عیلام . (اِخ )
۞ کشوری بود در قدیم شامل خوزستان ، لرستان (پشتکوه ) و کوههای بختیاری کنونی . حدود این کشور از مغرب رود دجله از مشرق قسمتی از پارس ،از شمال راه بابل به همدان و از جنوب خلیج فارس تا بوشهر بود. شهرهای مهم آن شوش ، ماداکتو، خایدالو (درجای خرم آباد کنونی ) بود. مردم عیلام زبان و خطی مخصوص داشتند و دین آنان مبتنی بر شرک و بت پرستی بود. عیلامیان دولتی بزرگ تشکیل دادند و تاریخ آنان را به سه قسمت تقسیم میکنند:
1 - عهدی که تاریخ عیلام با تاریخ سومریان و اکدیان ارتباط کامل دارد (از ازمنه ٔ قدیم تا
2225 ق .م .).
2 - عهدی که تاریخ عیلام با تاریخ دولت بابل مربوط میشود (
2265 تا
745 ق .م .).
3 - عهدی که آشور جدید رقیب عیلام است (
745 تا
645 ق .م .). عیلام در سال
645 ق .م . به دست آشوربانیپال منقرض گردید.
عهد اول - دراین عهد تاریخ عیلام تاریک است . با وجود این دیده میشود که پاتسی های سومر و اکد با عیلامیان جنگهای دفاعی میکنند، اگر هم گاهی غالب میشوند تسلط آنان بر عیلام دوامی ندارد و عاقبت عیلام بر سومر و اکد دست یافته دولت ایشان را منقرض میسازد.
عهد دوم - در این عهد عیلامیان با پادشاهان بابل در زدوخوردند. در دوره ٔ کاسوها «خورباتیلا» پادشاه عیلام با «کوری گالزو» پادشاه بابل جنگید و سپس «شوتروک ناخونتا» بابل را تصرف کرد و اشیاء نفیس آن را به غارت به شوش برد. عاقبت تاخت وتاز عیلامیان دولت کاسوها را از پای درآورد. از پادشاهان نامی عیلام در این دوره «شیل خاکین شوشناک » است . این پادشاه که سایسی مدبر و بزرگ بود، بناهای بسیار ساخت و یکی از کارهای اواین است : هر بنایی را که تعمیر میکرد، مینوشت که این بنا را که ساخته بود و چه کتیبه ای داشت . عین آن کتیبه را - که بزبان سامی بود - مینویساند و ترجمه ٔ انزانی (عیلامی ) را بدان می افزود. این علاقه مندی پادشاه مزبور مورد قدردانی دانشمندان باستانشناسی است . در زمان او ادبیات و صنایع عیلامی به اوج ترقی خود رسیده بود. در این عهد جنگهای دیگری بین عیلام و بابل صورت گرفت (تا انقراض بابل به دست آسوریان ).
عهد سوم - وقایع عمده ٔ این عهد عبارتست از جنگهای آسور با عیلام (پس از همجوار شدن دو کشور). نتیجه ٔ این جنگها آن شد که در سال
645 ق .م . سپاهیان آسوربانی پال ، شوش را تصرف کردند و خزانه ٔ پادشاهان عیلام به دست آنان افتاد. طلا و نقره ای که بابل در موقع اتحاد به عیلام داده بود با مجسمه ها و اشیاء نفیس معابد عیلام و آنچه در خانه ها از ثروت و اشیاء گرانبها بود به نینوا منتقل شد.آسوریان به کشتار و غارت اکتفا نکرده ، استخوانهای پادشاهان عیلام و اشخاص نامی را بیرون آورده به نینوا فرستادند. رفتار آسوریان را در عیلام ، حزقيال چنین تعبیر کرده : «این است عیلام و تمام جمعیت آن در اطراف قبر آن ، همه کشته شدند و همه از دم شمشیر گذشتند». مجسمه ٔ «نه نه » ربةالنوع «ارخ » را که مدت
1635 سال در تصرف عیلامیان بود، پادشاه آسور به دست آورده برای شهرارخ پس فرستاد. آسوریان اسرای بسیار از شوش و شهرهای دیگر به آسور بردند. «خون بام کالداش » آخرین پادشاه عیلام که فرار کرده بود پس از چندی گرفتار شد و آسوربانی پال او و «تام ماری تو» پادشاه سابق عیلام را به عرابه ٔ خود بست و مجبورشان کرد عرابه ٔ سلطنتی را تا معبد «آسور» و «ایشتار» (خدایان آسور) بکشند. عیلامیان نوعی تمدن و صنایع بوجود آوردند و خطی برای خود ترتیب داده بودند، ولیکن از حیث تشکیلات سیاسی هیچگاه نتوانستند از حال ملوک الطوایفی بیرون آیند، بخصوص مردم کوهستانی آن ، که همیشه نیم مستقل یا مستقل بودند. با وجود این عیلامیان در مدت چندهزار سال قومیت خود را در مقابل مردمی نیرومند مانند سومریان ، اکدیان و دولی قادر مثل بابل و آسور حفظ کردند و گاهی هم آنها را شکستی فاحش دادند. عاقبت ، اگر هم عیلام به زانو درآمد، بجهت جنگهای داخلی بود. بهر حال از سال
645 ق .م . دولت عیلام از صفحه ٔ روزگار محو شد و گذشته های آن به مرور فراموش گردید. در مالمیر بختیاری در «شکفت سلمان » و غیره آثار بسیار از دوره ٔ عیلامیان دیده میشود. متأسفانه این آثار را به استثنای آنچه در دسترس نبوده خراب کرده اند. در اینجا حجاریهای برجسته با خطوط میخی شوشی و انزانی (عیلامی ) بسیار یافته اند و محققان ، آثار را به قرنهای
13 و
12 ق .م . مسیح مربوط میدانند. (از فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به تاریخ ایران باستان شود.