طرح . [ طَ ] (ع مص ) انداختن : طرحه و طرح به ؛ انداخت او را. دور گردانیدن . (منتهی الارب ) (آنندراج ). بیوکندن . (زوزنی ). افکندن . بیرون انداختن . نبذ. ترک . واگذاشتن . بگذاشتن . گذاشتن . بینداختن . || گستردن . انداختن . پهن کردن . کناره گرفتن از کاری . (غیاث اللغات ) (آنندراج )
: و خواجه سخت بزرگ بودی در روزگار، اکنون خواجگی طرح شده است و این ترتیب گذشته است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
353). || فروختن جنسی بزور به رعایا. (غیاث اللغات و آنندراج هر دو از چراغ هدایت ). رسمی است مقرر که حکام ظالم جنس خود را قیمت افزوده به رعایا و زیردستان دهند. (غیاث اللغات و آنندراج هر دو از خیابان ). نام نوعی خراج که در پیش از قراء میگرفته اند.
۞ (مرآت البلدان ج
1ص
337)
: بسیار بره و مرغ بر خوان نهادی ، چندانکه کسی از حشم نتوانستی خورد تا شاگردان مطبخ به بازار بردندی و به طرح بفروختندی ، چنانکه هرچه به دیناری خریده بودی به درمی به بازار بفروختندی . (تاریخ سیستان ). ظالمی را حکایت کنند که هیزم درویشان خریدی به حیف و توانگران را دادی به طرح . (گلستان ). || انداختن حروف معجم یا مهمل است از شعر یا انشا به حیثیتی که آن حروف اصلاً در کلام نیاید و این سه قسم است : یکی معطل ، و آن عطلت شعر و نثر است از حروف معجم به حیثیت مذکور. مثال از کلام میرزا بیدل :
علمها محو در اطوار رسوم
حاصل مردم عالم معلوم
همه را درس سلوک اطوار
کوک در درک حصول اسرار.
مثال نثر: «موارد الکلام سواطع الالهام » فیضی فیاضی است که نهایت شهرت دارد، و به از آن این صنعت دیگری را نداده اند. دوم منقوطه ، مقابل معطل که قاطبةً الفاظ منقوطه در کلام آید و غیرمنقوطه اصلاً در کلام نباشد و این صنعت مشکلترین صنایع است . مثالش در نظم از میرزا بیدل :
بجنبش تیغزن چین جبینش
غضب پشتی نشین نقش چینش .
سوم ترک حرفی از حروف تهجی خواه معجم خواه مهمل . مثالش چند بیت از قطعه ٔ سلمان ساوجی که به حذف الف انشاء کرده :
صنعت صدر مسند دستور
میبرد زینت بهشت برین
میکند بخششت به بذل درم
همچو روی سپهر پشت زمین
شد ز روی تو پشت شرع قوی
شد به عدل تو حبل ملک متین .
(از آنندراج ).
|| نزد محاسبان اطلاق میشود بر افکندن عدد کمتر نوبتی بعد از دیگری از عدد اکثر، چنانکه از اصطلاحات محاسبان مستفاد میگردد. (کشاف اصطلاحات الفنون ). افکندن عددی از دیگری ، اگر عدد
22 را چهار بار پنج پنج طرح کنی ، دو ماند. || قائم کردن بنای مکان . (آنندراج ) (غیاث اللغات ). || (اِ) انگاره . || شالوده . گرده . بیرنگ . اختطاط. نشان بنا برکشیدن . (زوزنی ). نمونه ٔ عمارت نو. || نقاشی . (غیاث اللغات ) (آنندراج ). || و بمعنی صورت و پیکر مجاز است و با لفظ نگاشتن و زدن و افکندن و انداختن و افشاندن و ریختن و کشیدن و کردن مستعمل . (آنندراج )
: نبود نقش دو عالم که رنگ الفت بود
زمانه طرح محبت نه این زمان انداخت .
حافظ (دیوان چ قزوینی ص 13).
بهار آنقدر بوستان طرح کرد
که نتوان چو اقسام گل شرح کرد.
ملا طغرا.
زمان گرچه بس طرح مجلس کشید
به ترتیب بزم تو بزمی ندید.
ظهوری .
خون ارباب وفا از خنجر بیداد ریز
خاکها گِل کن به خون ، طرح بنای داد ریز.
ظهوری .
در سینه طرح خلوت رازش فکنده ایم
فرش نیاز در ره نازش فکنده ایم .
طالب آملی .
طرح خورشید رخت تا زده بر لوح وجود
چهره پرداز جهان بر سر ایجاد نرفت .
طالب آملی .
ای خوش آن شب که بر سر کویش
طرح آه و فغان بیفشانی .
طالب آملی (از آنندراج ).
|| سرباری ؛ در تداول بقالان که هنگام خریدن کالا و خواربار از کشاورزان مقداری اضافه بر کالای وزن شده بر آن می افزایند. صاحب معالم القربه آرد: و اما الکیالون فلاخیر فیهم لاسیما فی هذا الزمان فان اکثرهم یکتال ما یقبضه زایداً و یسمی عندهم الغزر و الطرح . (معالم القربة ص
86). || مدد. نام فوجی است ورای میمنه و میسره و آن امداد و اعانت جمیع افواج است تا بهر فوجی که غنیم زور آورد به مدد برسد، از کتب تواریخ معلوم شد و سند آن در «شرباشران » گذشت . (آنندراج ).
-
طرح دو کس با (به ) هم افتادن ؛ کنایه از موافقت و دمسازی
: من این مرقع الوان بیفکنم روزی
که طرح رندی و تقوی به هم نمی افتد.
نظیری نیشابوری (از آنندراج ).
-
طرح ِ روی آب ؛ کنایه از نقش بی ثبات . (آنندراج ).
-
طرح سینه دادن ؛ کنایه از سینه واکردن
: مطلب بجز شکستن بازار ماه نیست
خوبان که طرح سینه به مهتاب داده اند.
سیدحسین خالص (از آنندراج ).
-
طرح قانون ؛ نوعی از اتوکشی که خطوط اتو مثل تار قانون دراز و بهم پیوسته باشد
: میان نغمه سنجان راز دل از پرده میگویم
فغان چون تار دارم از قبای طرح قانونش .
مفید بلخی (از آنندراج ).
|| پیشنهاد جمعی از نمایندگان به مجلسین (شوری و سنا) (آنچه را دولت پیشنهاد کند اصطلاحاً لایحه می گویند).
-
طرح کلامی ، یا طرح مسئله ای ، یا طرح کردن مسئله ای را ؛ به میان درافکندن سخنی یا مسئله ای را.