در

در. [ دُرر ] ۞ (ع اِ) ج ِ درة. مرواریدهای درشت . مرواریدهای بزرگ و واحد آن درة است و جمع آن دُرَّر و دُرّات . (از مهذب الاسماء). مرواری . لؤلؤ که مروارید درشت است مقابل مرجان که خاک مرواریدست . و اللؤلؤ جنس یشتمل علی نوعیه من الدرالکبار والمرجان الصغار کما قال ابوعبیدة به ان الدر کبار الحب و المرجان صغاره و اللؤلؤ یجمعهما. (الجماهر بیرونی ). دمشقی گوید مروارید درشت تر از لؤلؤ و وزن آن یک مثقال یا یک مثقال و نیم افتد (!). (نخبةالدهردمشقی ص 78). صاحب غیاث اللغات و به تبع او آنندراج گوید فارسیان بر مطلق مروارید اطلاق کنند و در لغت عرب دُرَّة مروارید کلان را گویند. (آنندراج ) (غیاث ). و نیز رجوع به النقود العربیة (ص 28) شود :
از آن هر که پیری بدو نام داشت
پر از دُر زرین یکی جام داشت .

فردوسی .

ز دیبا و دینار و در و گهر
ز اسب و سلیح و کلاه و کمر.

فردوسی .

غلام و پرستنده از هر دری
ز دُر و ز یاقوت و هر گوهری .

فردوسی .

به رخساره چون روز و گیسو چو شب
همی در ببارید گفتی ز لب .

فردوسی .

یاقوت وار لاله بر برگ لاله ژاله
کرده بدو حواله غواص در دریا.

کسایی .

نه هم قیمت در باشدبلور
نه همرنگ گلنار باشد پژند.

عسجدی .

از آن قبل را کردند هار مروارید
که دُر ضایع بودی اگر نبودی هار.

زینبی .

بجای نعل نو مه ۞ بسته بر پای
بجای در پروین بفته در بش .

اسدی .

بدست آوریده ، خردمند سنگ
بنایافته در ندهد ز چنگ .

اسدی .

نه درخورد درست گل ، پس تو زین تن
بپرهیز ازیرا که در ثمینی .

ناصرخسرو.

من آنم که در پای خوکان نریزم
مراین قیمتی لفظ در دری را.

ناصرخسرو.

قصه کوته بهست از تطویل
کان نیاورد در ودریا سیم .

بوحنیفه ٔ اسکافی .

سر کشتی آرزوت ببر
قعر دریاست جای طالب در.

سنائی .

لطف ز لفظ تو زاید چنانکه در ز صدف
شرف ز ذات تو خیزد چنانکه زر ز تراب .

ادیب صابر.

ای در یتیم چون یتیمان
افتاده بر آستان مادر.

خاقانی .

چرخ چرا به خاک زد گوهر شبچراغ من
کافه گوهران کنم در ثنای شاه را.

خاقانی .

غواص گر اندیشه کند کام نهنگ
هرگز نکند در گرانمایه بچنگ .

سعدی .

- در ثمین ؛ مروارید گرانبها.
- دُر خوشاب ؛ مروارید آبدار. مروارید خوش آب ورنگ :
به باغ و راغ مگر باد و ابر دادستند
به توده عنبر ناب و به رشته دُر خوشاب .

عنصری .

- دردانه ؛ دانه ٔ دُر.
- || فرزند عزیز. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- در شاهوار (شهوار) ؛ مروارید گران قدر و ممتاز. مروارید مخصوص و لایق شاه .
- در غلطان ؛ مروارید غلطان .
- در مفصل ؛ مرواریدهای ازهم جدا. (ناظم الاطباء).
- در مکنون ؛ مروارید قیمتی و خوشاب .
- در مودار ؛ نوعی از در که رگی نازک به رنگ دیگر در آن است و این قسم مرغوبتر است .
- در ناب ؛ مروارید اعلی .
- در ناسفته ؛ مروارید سوراخ نکرده و به رشته نکشیده .
- || مجازاً، دوشیزه . دختر باکره . دختر نابسوده .
- در نجف ؛ رجوع به ترکیب ذیل معنی دیگر کلمه ٔ در (نوعی سنگ ) شود.
- دُر نظیم ؛ مروارید برشته کشیده :
ملکا خسروا خداوندا
یک سخن گویمت چو در نظیم .

بوحنیفه ٔ اسکافی .

- در یکتا ؛ مروارید کمیاب و بی بها.
- در یکدانه ؛ مروارید کمیاب و بی بها.
- در یتیم ؛ مروارید کمیاب و بی بها :
بفزوده ست بر من خطر و قیمت سیم
تا بناگوش ترا دیده ام ای در یتیم .

فرخی .

بر بناگوش تو ای پاکتر از در یتیم
سنبل تازه همی بردمد از صفحه ٔ سیم .

فرخی .

دی بر رسته ٔ صرافان بر، من بر در تیم
کودکی دیدم پاکیزه تر از در یتیم .

مسعودی .

به یتیمی و دوروییت همی طعنه زنند
نه گل است آنکه دوروی و نه درست آنکه یتیم .

ابوحنیفه ٔ اسکافی .

- || بمناسبت گرانقدری و عزیزی و دردانگی ، دختر یا دختر یکدانه : دری یتیم از بحر جلال ناصرالدین از بهر پسر خویش ابونصر حاصل کرد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
- در یتیمه ؛ دختر دردانه و منحصر : از ثقات حضرت سلطان جمعی از جهت نقل آن در یتیمه برفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 395).
- مثل دُر ؛ سخت درخشان و گرانقدر.
- در به دریا بردن ؛ نظیر زیره به کرمان بردن . بمعنی کار کم ارزش و بیفایده کردن :
سر خجالتم از پیش برنمی آید
که درچگونه به دریا برند و لعل به کان .

سعدی .

|| مجازاً، قطره و دانه ٔ باران :
ابر فروردین هر روز همی بارد دُر
وان همی گردد گوهر به دل خاک اندر.

فرخی .

|| مجازاً، دختر یا دختر منحصر و یکدانه : سلطان در صحبت دُر صدف ملک و یاقوت شرف سلطان مالی روان کرد که به هیچ جهدی در مجموع کتاب و معلوم افهام حساب نگنجیده بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 377).رجوع به معنی دوم ترکیب در یتیم شود. || سنگی است سفید و شفاف که از دجله و فرات خیزد و از آن نگین انگشتری کنند. و درةالنجف نیز گویند.
- در نجف ؛ درةالنجف .
- || مراد از این ترکیب در شاهد ذیل بخوبی دریافته نیست که از آن همان سنگ مذکور در فوق مرادست یا اشاره به چیزی دیگر دارد:
پر آبله شد چو خوشه هرچند کفم
یکدانه نشد حاصل از این نه صدفم
باطن همه ناکامی و ظاهرهمه کام
لب تشنه وسیراب چو در نجفم .

علی رضا تجلی (از آنندراج ).

|| در تداول گروهی از فارسی زبانان گاه این کلمه بجای کریستال یعنی بلور تراش خورده بکار رود بمناسبت معنی سنگ سفید و شفاف که تلؤلؤ الماس را دارد، چنانکه آویزهای جار را در اصطلاح «در» گویند.