نیشابور. [ نی
/ ن َ ]
۞ (اِخ ) نشابور. نشاپور. نیشاپور. نیسابور. پهلوی : نیوشاهپور
۞ . نام اصلی آن نیوک شاهپوهر
۞ . بنای این شهر را از شاهپور اول دانسته اند
۞ و آن را یکی از چهار شهر بزرگ خراسان قدیم گفته اند. در دوره ٔ یزدگرد دوم (
438 -
457 م .) نیشابور مدتی محل اقامت او بوده است . در دوره ٔ آخر حکومت ساسانیان ظاهراً نیشابور اهمیت اولین را از دست داده است ، زیرا نام آن شهر به ندرت دیده می شود. مسلمانان در حکومت عثمان بن عفان (
26-
35 هَ .ق .) به صلح بدانجا درآمدند. در دوره ٔ طاهریان و سامانیان نیشابور از نو موقعیت دیرین خود را به دست آورد. در اواخر حکومت مسعود غزنوی که سلجوقیان به مشرق ایران هجوم آوردند طغرل این شهر را مقر خود ساخت . در دوره ٔ حکومت سنجر نیشابور مورد هجوم غزان واقع شد (
548 هَ .ق ). یاقوت نویسد غزان هر که را در این شهر یافتند کشتند و مال او را گرفتند و شهر را آتش زدند. سپس یکی از غلامان سنجر به نام مؤید به نیشابور درآمد و مدرم را در یکی از محلات آن که شادیاخ نام داشت سکونت داد و شهر را آبادان کرد و باروئی بر گرد آن برآورد. اندک اندک نیشابور آبادان می شد که دیگر بار با هجوم مغولان (
618 هَ .ق .) ویران گردید. یاقوت که خود معاصر با مغولان بوده است چنین آرد: در حمله ٔ مغول مردمی که از شهرهای خراسان گریخته بودند در نیشابور گرد آمدند و این شهر را برای سکونت خود استوار ساختند. مغولان شهر را محاصره کردند. یکی از مردم نیشابور تیری افکند و داماد چنگیزخان را بکشت . چنگیزخان خود عازم تسخیر نیشابور شد و این شهر را بگرفت و مغولان هر موجود زنده که یافتند بکشتند و شهر را با خاک یکسان کردند. درباره ٔ جمعیت نیشابور در این عهد سخن را به مبالغت کشانده اند چنانکه عده ای مردم شهر را دوهزارهزار نوشته اند که پیداست بر اساسی نیست ولی هرگاه شمار مردم مقیم آن را در عصر پس از غزان با مردمی که از شهرهای مختلف خراسان بدانجا گریخته بودند در نظر گیریم عددی بزرگ خواهد شد. پس از حمله ٔ مغول دیگر هیچ گاه نیشابور نتوانست مقام گذشته ٔ خود را به دست آورد. گذشته از قبر خیام و شیخ عطار که در نزدیکی این شهر واقع است ، بنای امامزاده محروق را باید نام برد. این بنا از آثار قرن هشتم هجری است و گنبدی عالی و کاشی کاری های بسیار زیبا دارد.
موقعیت امروزین . نیشابور یکی از شهرستانهای استان نهم کشور ایران است و محدود است از طرف شمال به کوه بینالود، ازغرب به شهرستان سبزوار، از شرق به بخش فریمان از شهرستان مشهد و بخش کدکن از شهرستان تربت حیدریه و از جنوب به شهرستان کاشمر. آب و هوای شهرستان نیشابور نسبت به پستی و بلندی در شمال و جنوب آن متفاوت است ، به این ترتیب که هوای بخشهای سرولایت ، قدمگاه ، فدیشه وحومه معتدل و هوای قراء و قصباتی که در کوه و دره های بینالود واقع شده اند سرد است ، لیکن دهستان عشق آبادو طاغنکوه که در جنوب این شهرستان قرار دارند شوره زار و گرمسیر است به خصوص در فصل بهار و پائیز بادهای شدیدی در این محل می وزد، در بعض سالها بر اثر شدت وزش باد قسمتی از زراعت اهالی زیر شن مستور می شود.
در شمال شهرستان رشته ارتفاعاتی به نام بینالود از شمال غربی سرولایت تا جلگه رخ امتداد دارد که حد طبیعی بین شهرستان مشهد و نیشابور است و مهمترین قلل آن به بلندی
3300 گز است . ارتفاعات دیگری در قسمت جنوب غربی شهرستان است به نام طاغنکوه و کوه جسته که حد فاصل بین شهرستان سبزوار و نیشابور است ومرتفعترین قلل آن
2100 گز می باشد، در منطقه ٔ نیشابور رودخانه ٔ مهمی که دائماً جریان داشته باشد وجود ندارد چند رشته رودهای محلی که در موقع بهار از کوه بینالود سرچشمه گرفته و قراء و قصباتی را که در مسیر آنها واقع است مشروب می نمایند عبارتند از رودخانه ٔ فاروب رمان ، رودخانه ٔ دررود، فرزدق ، شمس آباد، بوژآباد،نیردباد بالا و پائین . راه آهن تهران به مشهد در جنوب شهر و به موازات جاده ٔ تهران - مشهد عبور می کند. شهرستان نیشابور از چهار دهستان به نام حومه ، سرولایت ، فدیشه و قدمگاه تشکیل شده و دارای
634 آبادی است و مجموع نفوس آن در حدود
180000 نفر می باشد.
شهر نیشابور. شهر زیبا و خوش آب و هوای نیشابور بر سر راه تهران به مشهد واقع شده است و فاصله ٔ آن نسبت به شهرهای اطراف به شرح زیر است : تا تهران
776، تا مشهد
137 و تا سبزوار
176 کیلومتر است . شهر نیشابور در
58 درجه و
48 دقیقه ٔ طول شرقی و
36 درجه و
14 دقیقه ٔ عرض جغرافیایی واقع است و ارتفاع آن از سطح دریا
1193 گز است ، بنابراین
182 گز از مشهد مرتفعتر می باشد. این شهر یکی از شهرهای تاریخی و آباد و پرجمعیت ترین شهرهای ایران بوده که در فتنه ٔ مغول ویران و نفوس آن قتل عام شده اند. به طوری که تاریخ نشان می دهد نیشابور در ازمنه ٔ قدیم در حدود یک میلیون جمعیت و
12هزار قنات داشته که در شهر و قراء و قصبات آن جاری بوده . آثار و علائمی که در اطراف شهر کشف شده نشان می دهد که وسعت شهر چند برابر وسعت فعلی بوده است . شهر نیشابور مطابق آخرین صورت اداره ٔ آمار دارای
24270 نفر جمعیت است . (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج
9).