سلیمان سیرافی

از زندگی و احوال "سلیمان تاجر سیرافی" هیچ اطلاع دقیق و درستی نداریم و هر چه می دانیم برگرفته از مطالبی ست که خودش در کتابش آورده است، که البته چیز زیادی هم نیست. نمی دانیم در چه تاریخی در بندر سیراف متولد شده و حتی در چه تاریخی و کجا مرده است. حتی به درستی نمی دانیم نام کتابی که حاصل مشاهدات و مسافرت هایش به هندوچین را درآن نوشته، در اصل چه بوده است. تنها این را می دانیم که کتابش را در سال 237 هجری قمری (851 میلادی) به پایان برده است.
"ایگناتی پولیانوویچ کراچکوفسکی" محقق لیتوانیایی که گسترده ترین مطالعات را درباره ی نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام انجام داده، درباره ی "سلیمان تاجر سیرافی" و کتابش چنین نوشته است: «سلسله قصه پردازان معروف به "سلیمان تاجر" آغاز می شود که در باره ی وی چیزی نمی دانیم جز این که قصه هایش به حدود سال 851م/237 هـ ، باز می گردد و بارها به منظور تجارت به سوی هند و سوی چین رفته است.(1)»
آگاهی مسلمانان از چین از قرن اول تا سوم هجری زیاد نبود، طوری که در صدر اسلام و قرن اول، چین مظهر دورترین جای جهان به شمار می رفته و روی همین منظور حضرت رسول ا... محمدبن عبدا... (ص) فرموده بودند: «در طلب دانش بروید ولو آن که در چین باشد.»
ظاهراً نخستین برخورد اعراب با چینی ها در دوران اسلام در عصر خلافت عمربن خطاب بوده است: سپاهیان عرب هنگام تصرف بندر اُبُلّه (در نزدیک بصره) کشتی هایی را مشاهده کردند که از چین آمده و کالاهای چینی با خود آورده بودند. (در این باره به طور مفصل بحث خواهیم کرد.) قبل از سلیمان تاجر سیرافی، معروف ترین کسانی که به چین رفته اند و نام آنان به دست ما رسیده عبارت بوده اند از: "ابوعبیدعبدا...بن قاسم" از علمای معروف فرقه خوارج و دیگری یک تاجر اباضی (خوارجی) به نام "نضربن میمون". بنا به تصریح ابوسفیان محبوب عبدی این دو معروف ترین کسانی بوده اند که تا قبل از قرن سوم هجری، سفری به چین کرده اند، اما از این دو خارجی اباضی مسلک هیچ سفرنامه یا نوشته ای بر جای نمانده و ظاهراً سلیمان تاجر سیرافی اولین ایرانی مسلمان جهان اسلام به شمار می رود که حاصل مشاهدات و سفرهای خود به چین و هند را در کتابی مدون و تألیف کرده و به دست ما رسیده است(2).
سفرنامه ی سلیمان سیرافی، بسیار دقیق، عینی و قابل استناد است و همه ی آن چه را که روایت کرده، خود از نزدیک دیده و یا شنیده است. کراچکوفسکی درباره ی اصالت و دقت سفرنامه ی سلیمان سیرافی با استناد به گفته ای از گابریل فران محقق معروف فرانسوی و مترجم سفرنامه ی سلیمان تاجر از عربی به فرانسه می نویسد: «…راه را چنان به دقت توصیف می کند که فران توانسته است بر روی نقشه های نوین او را دنبال کند. وی نمونه ای خوب از تاجران عرب و ایرانی است که سوی چین رفته اند(3).»
درباره خط سیر سلیمان تاجر سیرافی از سیراف تا چین و محتوی سفرنامه او می نویسد: «از سیراف از راه دریا تا مسقط، بر ساحل جزیره العرب، رفته و از آن جا کُلَم، بر ساحل مالابار رسیده، سپس از تنگه ی یالک در شمال جزیره سیلان و خلیج بنگال گذشته تا جزیره لنگبالوس(یکی از جزایر نیکوبار) رفته و از آن جا به کلبره بر ساحل غربی مالایا پیش رفته و از آن جا به جزیره ی هانیان رسیده و سپس از تنگه ی واقع میان این جزیره و سرزمین چین عبور کرده و تا بندر خانفو، یا کانتون جدید، پیش رفته است. سفر دریایی از مسقط تا چین بیشتر از چهارماه طول کشیده است(4).
کراچکوفسکی درباره ریزبینی و دقت علمی سفرنامه سلیمان سیرافی به نکات جالب و قابل تأملی اشاره کرده است:
«سلیمان در توصیف خود به یادآوری منزل گاه ها، یا به گفته ی یونانیان پریپلوس [دریانوردی اکتشافی] و تعیین مسافت ها به مقیاس روز و گاه به فرسخ بس نکرده، بلکه توصیفی زنده از سواحل و جزایر و بندرگاه های مختلف و شهرها و مردم و محصولات و مصنوعات و کالاهای بازرگانی به جای گذاشته است. چنان که معلوم شده، اطلاعات مفصل وی از کانتون نیز دقیق است.»(5)
سفرنامه سلیمان سیرافی
کتاب سلیمان سیرافی از همان دوران اولیه مورد توجه دریانوردان، جغرافی دانان و علمای جهان اسلام قرار گرفت. کمتر از نیم قرن بعد، ابن فقیه همدانی در سال 290 هـ ق / 903م کتابی در دو هزار صفحه به نام "کتاب البلدان" تألیف کرد و از سفرنامه تاجر سیرافی استفاده کرد و از او نام برد. متأسفانه اصل کتاب مفصل همدانی به دست ما نرسیده و فقط خلاصه ای از آن، که توسط علی چیزری در سال 413 هـ ق/ 1022 انجام شده، برجای مانده است.(6)
ناخدا بزرگ شهریار رامهرمزی نیز در کتاب "عجایب الهند" خود، که به سال 342 هـ ق/ 953م آن را به زبان عربی نوشته، در چندین جا، خصوصاً قصه های شماره 9، 13 و 134، بدون نام بردن سلیمان سیرافی، قصه هایی را از کتاب او نقل کرده است.(7)
توجه مغرب زمینی ها به کتاب سلیمان سیرافی تقریباً از اوایل قرن هیجدهم میلادی/ دوازدهم هجری قمری و در فرانسه آغاز شد. تنها نسخه ی موجود از اصل عربی این کتاب همان است که در کتابخانه ملی پاریس نگاهداری می شود. این نسخه در سال 1011 هـ ق/ 1602 م از روی نسخه ای که در صفر 596ق/ نوامبر 1199م از روی اصل سفرنامه سلیمان سیرافی نوشته شده، استنساخ گردیده است. درسال 1718م/ 1130ق "اوسپ رنودو" ترجمه ناقصی از این کتاب به زبان فرانسه انجام داد و آن را در پاریس منتشر کرد. در سال 1733م/1146ق از ترجمه فرانسوی، ترجمه ای به زبان انگلیسی انجام و در لندن منتشر شد. حدود یک قرن بعد "لانگلس" فرانسوی بار دیگر سفرنامه سلیمان سیرافی را از متن عربی به فرانسه ترجمه و در 1845م/1216ق در پاریس منتشر کرد. ترجمه ی او نیز ناقص بود.
سرانجام "گابریل فران" محقق معروف فرانسوی متن کامل سفرنامه "سلیمان تاجر سیرافی" و "ابوزیدحسن سیرافی" را از عربی به فرانسه ترجمه و در سال 1922م/1340ق/1301 ش در پاریس منتشر کرد. وی در مقدمه، تحقیقات خود درباره ی این سفرنامه را به چاپ رساند. سه سال بعد "فران" متن عربی کتاب را در دو جلد در سال 1925م/1343ق و 1304ش در پاریس به طور افست و عکس از روی نسخه اصلی عربی، به طبع رساند. و بالاخره "ژان سوواژه" پژوهنده معروف فرانسوی چاپ انتقادی متن عربی همراه با ترجمه فرانسه آن را در سال 1948م/1367ق/1327ش در پاریس به طبع رساند(8).
لازم به ذکر است که در قرون نوزدهم و بیستم میلادی در مغرب زمین محققان و شرق شناسانی چون "ژوزف مُرنس رنو" (فرانسوی)، "دخویه" (هلندی)، "گابریل فران" (فرانسوی) و برخی از چین شناسان بزرگ مانند یول وپیلو، مطالعات تطبیقی قابل توجهی درباره سفرنامه ی سلیمان تاجر سیرافی انجام داده اند(9).
از روی ترجمه فرانسه فران، در تیرماه 1335ش/ ژوئن 1956م مترجم معروف دهه های سی و چهل ایران مرحوم "محمدلوی عباسی" ترجمه ای به فارسی با عنوان عجیب و گمراه کننده ی «شگفتی های جهان باستان؛ سلیمان ابوزید سیرافی» انجام داد که توسط انتشارات گوتنبرگ در تهران در 184 صفحه قطع جیبی به چاپ رسید(10). چنان که خود مترجم نیز گفته، این ترجمه نه از زبان عربی که از فرانسه به فارسی انجام شده است.
در قرن بیستم محقق و نسخه شناس معروف ترک "فؤاد سزگین" متن منقح و کاملی از سفرنامه تاجر سیرافی یافت و با نام "اخبارالصین و الهند" منتشر کرد. براساس این نسخه دانشمند گرامی دکتر "حسین قرچانلو" متن کامل کتاب سلیمان تاجر سیرافی را، به همراه اضافات ابوزید حسن سیرافی به فارسی ترجمه و در سال 1381 در سلسله انتشارات اساطیر و مرکز بین المللی گفت وگوی تمدن ها منتشر کرد(11).
سلیمان سیرافی اولین سفرنامه نویس ایرانی مسلمان
مقام سلیمان تاجر سیرافی در تاریخ سفرنامه نویسی و خاطرات دریایی در ایران و اسلام مقام بلندی است. به یک معنا او را باید پایه گذار سفرنامه نویسی دریایی در ایران و سرتاسر جهان اسلام به شمار آورد. براساس مطالعات انجام شده(12) سلیمان تاجر سیرافی نخستین وقدیمی ترین مسلمان ایرانی درعصرتمدن اسلامی است که سفرنامه ای درباره ی خاطراتش از سفرهای دریایی به هندوستان و چین و اقیانوس هنداز خود بر جای گذاشته وبه دست مارسیده است. اگرهم قبل ازوی، فرد یا افرادی خاطرات سفرهای دریایی خود را نوشته بوده اند، امروز اثری از آن در دست نیست.
در زمینه تحریر سفرنامه و ثبت خاطرات سفرهای دریایی سیلمان تاجر سیرافی حتی از بسیاری از اروپاییان در قرون وسطی مسیحی نیز جلوتر است. به عنوان نمونه، این سیرافی حدود چهل سده قبل از مارکوپولو از سیراف به چین و هند سفر کرده است. هم چنین سلیمان سیرافی قرن ها از جهان گردان مسلمانی چون ابن فضلان، ابودلف، ناصرخسرو قبادیانی ابن جبیر و ابن بطوطه، هندوچین و جزایر سواحل اقیانوس هند را دیده و گزارش کرده است. برای به دست دادن مقام و موقعیت تاریخی سفرنامه سلیمان تاجر در تاریخ سفرنامه نویسی مسلمین و غیرمسلمین در قرون وسطی مسیحی، جدول زیر قابل توجه است:
نام مسافر / سال تحریر سفرنامه :
1ـ سلیمان تاجر سیرافی/ 237هـ ق/851م. 2ـ ابن فضلان/ 310هـ ق/ 910م. 3ـ ابودلف/ 341هـ ق/952م. 4ـ ناصرخسرو قبادیانی 444هـ ق/1052م. 5ـ پلان کارین 645هـ ق/ 1247م. 6ـ روبرکی 655هـ ق/ 1257م. 7ـ مارکوپولو 697هـ ق/ 1298م. 8ـ ابن بطوطه 765هـ ق/ 1355م.(13)
با عنایت به داده های تاریخی ذکر شده و توجه و دقت در جدول ارائه شده، با اطمینان می توان ادعا کرد که، سلیمان تاجر سیرافی را باید پایه گذار و پیشتاز سفرنامه نویسی و تحریر خاطرات دریایی در ایران و جهان اسلام دانست.
پی نوشت:
1ـ ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی: تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، تهران 1379، ص 114. هم چنین در همین باره نگ: دکتر جواد صفی نژاد: سفرهای سیرافی از خلیج فارس به چین، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران با همکاری کنگره بین المللی سیراف، چاپ اول، تهران، بهار 1384. 2ـ همان، ص 111. 3ـ همان، ص 114. 4ـ همان، ص 114. 5ـ همان، ص 114. 6ـ همان، ص 128. 7ـ ناخدا بزرگ شهریار رامهرمزی، عجایب هند، ترجمه: محمد ملک زاده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، چاپ اول، تهران 1348، صص 11، 14 و 145. [نگاه کنید به ضمیمه اول کتاب که مقایسه ای است بین اخبارالصین و الهند و عجایب الهند.] 8ـ جواد صفی نژاد: سلیمان تاجر سیرافی، مجله بندر و دریا، شماره هشتم، صص 91ـ86. 9ـ تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام ص 114. 10ـ خان بابامشار: فهرست کتاب های چاپی، تهران، 1350، ج 3، ص 3297. 11ـ سلیمان تاجر سیرافی، سلسله التواریخ یا اخبارالصین و الهند، با گردآوری و اضافات: ابوزید حسن سیرافی، ترجمه: دکتر حسین قرچانلو، انتشارات اساطیر و مرکز بین المللی گفت وگوی تمدن ها، چاپ اول، تهران 1381. (از این پس کلیه نقل قول ها از این کتاب داخل متن با ذکر شماره صفحه خواهد آمد.) 12ـ درباره تاریخ سفرنامه نویسی در ایران و جهان اسلام در قرون هجری نگ: ـ محمدحسن زکی: جهان گرردان مسلمان در قرون وسطی، ترجمه، عبدا... ناصری طاهری، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ اول، تهران 1366. 13ـ دکتر جواد صفی نژاد: سفرهای سلیمان سیرافی از خلیج فارس تا چین.