمو تخمک بوجود می آید ۞. بدین توجیه که در نتیجه رشد و نمو آن تخم فرعی درتخمک ، دانه ٔ نبات بوجود می آید و ساختمان یک دانه پس از پایان یافتن رشد و نمو آن بدین قرار است :
یک یا دو پوسته ٔ نازک بنام تگومان ۞ یا اپی اسپرم ۞ دانه ٔ نبات را می پوشاند. تگومان خارجی را که معمولاً قطورتر است تستا ۞ و تگومان داخلی را تگمن ۞ مینامند. تگومان خارجی برخی از دانه ها مانند انگور سخت و برخی دیگر مانند بادام و زردآلو نازک و در انار استثنائاً گوشتی و در برخی مانند بهدانه و کتان و قدامه لعابی است . و در داخل پوستش دانه یا تگومان قسمتهای دیگر قرار گرفته است که عموماً مغزنامیده میشود. (از گیاه شناسی ثابتی ص 514 و 515). نیز رجوع به همان کتاب ص 111 شود.
- دانه نشان . رجوع به باین ترکیب در ردیف خود شود.