قرمزدانه

قرمزدانه
نام حشره کوچکی است بیضی شکل به اندازه عدس یا نخود شبیه به حشره «کفش‌دوز» که نام علمی آن «کوکوس» می‌باشد، نوع ماده آن پر ندارد اما نر این حشره بال دار است رنگش سرخ بوده و به مرور زمان سرخ‌تر می‌گردد. قرمزدانه انواع گوناگون دارد که از آن جمله است قرمزدانه مکزیکی، قرمزدانه مدیترانه‌ای (کرم ورمیلو )، قرمزدانه آرارات، قرمزدانه هندی (لاک) و قرمزدانه لهستانی. قرمزدانه بهترین ماده رنگزای حیوانی است که به تنهایی، یا با ترکیب با رنگ‌های گیاهی، انواع سایه روشن‌های رنگی را، به خصوص برای قالی بافی، از آن به دست می آورند (رنگ لاکی معروف در فرش ایران از این جمله است).
بشر از آغاز تاریخ با این حشره و موارد استفاده از آن آشنا بوده است و رنگ قرمز و خود واژه قرمز از این حشره گرفته شده است. عقیده بر این است که در ایران بیش از دو هزار سال از این رنگ استفاده می‌کرده‌اند. در کارگاه‌های سنتی ایران قرمزدانه را به دو نام شراب‌کش و نمک‌کش می شناسند. در فرهنگ معین زیر مدخل «قرمز» چند نوع قرمزدانه آمده است: «قرمزدانه شراب کش: قرمز دانه‌ای که در شراب جوشیده کشته شده باشد» و «قرمزدانه گچ کش: قرمزدانه‌ای است که به وسیله‌ گرد گچ کشته شده باشد»
این ماده در اصل حشره‌ای است به همین نام که معمولاً در گروهای بزرگ (حدود سیصد عدد) زندگی می‌کنند معروف‌ترین آن قرمزدانه نپال و منطقه ای به نام (gacil)در مکزیک است که در اوایل قرن نوزدهم اسپانیایی‌ها آن را در مکزیک پرورش می دادند و به نقاط دیگر صادر می‌کردند ولی درسال1810 نمونه‌ زنده آن را روی درخت انجیر هندی واقع در باغ کشاورزی جزیره قناری گذاشتند جالب اینکه با تمام توجهی که مقامات محلی به عمل آوردند چون این حشره آفت گیاه انجیر هندی محسوب می‌شود، ساکنان بومی منطقه به آنها توجهی نکردند و تنها عده‌ای معدود به پرورش آن پرداختند. در اواسط قرن نوزدهم وقتی که تاکستان‌ها بر اثر هجوم آفت‌های گیاهی از بین رفت تجارت قرمزدانه آنان را نجات داد و این امر باعث حیرت ساکنان جزیره شد.
شکل ظاهری آن تقریباً به نخودی فشرده شبیه است که به اشتباه به آن کفش‌دوز می‌گویند غذای این حشره شیره‌ گیاهانی است که روی آن زندگی می کند اما پس از مکیدن شیره‌ گیاه از خود صمغی ترشح می‌کند که همان باعث مرگ حشره می‌شود. پرورش این حشره در گذشته در جنوب ایران، اهواز، کناره‌های خلیج فارس و بلوچستان مرسوم بود و جنوب ایران و به خصوص بلوچستان برای پرورش آن مناسب است. در حال حاضر نیز این حشره به صورت وحشی و پراکنده پیدا می‌شود که در برخی از نواحی بومی از وجود آن برای رنگرزی استفاده می کنند در کتاب چگونه قالی‌های شرق را بشناسیم آمده است: «در هندوستان رنگ لاکی قرمز را از یک نوع اینگوم می‌گیرند بدین ترتیب که حشره ای که زیر پوست درخت انجیر هندی زندگی می‌کند که به صورت اینگوم بر درخت می‌چسبد و از همین لعاب است که لاک می‌سازند و لاک قرمزدانه از آن تهیه می‌گردد در هندوستان این قرمز لاکی را کجیل یا لاک می‌گویند و به احتمال قوی در ایران هم برای زمینه‌ لاکی از همین رنگ استفاده می‌شود». در همین کتاب آمده است: «در ترکیه حشره‌ای شبیه به ساس به رنگ قرمز تهیه می‌شود که آن را قرمزدانه ارمنی می‌گویند. هر دوی این حشرات از خانواده‌ قرمزدانه محسوب می‌شوند و همان طور که اشاره شد این رنگ در تمام قالی‌های شرقی و برخی دیگر از دست‌باف‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بنابر کتب قدیمی این رنگ به وسیله‌ اسکندر از هند و ایران به یونان قدیم برده شده است»
قرمزدانه را پس از جمع آوری در دستگاه مخصوص به وسیله آب یا حرارت خفه می‌کنند و سپس در آفتاب یا کوره خشک می‌نمایند رنگهای معروف قرمزدانه که برای رنگ کردن پشم به کار می‌رود از آن تهیه می‌شود. قرمزدانه در الکل، اتر، بنزین، آب که مقدار کمی اسید در آن ریخته باشند حل می‌شود. قرمزدانه را در فارسی «کرم رنگرزان» نیز می‌نامند این حشره پس از آماده شدن برای بهره برداری 70 تا 90 درصد «صمغ» و 2 تا 10 درصد ماده رنگی دارد.
قرمزدانه از دیرباز در استان‌های کرمان و خراسان به نام «لاک» یا «قرمزدانه لاکی» شناخته می‌شود و «لاکی» همان رنگی است که از قرمزدانه به دست می‌‌آید. در قدیم این ماده رنگی از هندوستان وارد می‌شد اما پس از آمدن قرمزدانه مکزیکی و جزایر قناری که جنس آن بهتر است قرمزدانه هندی از رواج افتاد. قرمزدانه در هوای آزاد فاسد نمی‌شود و طول مدت نگهداری به قدرت رنگی آن لطمه نمی‌زند آب سرد مقداری از قرمزدانه را در خود حل می‌کند و آب گرم مواد چربی و رنگ آن را حل می‌نماید محلول آن پس از مدتی در اثر تأثیر اکسیژن هوا رسوبی پدیدار می‌کند این ماده به صورت گرد نرم، خمیر تهیه می‌شود.
قرمزدانه را با «بی‌کربنات پتاسیم، زاج سفید، قلع،‌ مس، آهن» دندانه می‌دهند. این ماده دارای خاصیت چند رنگی جالبی است و از آن با دندانه‌های گوناگون رنگ‌های مختلف به دست می‌آید.
چون قرمزدانه در ایران گران قیمت است لذا سودجویان در آن تقلباتی می‌نمایند این تقلبات شامل افزایش وزن قرمزدانه از طریق مخلوط کردن آن با شن و گچ و گرد سرب انجام می‌گردد تشخیص مواد خارجی و میزان آن در قرمزدانه به دو گونه میسر است :
الف- آزمایشات شیمیایی: مثلاً تأثیر اسیدها که رنگ آن را زرد می کند و رسوبی نیز به جای می‌گذارد یا زاج سیاه و سولفات مس هر دو بر روی قرمزدانه رسوب بنفش می‌دهند.
ب- آزمایش فیزیکی: و آن حل نمودن رنگ در آب است به دفعات و دور نمون محلول قرمز تا آنجا که قرمزدانه به کلی با آب از ظرف خارج می‌گردد و مواد تقلبی در ته ظرف باقی بماند.
مشخصات حشره: «قرمزدانه حشره ای شبیه کفش دوز است که اسم علمی آن Causes و از دسته Hemiptre است. غذای این حشره شیره گیاهانی است که روی آنها زندگی می کند اما پس از مکیدن شیره گیاه از خود صمغی ترشح می کند که همان باعث رنگ حشره می شود. این حشره برحسب محل رشد به چند گروه تقسیم می شود که شامل: قرمزدانه هندی، قرمزدانه لهستانی، قرمزدانه مکزیکی و قرمزدانه ورمیلو است.» (منتظر. ویسیان. حیدری1380، 15)

«پیگمنت اصلی در قرمزدانه یک پیوند پروتئینی گلیکوزید ار آنتراکینون به نام اسید کارمینیک است. این ماده رنگی براحتی در آب حل و با تغییرات Ph تغییر فام می دهد. در محیط اسیدی یک رنگ پرتغالی و یک انتقال رنگی از بنفش تا قرمز با افزایش Ph ظاهر می شود. اسید کارمینیک استخراج شده دارای پایداری در برابر حرارت، نور و اکسیژن است.» (منتظر. ویسیان. حیدری1380، 16و17)

کاربرد در رنگرزی: قرمزدانه بهترین ماده رنگزای حیوانی است که به تنهایی یا با ترکیب رنگ های گیاهی انواع سایه روشن های رنگی را بخصوص برای قالیبافان از آن بست می آورند، رنگ های لاکی معروف در قالی ایران از آن جمله است. «در کارگاه های رنگرزی سنتی ایران قرمزدانه را به دو نام شراب کش و گچ کش می شناسند. در فرهنگ معین زیر مدخل "قرمز" چند نوع قرمزدانه آمده است: "قرمزدانه شراب کش: قرمزدانه ای که در شراب جوشیده و کشته شده باشد و قرمزدانه گچ کش: قرمزدانه ای که بوسیله گرد گچ کشته شده باشد.» (ج افشار1380، 163)