غیاث الدین . [ ثُدْ دی ] (اِخ ) منصوربن (میر) صدرالدین محمدبن غیاث الدین منصوربن صدرالدین محمدبن ابراهیم بن محمدبن اسحاق بن علی بن عربشاه حسنی حسینی دشتکی . او از اعاظم علما و فحول حکمای اسلامی امامی ، و جامع معقول و منقول و حاوی فروع و اصول ، و به قول ارباب تراجم و سیر، خاتم الحکماء و استادالبشر و عقل حادی عشر بود. در کلام و حکمت و فقه دست داشت . در چهارده سالگی داعیه ٔ جدل و ناظره با علامه ٔ دوانی در مطالب علمی داشت ، در
20سالگی از تحصیل و ضبط علوم فراغت یافت . در سال
936 هَ . ق . در عهد سلطنت شاه طهماسب صفوی به صدارت عظمی نایل شد و به صدر صدور ممالک ملقب گردید و عاقبت در نتیجه ٔ بعض مباحثات علمی در محضر سلطان با شیخ علی محقق کرکی ، از صدارت استعفا کردو بشیراز رفت و در آنجا اقامت گزید و مدرسه ٔ منصوریه را تأسیس کرد. مؤلفات او بشرح زیر است :
1- اثبات الواجب تعالی .
2- اخلاق منصوری .
3- الاساس در هندسه .
4- الاشارات و التلویحات در حکمت الهی و طبیعی .
5- اشراق هیاکل النور عن ظلمات شواکل الغرور، این کتاب شرح «هیاکل النور» شیخ شهاب الدین سهروردی است و شامل رد اعتراضاتی است که ملا جلال دوانی به کتاب هیاکل النور نوشته است .
6- التجرید در حکمت ، که با عبارت موجز و بدون ذکر دلیل حاوی جمیع مباحث الهیات و طبیعیات است .
7- تحفه ٔ شاهی ، که در
18سالگی تألیف کرده است .
8- التصوف و الاخلاق ، و این غیر از «اخلاق منصوری » مذکور است .
9- تعدیل المیزان در منطق .
10- تفسیر سوره ٔ «هل اتی ».
11- جام جهان نما به پارسی در فنون حکمت ، که نسخه ای از آن در کتابخانه ٔ عبدالحمیدخان در استانبول ، و قسمتی از آن نیز به ضمیمه ٔ تأویل الایات عبدالرزاق کاشانی در کتابخانه ٔ رضویه هست .
12- الجهات ، که گویا در بیان جهات سته از علم هیأت است .
13- حاشیه ٔآداب البحث قاضی عضدالدین ایجی .
14- حاشیه ٔ شرح اشارت خواجه .
15- حاشیه ٔ شرح تجرید، در آغاز این حاشیه گوید: یا غیاث المستغیثین قد کشف جمالک علی الاعالی کنه حقایق المعالی و حجب جلالک الدوانی عن فهم دقائق المعانی فاسئلک التجرید عن اغشیة الجلال بالشوق الی مطالعة الجمال
۞ .
16- حاشیه ٔ شرح چغمینی در هیأت .
17- حاشیه ٔ شفای ابوعلی سینا.
18- حاشیه ٔ مفتاح العلوم سکاکی .
19- حجةالکلام لایضاح محجة الاسلام ، که در رد سخنان حجةالاسلام غزالی است .
20- خلاصة التلخیص در معانی و بیان .
21- ریاض الرضوان .
22- شافیه در تلخیص معالم الشفاء.
23- شرح طوالع الانوار فی کلام قاضی بیضاوی .
24- قانون السلطنه .
25- اللوامع والمعارج ، در هیأت .
26- المحاکمات فی مابین الحواشی الدوانیة و حواشی میر صدرالدین (پدر خود غیاث الدین )، بر شرح تجرید
۞ .
27- المحاکمات فی مابین الحواشی الدوانیة و حواشی میر صدرالدین ، بر شرح مختصر الاصول عضدی .
28- المحاکمات فی مابین الحواشی الدوانیة و حواشی میر صدرالدین ، بر شرح مطالع.
29- معالم الشفاء، در طب .
30- معرفة القبله .
31-معیارالافکار، که مختصر تعدیل المیزان مذکور است .
32- مقالات العارفین . غیاث الدین جز کتابهای مذکور کتب دیگری نیز دارد. وی به سال
940 یا
948 یا
949 هَ . ق . در شیراز درگذشت و در بقعه ٔ منصوریه دفن شد. (از ریحانة الادب ج
3 صص
166 -
167). شهر زوری در «نزهة الارواح »، «رساله ای در معاد» را نیز از تصنیفات غیاث الدین آورده است . آذر در آتشکده آرد: غیاث الدین منصور دشتکی گاهی به گفتن شعر میل میفرمود. این قطعه از اوست :
اگر مرگ خود هیچ لذت ندارد
نه کس را خلاصی دهد جاودانی
اگر قلتبان نیست از قلتبانان
وگر قلتبان است از قلتبانی .
(آتشکده ٔ آذر چ شهیدی ص 297).
و رجوع به قاموس الاعلام ترکی ، حبیب السیر چ خیام ج
4 ص
603 و
604 و
607 (حاشیه )، نمونه ٔ خطوط خوش کتابخانه ٔ سلطنتی ایران ص
293 و کنز الحکمه ترجمه ٔ نزهة الارواح شهر زوری ج
2 صص
173 -
176 شود.