اتوپیا

اتوپیا. آرمانشهر. (منبع: واژه نامۀ پارسی سره، گروه علمی تک، فروردین ۱۳۸۹ خورشیدی)

اتوپیا به چه معناست؟

این کلمه به معنای زندگانی آرمانی داشتن و دنیایى فرضى است که در آن همه چیز در حد اعلى نیکو است و داشتن چنین دنیایی خیال و تصور هر انسانیست!
در واقع یکی دیگر از معانی این کلمه همان وهم، خیال و تصور است، داشتن دولت یا کشور ی کامل و ایده آل که به تعبیری از آن با نام مدینه ی فاضله نیز یاد شده است!

معانی تخصصی:

قانون ـ فقه : مثالى
روانشناسى : آرمانشهر
بازرگانى : مدینه فاضله


اضافات:

این واژه را می توان به صورت «یوتُپیا» نیز نوشت و این نوع نگارش نیز کاملا درست است.
این کلمه سالهاست که وارد زبان پارسی شده است و هم اکنون در خیل کلمات پذیرفته شده در زبان فارسی می باشد.

این کلمه سالهاست که به واژگان فارسی اضافه گردیده است و پیرامون آن فیلم نامه های و نیز مقالات و سخنرانی های زیادی در عرصه های رسانه و... موجود است که خود حاکی از پیوستن این واژه به جمع واژگان فارسی می باشد.

توضیحات تکمیلی

اتوپیا Utopia واژه­ای است مرکب از OU(او) یونانی به­معنای «نفی» و کلمه­ی TOPOS(توپوس) به­معنای «مکان» می­باشد؛ بنابر­این از لحاظ لغوی به­معنای «لامکان»می­باشد. در اصطلاح رایج، به­معنای جزیره­ی خیالی­ای توصیف شده که در آن سیاست و قانون و همه چیز در کمال خوبی اجرا می­گردد و نیز نام کتابی از توماس مور در این­باره می­باشد. معانی دیگر این واژه عبارتند از: دولت یا کشور کامل و ایده­آل، کشور خیالی، کتابی که درباره­ی کشور مرفه­الحال بحث می­کند.(1)
همچنان­که در معانی اولیه مشخص است یوتوپیا از منظر خود طراحان آن، جامعه­ای خیالی و غیر­قابل تحقق است و در دنیای بشریت جایی برای آن سراغ نداریم و نخواهیم داشت و از همین­جا تفاوت­های اصلی یوتوپیای محصول مکاتب ماده­گرای شرق و غرب و نطریه­پردازان آن با مدینه­ی فاضله در مکتب اسلام آشکار می­شود.

پیشینه
در طول تاریخ انسان در پی تأمین جامعه­ای مطلوب بوده که خبری از ظلم و تبعیض و جنگ و ستیز و جهل و فقر و مرض در آن نباشد. در این راستا برخی به طراحی و ارائه­ی نظراتی درباره­ی چنین جامعه­ی آرمانی کوشیدند که به ذکر مختصر برخی از این یوتوپیاها یا رایج­ترین معادل فارسی آن- یعنی مدینه­ی فاضله- و شاخصه­های آن می­پردازیم:
1)مدینه­ی افلاطونی: افلاطون در مدینه­ی فاضله­ای که ترسیم نموده فقط فلاسفه­ی حقیقی را شایسته­ی زمامداری امور سیاسی می­داند. کمال مطلوب از نظر فردی در عدل و از نظر اجتماعی در حکومت آنها است. عده­ای باید برای دفاع از شهر و نیز هجوم به همسایگان تربیت شوند. مالکیت خصوصی را نیز برای زمامداران و نظامیان مضر می­داند، چرا که ایجاد تعلق خاطر مانع خدمت آنها به کشور است. به نظر او آنان­که لیاقت حکومت دارند خداوند در نهادشان طلا سرشته و در نهاد نگهبانان نقره و در نهاد برزگران و سایر شغل­ها،‌ آهن و برنج...(2)
2)مدینه­ی فاضله­ی اگوستین: او در قرن چهارم در کتاب شهر خدا، صلح و عدالت خواهی را دو ویژگی مدینه­ی فاضله می­داند، شهر خدا در آسمآن­ها است و شهرهای زمینی هر قدر بتوانند به این دو آرمان نزدیک­تر شوند قابل احترام­ترند.(3)
3)مدینه­ی فاضله­ی فارابی­(فیلسوف مسلمان قرن چهارم): مدینه­ی فاضله او در سطوح مختلف سرزمینی، صغری، وسطی و عظمی طرح شده­ی است. رئیس اول آن پیامبر(ص) است که متصل به عقل فعال است و پس از او رئیس مماثل و در غیاب او رئیس فقاهت عهده­دار امور زمامداری جامعه­ی فاضله است. مقصد مدینه­ی فارابی سعادت و خیر مطلق است و ریشه در فطرت مشترک همه­ی انسآن­ها دارد... (4)
4)مدینه­ی فاضله­ی توماس مور­(در کتاب یوتوپیا): لغو مالکیت خصوصی و پول از شاخصه­های مدینه­ی فاضله اوست. مردم از قمارهای فاسدکننده­ی احمقانه بی­خبرند، از جمله بازی­های آنان نبرد میان رذیلت و فضیلت است. میخانه و روسپی­گری در کار نیست، امکانی برای فساد و جایی برای پنهان شدن و دیدارهای پنهانی نیست و همه چشم در چشم هم زندگی می­کنند....(5)
5)از نظر آیت­الله مصباح یزدی مدینه­ی­ فاضله­ دارای ویژگی­هایی است که عبارتند از:
«1- ارتباط فرد با خدای متعال
2- ارتباط فرد با فرد [خودش امانت الهی است]
3- ارتباط فرد با طبیعت [در این قبال دو موضع دارد: الف) امانتدار خدای متعال است ب) خلیفه­ی خدا است]
4- ارتباط فرد با دیگر انسآن­ها بر اساس دو اصل عدالت و احسان، در ارتباط با نهاد خانواده - نهاد اقتصاد – نهاد سیاست و حکومت – نهاد حقوق و نهاد آموزش و پرورش»(6)
ویل دورانت در «لذات فلسفه»، اتین کابه در «سفر به ایکاری»، ارسطو در «سیاست»، خواجه­نصیر طوسی در «اخلاق­الملوک»، کامپلانلا در «شهر خورشید»، فرانسیس بیکن در «ارغنون جدید» و «آتلانتیس نو» و فلاسفه­ی دیگری چون کانت، هگل، راسل از افرادی هستند که تلاش نمودند شاخصه­هایی را برای مدینه­ی فاضله­ی مطلوب بشریت ترسیم نمایند.

مدینه­ی فاضله و غیر­فاضله
مدینه­ی فاضله، شهر، دولت یا اجتماعى است که در آن همکارى زیادى براى نیل به سعادت دنیوى و اخروى وجود دارد. به بیان دیگر، در چنین شهرى، مردم سعادت خود و ابزار نیل به آن را مى‏شناسند و براى دست‏یابى به آن(سعادت) با یکدیگر همکارى مى‏کنند. البته این هم­کارى، شرط بقا و حیات مدینه­ی فاضله نیز شمرده مى‏شود؛ زیرا مدینه­ی فاضله همانند تن آدمى است که­ اعضایى دارد و اگر این اعضا با یکدیگر هماهنگ نباشد، حاصل کار آن چیزى نیست که سعادت انسان را تأمین نماید. بنابراین، کامل و سالم بودن اعضا و نیز هماهنگى و هم­کارى آنها از شروط لازم براى فراهم آمدن سعادت است.(7)
در نقطه مقابل مدینه­ی فاضله، مدینه­ی جاهله قرار دارد- که بیشتر فارابی به­طور مستقیم به آن پرداخته- که بدون درک آن، فهم مدینه­ی فاضله دشوار است. این مدینه­ی جاهله یا جامعه­ی ناسالم خود به مدینه‏هاى متعددى چون فاسقه و ضالّه تقسیم مى‏شود، اعتقاد این­گونه جوامع این است که: زمین میدان تنازع و بقاست؛ پس هرکس برای آنچه می­خواهد دیگران را نابود می­کند لذا زندگی از آن کسی است که غلبه می­کند و سعادت از آن کسی است که پیروز می­شود. بهره­ی ضعیف نابودی و یا بردگی است و از مشخصات این جوامع هرج و مرج است... .(8)

عقاید مدینه­ی ­غیرفاضله در مقابل مدینه­ی فاضله(9)
الف) مدینه‏هاى جاهله، این مدینه‏ها خود اقسامى دارد:
1. مدینه‏هاى ضروریه: که هدفشان تامین ضروریات زندگى مردم است.
2. مدینه‏هاى نزاله: که سعادت در نظر آنها رسیدن به ثروت است.
3. مدینه‏هاى خسیسه: که هدفشان بهره‏گیرى از لذت است.
4. مدینه‏هاى کرامیه: که هدفشان مورد تمجید و اکرام قرار گرفتن است...
5. مدینه‏هاى تغلبیه: که هدف غلبه کردن بر دیگران است.
6. مدینه‏هاى جماعیه: که سعادت را در آزادى مى‏پندارند.

ب) مدینه‏هاى فاسقه: علم و معرفت آنها مثل اهل فاضله است ولى کردارشان مثل اهالى جاهله.
ج) مدینه‏هاى ضاله: اهل آن مردمى هستند که سعادت حقیقى را گم کرده‏اند و اعتقادشان غلط است.
پس، اثرپذیرى از اعتقادات و سیاست و پندارها و سایر شاخصه‏هاى اهالى این مدینه‏ها چون آفتى موجب ضعف و بیمارى تمام ساختار مدینه مى‏شود.
اما وجه مشترک همه­ی این جوامع آن است که مفهوم سعادت در آن: تلاش براى نیل به سلامت جسم، فراوانى نعمات­(خوش‏گذرانى)، زیادى ثروت­(مال‏اندوزى)، افزونى شهرت­(شهرت‏طلبى)، و آزادى بى‏حد و حصر­(هرج و مرج‏خواهى) محدود مى‏شود. نگرشى که در واقع نوعی انحراف از نظام آفرینش است؛ زیرا سعادت بشر در سعادت دنیوى خلاصه نمى‏شود که به روش‏هاى درست و نادرست حاصل آید، بلکه سعادت داراى بُعد دایمى، جاودانگى و الهى نیز هست که مدینه­ی جاهله از آن بى‏بهره است.(10)

مدینه­ی فاضله­ی مهدوی
در دین اسلام و منابع وحیانی نیز برای تعین جامعه و حکومت مطلوب و فاضله، مباحث متعددی وجود دارد که کامل­ترین آن مدینه­ی فاضله­ی مهدوی است؛ مدینه­ای که به­معنای لامکان یوتوپیا نمی­باشد و تنها آرمان­شهر معرفی­شده­ای است که قسمت اصلی آن یعنی رهبری تحقق پیدا کرده و در زمان معین به­طور کامل ایجاد می­شود. مدینة­النبی نیز از مدینه­های فاضله­ی دیگر اسلامی است و جهان عرب را از لحاظ فرهنگی، فکری، عقیدتی، رفتار و منش و آداب و قوانین اجتماعی دچار تغییر و تحولات اساسی و متعالی نمود.
همچنین ائمه­ی اطهار­(س) هر کدام با تلاش برای احیای سنت نبوی(ص) و حاکمیت ارزش­های متعالی قرآن، به­دنبال نزدیکی تحقق مدینه­ی فاضله­ی اسلامی و حکومت صالحان بر زمین بودند، چنان­که خداوند متعال در قرآن می­فرماید:«خداوند به مؤمنان صالح از میان شما وعده داده که آنان را قطعا خلیفه­ی روی زمین خواهد کرد، همان­گونه که پیشینیان را خلافت بخشید و دین و آیینی را که برای آنها پسندیده، پابرجا و ریشه­دار خواهد ساخت و خوف و ترس آنها را به امنیت و آرامش مبدل می­کند، آن­چنان که تنها مرا می­پرستند و چیزی را برای من شریک نخواهند ساخت و کسانی که بعد از آن کافر شوند فاسقند.»(11)
علامه­ی طباطبائی­(ره) در ذیل این آیه آورده­اند:«این جامعه­ی طیب و طاهر با صفاتی که از فضیلت­ها و قداست دارد، هرگز تاکنون در دنیا منعقد نشده و دنیا از روزی که پیامبر(ص) مبعوث به رسالت گشته، تاکنون چنین جامعه­ای به خود ندیده است. لاجرم اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار مهدی­(عج) خواهد بود، چون اخبار متواتری که از پیامبر­(ص) و ائمه­(ع) در خصوصیات آنجناب وارد شده از انعقاد چنین جامعه­ای خبر می­دهد.»(12)
احادیث معتبر و موثقی شاخصه­های اصلی مدینه­ی فاضله­ی مهدوی، ریشه گرفته از قرآن و سنت اسلام ناب محمدی، را بیان می­کنند که می­تواند الگویی مطلوب برای جامعه و نظام اسلامی باشد. اخباری که می­گویند: «دولت او آخرین و بهترین دولت­ها است؛ پس از همه­ی حکومت­ها می­آید؛ هیچ خاندانی نمی­ماند که حکومتی برای آن مقدر شده­باشد مگر آن­که پیش از او به حکمرانی می­رسد تا پس از دیدن حکمرانی حضرتش بگوید اگر ما هم به قدرت می­رسیدیم به همین روش عمل می­کردیم و این است معنای کلام الهی که فرمود: عاقبت از آن پرهیزکاران است.»(13)

--------------------------------------------------------------------------------

1]. آریانپور، عباس؛ فرهنگ کامل انگلیسی به فارسی، تهران، امیر کبیر، 1369، ج 5، (واژه­ی یوتوپیا)
2]. رک: افلاطون؛ جمهور، ترجمه­ی فؤاد روحانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ‌1360، ص484
3] . فاستر، مایکل ب؛ و دیگران؛ خداوندان ­اندیشه­ی سیاسی، ترجمه­ی جواد شیخ­الاسلامی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373، ج 1، صص 399- 393
4] . ر ک: فارابی، ابونصر محمد؛ سیاست مدینه،‌ ترجمه­ی جعفر سجادی، تهران، انجمن فلسفه­ی ایران،‌ 1358؛ و آراء اهل مدینه فاضله، از همین مؤلف.
5] . رک: مور،‌ توماس؛ آرمان­شهر(اتوپیا)، ترجمه­ی داریوش آشوری و نادر افشاری، تهران،خوارزمی، 1373
6] . مصباح یزدی، محمدتقی؛ جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، نشر بین­الملل سازمان تبلیغات اسلامی، 1378، ص 411
7]. شیرودى، مرتضی؛ اندیشه­ی سیاسى مسلمانان‏، قم، پژوهشکده­ی تحقیقات اسلامی، بی تا، ص 70
8]. رادمنش، عزت­الله؛ قرآن، جامعه­شناسی و اتوپیا، تهران، نشر امیر کبیر، 1361، ص411
9]. فارابى، ابونصر؛ سیاست مدینه، ترجمه­ی سیدجعفر سجادى، پیشین، صص 240 ـ 170. و نیز رک: مهاجرنیا، محسن؛ دولت در اندیشه­ی سیاسى فارابى، تهران، موسسه­ی فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، 1380.
10] . شیرودى، مرتضی؛ پیشین، ص71
11]. سوره­ی نور/ 55
12]. طباطبائی، محمدحسین؛ تفسیرالمیزان، ترجمه­ی محمدباقر موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا، ج 15، ص 215
13]. مکارم، محمدحسن؛ مدینه­ی فاضله­ی در متون اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1377، ص 245