دبیر. [ دَ ] (ص ، اِ) نویسنده . (برهان ) (از جهانگیری ) (صحاح الفرس ) (اوبهی ). منشی . (برهان ) (جهانگیری ). پناغ . (سروری ). بناغ . (دهار). کاتب . (مهذب الاسماء). ادیب . کتّاب . قلم زن . باسواد. که خط دارد. که خواندن و نوشتن تواند. که کتابت تواند. دارای هنر نویسندگی . صاحب غیاث اللغات و به تبع او صاحب آنندراج گفته اند که در سراج اللغات نوشته شده است که این لفظ نزد اکثر فارسی است ونزد بعضی عربی و در یکی از رساله های معتبره بنظر آمده که دبیر در اصل «دوبیر» بود بضم دال چه «بیر» به معنی حافظه است و منشی هم صاحب دو حافظه ٔ نظم و نثر میباشد و نزد بعضی دبیر بفتح معرب همین دوبیر است . (غیاث ) (آنندراج ). دبیر و دویر نویسنده ٔ نامه و در اصل دوبیر و دوویر بوده و نیز «ویر» به معنی حافظه است یعنی آنکه حافظه ٔ نظم و نثر دارد و قیل آنکه حافظه ٔتازی و پارسی دارد و مشهور بفتح دال است و «دویر» افصح است از دبیر لکن متأخران عجم که بعرب آمیخته واو را به باء بدل کردند و ضم دال بفتح جهت خفت و نیامدن صیغه ٔ فعیل (بضم فا) در لغت عرب ، و ممکن است که دویر (بضم دال و کسر واو فارسی ) باشد و دبیر (بفتح دال و کسر بای موحده ) معرب آن باشد و در بعضی شروح انوری گفته که دویر در اصل دوویر بوده یعنی صاحب دو ادراک و دو حافظه چه او را دو ادراک باید یکی برای جمع کردن معانی در دل و دیگر برای جمع حروف بقلم ، بخلاف دیگران که یک ادراکشان بسنده است . و نیز صاحب آنندراج از انجمن آرا نقل کند که : در اصل دبیر و دَویر بوده که دُویر تبدیل آن است و به معنی حافظ نظم و نثر و تازی و پارسی ، و ویر به معنی دانش هم گفته اند اصل به پارسی دویر است و شاید دبیر معرب آن باشد چه دبیر به معنی کاتب و نویسنده نیامده و دبور و دابر و تدبیر و دبار هیچیک از این چهار به این معنی نیامده ، و دبربضم و بضمتین پشت و مقعد را گویند و پس هر چیزی را نیز گویند و دبر اللیل و الشهر آخر شب و آخر ماه و تدبیر و ملاحظه ٔ پس کار و در پارسی ویر به معنی فهم و ادراک و حفظ و صاحب این حال را تندویر و تیزویر گفته اند یعنی تیزدانش و تندادراک و زیرک ... و احمدبن ابوحامد کرمانی صاحب تاریخ عقدالعلی که از معاریف فضلاء بوده در این رباعی خود واضح تر کرده است
: از وزر بترسم و وزیری نکنم
میرم به گرسنگی و میری نکنم
با آنکه دو چاه است و دو حضرت در یزد
در قعر دو بیر من دبیری نکنم .
- انتهی . اما این تعابیر و تفاصیل بر اساسی نیست و واژه ٔ دبیر از لغات عاربه است و میتوان گفت از روزی که خط میخی از سرزمین بابل به ایران رسید این واژه نیز همان زمان در زبان ما درآمد چه به لغت دبیر و دبیریه که معنی خط دارد حدود شش سده پیش از میلادمسیح در فرس هخامنشی برمی خوریم و در سنگنبشته های هخامنشیان چندین بار به هیأت «دیپی » دیده میشود. این واژه با همه ٔ قدمتی که دارد یادگاری از قوم سومر است و از بن و اصل «دوب » که در آن زبان به معنی لوحه و خط است گرفته شده و سپس از سومر به اکد رسیده است و از این زبانها به آرامی نیز درآمده و سپس وارد زبان عربی شده و صورت «دف » گرفته است چه «دف » علاوه از معنی معمول معنی لوحه نیز دارد. در کارنامه ٔ اردشیر بابکان «دیپیبر» مخفف «دیپیور» صورت پهلوی کلمه است چنانکه در نقش نگینی که از زمان ساسانیان بجامانده است دپیور آمده است و در زبان ارمنی «دپیر»
۞ نیز از پهلوی به عاریت گرفته شده است و از همان بن اصلی است لغات دبیر و دبستان و دبیرستان و دیبا یا دیباه یا دییه و دیباج و دیباجه (نه دیباچه ) و دیوان . اما اینکه ریشه ٔ لغت «دبیر» را با «دفتر» یکی دانسته اند درست نیست زیرا دفتر از یونانی به فارسی رسیده است و دیفتر
۞ در یونانی معنی پوست دارد و بمناسبت اینکه در قدیم روی پوست کتابت میشد کتاب را دفتر نامیده اند. (از فرهنگ ایران باستان پورداود ج
1 صص
209 -
212)
: و این ناحیت جبال ناحیتی است بسیار کشت و برز و آبادان و جای دبیران و ادیبان و بسیار نعمت . (حدود العالم ).
چنین گفت کز خره ٔ اردشیر
یکی مرد بازارگانم دبیر.
فردوسی .
بهر کار دستور بد برزمهر
دبیر جهاندیده ٔ خوب چهر.
فردوسی .
بدیدند نقشی
۞ بر آن تیز تیر
بخواند آنکه بود از بزرگان دبیر.
فردوسی .
کجا نام آن گو جوانوی بود
دبیر و بزرگ و سخنگوی بود.
فردوسی .
گزین کن از ایران یکی مرد پیر
خردمند و گویا و گرد و دبیر.
فردوسی .
کجا نام آن مرد بهرام بود
سوار و دبیر و دل آرام بود.
فردوسی .
اگر شاه باشد بدین دستگیر
که این پاک فرزند گردد دبیر.
فردوسی .
صدری شهم و فاضل و دبیر و با کمال و خرد است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
396). و چنان نبشتی [ مسعود ] که از آن نیکوتر نبودی چنانکه دبیران استاد در انشاء آن عاجز آمدندی . (تاریخ بیهقی ص
130). کافی تر و دبیرتر ابنای عصر بود. (تاریخ بیهقی ).
گر گشته ای دبیر فروخوانی
این خطهای خوب معما را.
ناصرخسرو.
لیکن از نامه همه نغز بخواننده رسد
ور چه ببساودش از دست دبیر و نه دبیر.
ناصرخسرو.
قلم به دست دبیری به از هزار درم
مثل زدند دبیران مفلس مسکین .
سوزنی .
دگرگونه در دفتر آرد دبیر
زرهنامه ٔ روشناسان پیر.
نظامی .
قلمی را که موی در سر ماند
کار ساز دبیرنتوان یافت .
خاقانی .
خط دبیر تر بود خاک کنند بر سرش
خصم تو شد چو آب تر خاک بسر بر آن تری .
خاقانی .
دبیر ما بصفت روبه است کو دم او
بلی هر آینه روباه را دم است گواه .
خاقانی .
و گروهی را گفت به دکان و بازار باشید و کار کنید و دبیران را گفت به دیوان نشینند. (قصص الانبیاء ص
36).
-
داننده دبیر ؛ عالم . دانشمند
: گناه آید ز کیهان دیده پیران
خطا آید زداننده دبیران .
فخرالدین اسعد (ویس و رامین ).
-
سردبیر ؛ رئیس گروه نویسندگان مجله یا روزنامه . آنکه بر نویسندگان مجله یا روزنامه ریاست و نظارت دارد در نویسندگی . رجوع به سردبیر شود.
-
فاضل دبیر ؛ دبیر دانشمند
: بنامم نخواندی کس از بس شرف
ادیبم لقب بود و فاضل دبیر.
ناصرخسرو.
|| منشی شاه یا امیر و نویسنده یا خواننده ٔ فرمانها و نامه ها در محضر شاه یا امیر یا رئیس . هر یک از نویسندگان دیوان رسالت . رئیس دارالانشاء وهر یک از نویسندگان آن
: بفرمود تا پیش او شد دبیر
بیاورد قرطاس و مشک و عبیر.
فردوسی .
یکی نامه فرمود پس تا دبیر
نویسد از اسکندر شهرگیر.
فردوسی .
بفرمود تا پیش او شد دبیر
نویسد از اسکندر شهرگیر.
فردوسی .
بفرمود تا پیش او شد دبیر
قلم خواست رومی و چینی حریر.
فردوسی .
مرآنرا چوبر تو بخواند دبیر
منه پیش دیر و سگالش مگیر.
فردوسی .
دبیر پسندیده را پیش خواند
سخن هر چه بایست با او براند.
فردوسی .
ستاینده بد شهریار اردشیر
چو دیدی بدرگاه مردی دبیر.
فردوسی .
جوان شد ز گفتار او شاه پیر
پس آن نامه بنهاد پیش دبیر.
فردوسی .
بفرمود تا رفت پیشش دبیر
نوشتش یکی نامه ای بر حریر.
فردوسی .
بفرمود خواندن دبیرانش را
ز توران جوانان و پیرانش را.
فردوسی .
چو پردخته شد زان بیامد دبیر
بیاورد مشک و گلاب و حریر.
فردوسی .
بفرمود تا پیش اوشد دبیر
نبشته ازو نامه ای بر حریر.
فردوسی .
ابا موبد موبدان اردشیر
چو شاپور و چون یزدگر دبیر.
فردوسی .
مأمون رضا علیه السلام را گفت ترا وزیری و دبیری باید که از کارهای تو اندیشه دارد. (تاریخ بیهقی ص
137). و دبیران و قوم خویش و مرا به خوان بردی . (تاریخ بیهقی ص
246). گفت فرمان بردارم ولی با من دبیری باید از دیوان رسالت . (تاریخ بیهقی ص
245). بونصر مشکان را بگوی تا دبیری نامزد کند. (تاریخ بیهقی ص
245). ندیمان و دبیران و دیگر چاکران را که بهانه جستی تا چیزی شان بخشیدی . (تاریخ بیهقی ). طاهر و عراقی و دبیرانی که از ری آمده بودند به دیوان رسالت با بونصر مشکان می نشستند. (تاریخ بیهقی ). بومنصور دبیر خویش را نزدیک من که بونصرم فرستاد پوشیده ... و پیغام داد که من دستوری یافتم به رفتن سوی خوارزم . (تاریخ بیهقی ). و بومحمد قاینی را که از دبیران او بود... بخواند. (تاریخ بیهقی ص
152). چون ملطفه به خط خداوند باشد اعتماد کند و هیچکس از دبیران و جز آن بر آن واقف نگردد. (تاریخ بیهقی ). این روز که صدوردیوان و دبیران بر این جمله بنشستندی وی در طارم آمد. (تاریخ بیهقی ).
نکوخط و داننده باید دبیر
شمارنده چابک دل و یادگیر.
اسدی .
نیست بر عقل میر هیچ دلیل
راهبرتر ز نامه های دبیر.
ناصرخسرو.
پادشا را دبیر چیست زبان
که سخنهاش را کند تحریر.
ناصرخسرو.
مهتر خویش را حقیر کنند
سوی دانا دبیر با تقصیر.
ناصرخسرو.
امیر ناصرالدین را از جمله ٔ فوائد آن فتح شیخ ابوالفتح بستی بود که در غزارت فضل و فضایل و کمال درایت و بلاغت نظیر نداشت و دبیر بایتوز بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ). و هرگز در خاندان او هیچ از نواب مجلس حکم و ریاست و دبیران و وکیلان یک درم سیم از هیچکس نستاند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی چ اروپا ص
118).
چون دبیر تو نگارد به قلم نام ترا
آسمان بوسه دهد بر قلم و دست دبیر.
معزی .
آن قصب که با نیرو بوددبیران دیوان را شاید که قلم به قوت رانند تا صریر آرد. (نوروزنامه ).
دبیری چو من زیر دست وزیری
ندارند، حاشا که دارند حاشا.
خاقانی .
-
تیر دبیر ؛ عطارد که او را دبیر فلک گویند. دبیر انجم
: ز گردون چو بر نامه ٔ من بتابد
ثنا خواند از چرخ تیر دبیرم .
ناصرخسرو.
تیر ماننده ٔ دبیر آمد.
-
دبیران دبیر ؛ رئیس منشیان . رئیس دارالانشاء. رئیس دیوان رسالت . و رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
-
دبیر انجم ؛ کنایه از کوکب عطاردست . تیر دبیر.
-
دبیر بزرگ ؛ نویسنده ٔ استادو زبردست .
- || رئیس دیوان رسالت . منشی الممالک .
-
دبیر جهاندیده ؛ کاتب مجرّب . نویسنده ٔ سالخورده ٔ باتجربه و پخته
: دبیر جهاندیده را پیش خواند
دل آکنده بودش همی برفشاند.
فردوسی .
-
دبیرخردمند ؛ نویسنده و منشی مجرب و کارآزموده و عاقل .
-
دبیر حضرت ؛ منشی حضور. آنکه در حضور سلطان یا امیر کتابت شغل دارد
: خاک بر سر دبیر حضرت را
چون نداند همی یمین ز غموس .
سنائی .
-
دبیر خاص ؛ منشی مخصوص
: دبیر خاص را نزدیک خود خواند
که بر کاغذ جواهر داندافشاند.
نظامی .
-
دبیر غلامان ؛ نویسنده ٔ خاص رسته ٔ غلامان
: امیر مهتر سرای و دبیر غلامان را بخواند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
401).
-
دبیر نویسنده ؛ منشی چیزنویس . دبیر مسلط و ماهر در کاتبی . منشی چیره دست در هنر کتابت
: دبیر نویسنده را پیش خواند
ز هر در سخنها فراوان براند.
فردوسی .
به خیمه بپوشید روی زمین
دبیر نویسنده را گفت هین .
اسدی .
-
فرخ دبیر ؛ دبیر نیکوفال و نیک طالع.
-
مرد دبیر ؛ مرد نویسنده
: چو آن نامه بر خواند مرد دبیر
رخ نامور شد بکردار قیر.
فردوسی .
بعنوان نگه کرد مرد دبیر
که گوینده او بود و هم یادگیر.
فردوسی .
به مهتر چنین گفت مرد دبیر
که این نامه پر گرز و تیغ است و تیر.
فردوسی .
-
مرد هندی دبیر ؛ نویسنده ای از مردم هند. منشی هندی
: بخواندم یکی مرد هندی دبیر
سخنگوی و گوینده و یادگیر.
فردوسی .
|| نویسنده ٔ وقایع. وقایعنگار. ثبت کننده و جامع حوادث و اتفاقات و کارنامه ٔ شاهان و بزرگان .شده بند. شده وند. نوپدیدنویس
: و دبیری به پنج تا کاغذ و قرصی مداد که دو درم سیم سیاه ارزد ذکر ایشان بر صفحه ٔ ایام نگاشت و داغ ایشان بر پیشانی روزگار نهاد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ سنگی ص
10). || محاسب . نویسنده که شمار چیزها نگاه دارد. دبیر خزانه
: دبیران را به آتشگاه سباک
گهی زر در حساب آید گهی خاک .
نظامی .
ز دیبا و غلام و گوهر و گنج
دبیران را قلم در خط شد از رنج .
نظامی .
-
دبیرخزانه (خزینه ) ؛ مستوفی و محاسب گنج خانه
: خازنان و دبیران خزینه و مستوفیان نثارها رابه خزانه بردند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
293). و در آن دو سه روز پوشیده بومنصور مستوفی را و خازنان و مشرفان و دبیران خزانه را بنشاندند. (تاریخ بیهقی ص
260).
|| گاهی به معنی نقاش و مصور نیز آمده است چنانکه نظامی در تمثیل به احوال مانی مصور گوید
: گذارندگیهای کلک دبیر
برانگیخته موج زان آبگیر
نگارید زان کلک مانی دبیر
سگ مرده بر روی آن آبگیر.
نظامی (از آنندراج ).
برنوشته دبیر پیکر او
نام بهرام گور بر سر او.
نظامی .
روی اگر سرخ و گر سیاه بود
نقشبندی دبیرشاه بود.
نظامی .
|| موبد. || هر یک از دو فرشته ٔ چپ و راست که اعمال آدمی ثبت کنند. رقیب و عتید
: ز پادشا دو دبیرست شر و خیر نویس
که یک نفس نبود زان و این گزیر مرا
دبیر خیر ز من فارغ و نبشته شدست
هزار نامه ٔ شر از دگر دبیر مرا.
سوزنی .
|| معلم . مدرس . آموزگار. که عمل آموزد. که تعلیم دهد. که بدیگری آموزد
: کودکان را اندر بیماری امید چیزی خوب فرماید داد [طبیب ] و از هیبت معلم و دبیرشان ایمن فرماید تا شاد شود. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
به سیمین تخته و مشکین ده آیت
دبیران رادبستان تازه کردی .
خاقانی .
دادش به دبیر دانش آموز
تا رنج برد بر او شب و روز.
نظامی .
|| در تعلیمات آموزشی امروز ایران معلمی که در دبیرستان تدریس کند. || کارمند صاحب مقام و دارای مصونیت سیاسی سفارتخانه . نایب سفارت .
-
دبیر اول ؛ نایب اول سفارت .
-
دبیر دوم ؛ نایب دوم سفارت .