وسنتره جاتکه

وسنتره جاتکه Vessantara Jataka از مهم ترین متون بودایی و داستان یکی از تولدهای پیشین بودا به روایت سغدی است. زبان سغدی از زبان های دوره میانه ایران و شاخه ای از گروه شرقی خانواده زبان های ایرانی است که در هزاره اول میلادی در قسمتی از شمال و شرق ایران بزرگ رایج بوده است. اغلب مستعمرات سغدی پیرو دین بودایی یا مانوی یا مسیحی بودند و نوشته های آنها متاثر از متون اصلی سه دین نامبرده است. نوشته های سغدیان بودایی که در این مقاله، به واسطه بررسی متن و سنتره جاتکه موضوع بحث ما هستند، در آغاز به زبان های هندی پراکریت و سنسکریت بود. اما در رقابت با دو دین مانوی و مسیحی که پیروان زیادی هم یافته بودند، بوداییان هم شروع به ترجمه کتاب های دینی خود به زبان های محلی این ناحیه کردند و بدین گونه، آثاری نیز به سغدی ترجمه شد.
اما از آن جا که نهضت ترجمه زمانی دیرتر به وجود آمد، نمی توان انتظار داشت که آثار ترجمه شده به سغدی از سده های چهارم و پنجم میلادی به دست آورد.
تاکنون فقط یک متن بودایی به طور احتمالی تاریخ گذاری شده و آن را حدود ۷۲۸ میلادی می دانند.
ایرانیان بودایی علاوه بر ترجمه متون بودایی به زبان های محلی خود نقش مهمی هم در گسترش آیین بودا به شرق ایفا کردند، چرا که نخستین مترجمان متون بودایی به چینی، پارتیان، سغدیان و ختنیان بودند.
از جمله مهم ترین متون بودایی که به سغدی ترجمه شد، می توان به «سوترای علت و معلول» که از کتاب های فقهی بودایی است و داستان «وسنتره جاتکه» که داستان یکی از تولدهای پیشین بوداست، اشاره کرد.
در داستان و سنتره جاتکه، بودا در قالب سوداشن Sodasan (= دارنده هدیه های خوب)، شاهزاده شاه شیوی Sivi، پادشاه کشور Sivkos تجلی می یابد. سوداشن که پس از مدت ها آرزومندی شاه شیوی برای داشتن پسری به دنیا می آید، بزرگ می شود، ازدواج می کند و صاحب پسر و دختری می شود. روزی که شاهزاده در خارج کاخ پدر به گردش می پرداخت، گدایان و معلولان بی شماری می بیند و دلش به شدت می سوزد و از پدر تقاضای هدیه به نیازمندان می کند. پدر به او اجازه بخشش هر چیزی را می دهد به جز شاه پیلان که مظهر فر و شکوه کشور بود. اما بخشش های شاهزاده سرانجام به شاه پیلان هم می رسد و به مجازات این کار با همسر و فرزندان و با هدایای بی شمار از کشور تبعید می شود. در راه، در هر صد فرسنگ یک بر همن سر راه او سبز می شود و درخواست هدیه می کند و شاهزاده به تدریج هر چه دارد می بخشد. داستان تا آن جا پیش می رود که سوداشن به خاطر هدف مقدس خود که پیوسته در داستان تکرار می شود، یعنی رسیدن به مقام بودا و رهاندن جانداران از دوزخ، فرزندان و در آخر همسر خود را نیز می بخشد. و سرانجام از سوی خدای برین یا خدای متعال مژده رسیدن به مقام بودایی را دریافت می کند!
نام داستان، وسنتره جاتکه انتخاب دو دانشمند فرانسوی، گوتیو R. Gouthiot و بنونیست E.Benveniste است که برای نخستین بار بر این متن سغدی کار کردند. هر دو واژه از زبان سنسکریت گرفته شده است. در مورد جاتکه پیش از این توضیح دادیم. وسنتره Vessantara گونه ای املایی از نام شاه ویشونتره Visvantara است که در داستان های معروف تولدهای قبلی بودا، نقش یکی از آنها را ایفا می کند.
وسنتره جاتکه بلندترین و یکی از زیباترین نوشته هایی است که از زبان سغدی برجای مانده است. البته این نوشته کامل به دست ما نرسیده، آغاز و پایان آن مفقود شده و بخش هایی از داخل متن از بین رفته است. قسمت محفوظ دارای ۲۹ برگ و ۱۸۰۵ سطر است و ظاهرا ۱۲ برگ آن مفقود شده است. این متن را می توان بیشتر یک تالیف به شمار آورد و نه یک ترجمه.
به نظر می رسد که نویسنده یا نویسندگان این داستان، کلیه عناصر ساختاری داستان اصلی را بازسازی کرده باشند. این متن از یافته های پل پلیو P.Pelliot، دانشمند فرانسوی است که در اوایل قرن بیستم همراه با متون دیگر سغدی بودایی از غارهای هزار بودا، نزدیک تون هوانگ (دون خوان) در چین کشف و به کتابخانه ملی پاریس آورده شد و با کد P۱ نامگذاری شد. با این حال، بیشتر با عنوان وسنتره جاتکه و علامت اختصاری VJ شناخته می شود.
قسمت دیگر این مجموعه را سراورل استین A.Stein در ۱۹۰۷ میلادی از همین غارها یافته و با خود به موزه بریتانیا برده بود. در متن حرف نویسی شده وسنتره جاتکه به لاتین که حاصل کار بنونیست است، بخش های مربوط به موزه بریتانیا با شماره های سطری e, d, c, b, a متمایز شده اند.
درونمایه این داستان، عمل ایثار است و رسالت شاهزاده سوداشن، بودی ستوه این داستان، نجات و رستگاری مردمان از دوزخ است. رنگ بودایی داستان در همین آرزو متجلی است و این آرزو هزاران بار در متن به زبان شاهزاده می آید و به صورت اورادی هنگام هر هدیه که با تشریفات آیینی مخصوص بودایی و شست و شوی دست همراه است، جلوه گر می شود.
آرزو رسولی