منطقةالبروج . [ م ِ طَ ق َ تُل ْ ب ُ ]
۞ (اِخ ) دایره ای است که همه ٔ دوازده بروج بر همین دایره واقع شده اند و این دایره به شکل منطقه یعنی میان بند بر حوالی افلاک سبعه برآمده است و این دایره ٔ منطقةالبروج
۞ ، دایره ٔ معدل النهار را تقاطع نموده است حمایلی چون شمس به هر دو نقطه ٔ محل تقاطع رسد لیل و نهار در جمیع بقاع غیر عرض تسعین و ما یقرب منه برابر باشد و این دو محل تقاطع را دو نقطه ٔ اعتدال گویند و آن نقطه که چون آفتاب او درگذرد شمالی شود وی را اعتدال ربیعی نامندو آن رأس حمل است و نقطه ٔ دیگر که مقابل آن است چون آفتاب از او گذرد جنوبی شود آن را اعتدال خریفی گویند و آن رأس میزان است و سیر شمس دائماً بر این دایره واقع می باشد. (غیاث ) (آنندراج ). دایره ٔ عظیمه ٔ فلکی که در آن دوازده برج واقع شده اند و کلاه چرخ نیز گویند. (ناظم الاطباء). او آن دایره ٔ بزرگ است که منطقه ٔ حرکت دوم است به آسمان و نیز او را فلک البروج خوانند و نطاق البروج و آفتاب چون به سوی مشرق همی رود بر این دایره رود و از وی جدا نشود. و این منطقه خفسیده است از معدل النهار
۞ و او را بدو جای برابر ببرد پس نیمه ٔ منطقه به شمال معدل النهار همی افتد و نیمه ٔ دیگر به جنوب . و آن دایره ٔبزرگ که بر قطب معدل النهار و قطب فلک البروج همی گذرد نام او «گذرنده بر هر چهار قطب » است . (التفهیم ص
72). منطقةالبروج را مطلقاً منطقه و منطقه ٔ فلک البروج و فلک البروج و نطاق البروج و منطقه ٔ حرکت ثانیه نیز گویند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). منطقه ای است که در آسمان فرض کرده اند پس از فلک زحل و پیش از فلک الافلاک و آن را به دوازده قسمت کرده و در هر قسمتی صورتی توهم کرده و ماههای شمسی را بدانها بخشیده اند. اسامی این برجها که اولین آنها مقارن با اعتدال ربیعی در نیمکره ٔ شمالی است چنین است : حمل ، ثور، جوزا، سرطان ، اسد، سنبله ، میزان ، عقرب ، قوس ، جدی ، دلو، حوت . (از یادداشت مرحوم دهخدا). منطقه ٔ دایره شکلی از آسمان که شامل
12 صورت فلکی (
12 برج ) است و ظاهراً بنظر می آید که خورشید در مدت یک سال آن را طی می کند. این منطقه ٔمستدیر در حقیقت مدار حرکت انتقالی زمین را به دور کره ٔ خورشید مشخص می کند. این منطقه به
12 بخش مساوی (هر بخش
30 درجه ) تقسیم شده و در هر بخش یکی از صور فلکی منطقةالبروج که اصطلاحاً یک برج
۞ نامیده می شود قرار دارد و زمین در طی حرکت انتقالی خود در هر ماه شمسی در مقابل یکی از این صور فلکی
12گانه (برجها) قرار می گیرد. منطقةالبروج درواقع طرح مدار زمین است بر آسمان و آن خطی است که از تلاقی سطح مدار حرکت انتقالی زمین با قسمتی از آسمان که آن را اصطلاحاً فلک ثوابت نامیده اند پیدا می شود و اینکه آن را منطقه گفته اند و عرض معتنابه برای آن قائل شده اند به مناسبت شکل برجهایی است که در این منطقه در ظرف سال مشهور است . (از فرهنگ فارسی معین ).
-
نور منطقةالبروج ؛ صبح کاذب . دم گرگ . ذنب السرحان . (یادداشت مرحوم دهخدا). این نور وقتی که شب کامل است از ماه ژوئیه تا اکتبر (از ماه تیر تا مهر) صبح ها قبل از طلوع خورشید و در ماه ژانویه تا آوریل (دی تا فروردین ) شب ها بعد از غروب مشاهده می شود و عبارت از نور مبهمی است که شکل دوک دارد و در امتداد منطقةالبروج یعنی مسیر معمولی خورشید، مابین صور فلکی ممتد است . هنوز پی به علت واقعی آن نبرده اند ولی در هر حال نباید با منسوب ساختن آن به روشنائی یک منطقه از گازهای رقیق که تحت اثر گلوله های صادر از خورشید واقع گشته اند مرتکب اشتباهی گردید. شاید چنانکه «دویلیه » معتقد است نور منطقه البروج جهشی از این گلوله ها باشد که ضمن عبور جو زمین را جارو می نماید... و شاید حتی این نورها سرچشمه ٔ مغناطیس زمینی باشد. (از چه میدانیم ، نجوم بی تلسکپ ص
73).