گیتی

گیتی . (اِ) ۞ جهان . کره ٔ زمین . عالم سفلی . (از برهان قاطع) (از بهار عجم ) (از آنندراج ) (از ناظم الاطباء). کره ٔ خاکی . کره ٔ ارض :
ایا خورشید سالاران گیتی
سوار رزم ساز و گرد نستوه .

رودکی .

هموار خواهی کرد گیتی را
گیتی است کی پذیرد همواری .

رودکی .

گیتیت چنین آمد گردنده بدین سان
هم باد برین آمد و هم باد فرودین .

رودکی .

دقیقی چار خصلت برگزیده ست
به گیتی در ز خوبی ها و زشتی .

دقیقی .

ابوسعد آنکه از گیتی بدو بربسته شد دلها
مظفر آنکه شمشیرش ببرد از دشمنان پروا.

دقیقی .

به سوی زواره یکی بنگرید
کزین سان شگفتی به گیتی که دید.

فردوسی .

به گیتی رونده بود کام اوی
به منشورها بر بود نام اوی .

فردوسی .

ز بهر جهاندار شاه کیان
ببستند گردان گیتی میان .

فردوسی .

از حسن رای تست که گیتی گوای تست
گیتی سرای تست ز کیماک تا خزر.

فرخی .

ولیکن تو از آن ترسی که چون گیتی ترا گردد
شمار گیتی از تو باز خواهد داور سبحان .

فرخی .

شه گیتی ز غزنی تاختن برد
بر افغانان و بر گبران کهبر.

عنصری .

شاهی که ز مادر ملک و مهترزاده است
گیتی بگرفته ست و بخورده ست و بداده ست .

منوچهری .

بی من نتوان کردن شادی و طرب هیچ
زیرا که بدین گیتی اصل طرب این است .

منوچهری .

تا روم ز هند لاجرم شاها
گیتی همه زیر باج ۞ و ساکردی .

عسجدی .

به گیتی عاشقی بی غم نباشد
خوشی و عاشقی باهم نباشد.

(ویس و رامین ).

چو گیتی را به آسانی توان خورد
چه باید با همه کس دشمنی کرد.

(ویس و رامین ).

هر آن گاهی که گیتی گشت بی من
مرا چه دوست در گیتی چه دشمن .

(ویس و رامین ).

سیزده سال شهنشاه بماند اندر حبس
کز همه نعمت گیتیش یکی صبر ندیم .

(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 390).

دل از آز گیتی چه پرکرده ای
از او چون بری آنچه ناورده ای .

اسدی .

گیتی بشنو که می چه گوید
با بی دهنی وبی زبانی .

ناصرخسرو.

گیتی بسان خاطر بی غفلت
پرنور نفع و خیر ازیرا شد.

ناصرخسرو.

صبح صادق عرصه ٔ گیتی رابه نور جمال خویش منور گردانید. (کلیله و دمنه ).
گیتی سیاه خانه شد از ظلمت وجود
گردون کبودجامه شد از ماتم وفا.

خاقانی .

شاه بود آگه که وقتی ماهی و گاو زمین
کلی اجزای گیتی را کنند ازهم جدا.

خاقانی .

خدایا تا جهان را آب و رنگ است
فلک رادور و گیتی را درنگ است .

نظامی .

- ترکیبات :
گیتی آرا. گیتی آرای . گیتی آراستن . گیتی آفریدن . گیتی آفرین . گیتی افروز. گیتی افزای . گیتی افروختن . گیتی افروزی . گیتی پرور. گیتی پژوه . گیتی پسند. گیتی پناه . گیتی خدای . گیتی خدیو. گیتی خرام . گیتی خور. گیتی دار. گیتی داور. گیتی ستان . گیتی شناس . گیتی فروز. گیتی فزای . گیتی کرده . گیتی گرد. گیتی گروه .گیتی گشا. گیتی گشای . گیتی نکوه . گیتی نما. گیتی نمای . گیتی نورد. در هریک از این ترکیبات رجوع به ردیف خود شود.
- آن گیتی ؛ آخرت . آن جهان :
اگر رحمت نیاری من بمیرم
در آن گیتی ترا دامن بگیرم .

(ویس و رامین ).

- این گیتی ؛ این دنیا. این جهان .
- دو گیتی ؛ این دنیا و آن دنیا. دنیا و آخرت . دو جهان :
بوی در دو گیتی ز بد رستگار
نکوکار گردی بَرِکردگار.

فردوسی .

دو گیتی را نهاد و راستی کرد
به مویی اندر او کژی نیاورد.

(ویس و رامین ).

- سفله گیتی ؛ گیتی پست و دون :
به چشمم ندارد خطر سفله گیتی
به چشم خردمند ازیرا خطیرم .

ناصرخسرو.

|| روزگار. (برهان قاطع) (فرهنگ نظام ) (فرهنگ شعوری ) (بهار عجم ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) :
همچنان گیتی که دارد آبگین
چون بماند داستان من برین .

رودکی .

خوشا نبیذ غارجی با دوستان یکدله
گیتی به آرام اندرون مجلس به بانگ و ولوله .

شاکر بخاری (از لغت فرس ).

مَلِک چو اختر و گیتی سپهر و در گیتی
همیش باید گشتن چو بر ۞ سپهر اختر.

عنصری .

یکی مهره باز است گیتی که دیو
ندارد به ترفند او هیچ تیو.

عنصری .

به گیتی در آن است درویشتر
کش از آز بر دل گره بیشتر.

اسدی .

شدستم ز انده گیتی مسلم
چو گشتم ز انده عزلت ممکن .

خاقانی .

هرآنکه گردش گیتی به کین او برخاست
بغیر مصلحتش رهبری کند ایام .

سعدی .

|| بمجاز، حیات و زندگی و عمر :
که گیتی سپنج است و جاوید نیست
فری برتر از فر جمشید نیست .

فردوسی .

که فرجام ، روز تو هم بگذرد
خنک آنکه گیتی به بد نسپرد.

فردوسی .

|| کنایت از وضع و اوضاع :
چو گیتی چنان دید شاپور گرد
عنان کئی بارگی را سپرد.

فردوسی .

|| در تداول حکمت اشراق ، گیتی به معنی عالم ظلمانی جسمانی است . شیخ اشراق گوید: جهان به دو گونه تقسیم شود، مینوی و آن جهان نورانی روحانی است و گیتی آن عالم ظلمانی جسمانی . رجوع به حاشیه ٔ حکمة الاشراق چ کربن ص 157 شود. عالم ماده . ناسوت . عالم فنا. || گلی است بسیار خوشبوی که از دریای بصره آورند. (برهان قاطع). ۞ رجوع به گیتی آرای شود.