گل زوفا

گل زوفا با نام علمی Hyssopus officinalis
زوفا از کلمه یونانی آزوب به معنای گیاه مقدس گرفته شده است و یکی از مهمترین ۱۳۰ گونه گیاهی است که برای معطر کردن نوشابه ها در قدیم بکار می بردند . زوفا یکی از مهمترین گیاهان دارویی و ادویه ای به شمار می رود . در اکثر فارماکوپه های معتبر از پیکر رویشی زوفای به عنوان دارو یاد شده است .
از دم کرده پیکر رویشی این گیاه برای درمان بیماریهای مربوط به دستگاه تنفس مانند سرفه ، سیاه سرفه ، برونشیت و آسم استفاده می شود . مواد موثرة این گیاه سبب افزایش فشار خون ، هضم غذا و همچنین کاهش تورم می شود . زوفا اگر چه کمی تلخ مزه است ولی به عنوان طعم دهندة مواد غذایی و همچنین در تهیه تهیة سس مورد استفاده قرار می گیرد .
اسانس زوفا خاصیّت ضد قارچی و باکتریایی دارد . این اسانس در صنایع کنسرو سازی ، نوشابه سازی و همچنین در صنایع آرایشی و بهداشتی کاربرد فراوانی دارد .به علت نوش فراوانی که در گلهای این گیاه به وجود می آید در ردیف گیاهان مولّد عسل قرار دارد . عسل حاصله از آن کیفیت بسیار مطلوبی برخوردار است .
زوفا در سطوح وسیعی در مرکز و جنوب اروپا عمدتاً در روسیه ، بلغارستان ، مجارستان ، ایتالیا ، اسپانیا ، فرانسه و در کشمیر هند کشت می شود . بقراط آن را برای پلوپزی تجویز می کرد . دیوسکوریدس آن را همراه با سداب برای آسم و آبریزش مفید می دانست .

مشخصات گیاه شناسی
زوفا گیاهی خشبی و چند ساله است . منشأ این گیاه آسیای صغیر گزارش شده و از دریای خزر تا دریای سیاه و همچنین در مناطق شنی نواحی مدیترانه می روید . Hyssopus Officinalis چهار زیر گونه دارد .مهمترین آنها زیر گونه Officinalis و زیرگونه Subsp. Canescens می باشند .

این دو زیرگونه در اکثر نقاط جهان به خصوص در اروپای مرکزی می رویند . سطح برگها و ساقه های زیر گونه Officnalis کاملاً صاف چهارگوش ، مستقیم ، ارتفاع آن متفاوت و بین ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر است . پای ساقه ( قسمب تحتانی ) چوبی و قهوه ای رنگ و از انشعابهای فراوانی برخوردار است ، ولی قسمت فوقانی آن نرم و سبز رنگ می باشد .

برگهای صاف ، فاقد دندانه ، باریک ، کشیده و کم و بیش نیزه ای شکل و رنگ آن سبز روشن است . برگها به طول ۲ تا ۴ سانتی متر و به عرض ۵/۰ تا ۱ سانتی متر که در طول ساقه به صورت متقابل ( به شکل صلیب ) قرار می گیرند. هر دو طرف پهنک پوشیده از حفره های محتوی اسانس است . برگهای حاوی کوتیکول نسبتاً ضخیمی می باشند که از خصوصیات گیاهان مناطق گرم و خشک است .
گلعا در نواحی فوقانی ساقه هایی به طول ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر به صورت چرخه هایی مجتمع که هر چرخه مرکب از هفت تا نه گل می باشد تشکیل می شوند . گلها آبی ، صورتی یا سفید رنگ هستند . رنگ گل در ترکیبات تشکیل دهندة اسانس هیچ گونه تاثیری ندارد . میوه ، فندقة چهار قسمتی و رنگ آن سیاه یا قهوه ای تیره و قسمت میانی آن کمی برجسته بوده و میوه کم و بیش به شکل مثلث است .
مقدار اسانس در پیکر رویشی زوفا متفاوت و بین ۳/۰ تا ۱ درصد می باشد . مهمترین ترکیبات تشکیل دهندة اسانس را (( پینوکامفن )) ( ۵۰ درصد ) تشکیل می دهد ، از ترکیبات مهم دیگر اسانس می توان از (( آلفا وبتاپینن )) ، (( کامفن )) والکلهای سزکویی ترپن نام برد .

پیکر رویشی این گیاه همچنین حاوی فلاونوئید ، تانن ( ۵ تا ۸ درصد ) مواد تلخ ( ۳ تا ۶ درصد ) و مواد دیگری مانند (( دیوزمین )) (( هیسوپین )) و ترکیبات موسیلاژی است اسانس تلخ ، تند خشک و اندکی گرم کننده است . رویش بذر زوفا در خاکهای مرطوب و در درجه حرارت مناسب امکان پذیر است . اگر بذرها در اوایل بهار کشت شوند پس از دو تا سه هفته سبز می شوند .

چون بذرها سبک و کوچک هستند ، پس از رسیدن در فصل تابستان از گیاه جدا و به اطراف پراکنده می شوند . تعدادی از این بذرها ممکن است در فصل پائیز و تعدادی در فصل بهار سال بعد رشد کنند از این رو گیاهان از رشد و نمو یکسانی برخوردار نخواهند بود و برداشت آنها توسط ماشین با مشکل مواجه خواهد شد .
رشد اولیة زوفا کند است . در سال اول رویش ، اولین گلها در اواخر خرداد و اوایل تیر ماه ظاهر می شوند گیاهان از سال دوم از اوایل خرداد به گل می روند . اگر پس از اولین برداشت ، شرایط اقلیمی مناسب باشد گیاهان ممکن است در اواخر تابستان ( شهریور ) مجدداً به گل بروند .ابتدا میوه های قسمت تحتانی گیاه می رسند و به تدریج به طرف قسمتهای فوقانی ساقه ادامه می یابند . زوفا پنج تا هفت سال عمر می کند .

۹۷۸۳۴۷۰۴۵۸۹۵۸۰۵۴۴۵.jpg
خواص درمانی
عمدتاً به عنوان خلط آور در برونشیت ، سرفه های شدید و آسم مصرف می شود . اما ضد نفخ و قولنج هم هست و در گذشته با انجیر برای رفع یبوست بکار می رفت ، محرک تعریق در انفلونزا و سرما خوردگی است گل ها در تابستان جمع آوری می شود .
از عصاره روغنی به عنوان مرهم سینه مقدار ۱۰ قطره در ۲۰ میلی لیتر روغن بادام یا آفتابگردان ریخته و در برونشیت و سرفه های شدید بکار می برند با آویشن و اکالیپتوس به خوبی قابل ترکیب است
۱. Txmus vulgaris
۲. Eucalyptus glo bulus
روغن زوفا را در موارد خستگی عصبی،مالیخولیا یا اندوه شدید ۵ تا ۱۰ قطره به آب وان اضافه می کنند
خلط آور ، ضد نفخ ، شکل دهنده عروق محیطی ، محرک موضعی ، ضد ویروس ایدز Hiv ، ضد اسپالسم
از دم کرده بخش هوایی زوفا در مراحل اولیه سرماخوردگی و آنفلوانزا محلول داغ بنوشید ، برای ناراحتی های گوارشی و اختلال عصبی کار معده مفید است .
تنتور زوفا همراه با سایر گیاهان خلط آور مانند شیرین بیان ، زنجیل شاهی و آنتیون برای برونشیت و سرفه های مقاوم مصزف می شود .
۳.Glycyrrhiza
۴. inula spp
۵.Pimpinella anisum
شربت زوفا برای سرفه از قسمت هوایی یا گل های زوفا تهیه می شود و برای سرفه های مقاوم و ضعف ریه با شیرین بیان یا گل ماهور مخلوط می کنند .
۶.Ver bascum thpsus

نیازهای اکولوژیکی
مناطق خشک و گرم و نواحی جنوبی تپه ها ، مناطق مناسبی برای کشت زوفا می باشند . این گیاه به خشکی مقاوم است ولی در آغاز رویش و همچنین پس از اولین برداشت به آب کافی نیاز دارد . پس از اولین برداشت چنانچه شرابط اقلیمی مناسب باشد به خصوص اگر آب کافی در اختیار گیاه باشد ( در اواخر تابستان ) گیاهان مجدداً به گل می روند .
زوفا به خاک خاصّی نیاز ندارد و تقزیباً در هر نوع خاک حتی خاکهای شنی و تهی از مواد و عناصر غذایی رشد می کند .
برای کشت این گیاه می توان از مناطق بیابانی استفاده کرد . در سطوح وسیع کشت از خاکهایی با بافت متوسط که حاوی ترکیبات کلسیم هستند باید استفاده کرد . ماسه های بسیار نرم ( ماسه های بادی ) و خاکهای اشباع از آب برای کشت زوفا مناسب نیستند .
(( PH )) خاک برای زوفا بین ۵ تا ۵/۷ مناسب است .

تناوب کاشت
زوفا پنج تا هفت سال عمر دارد . در این مدت تمام نیازهای گیاه توسط زمینی که در آن کشت می شود باید برطرف گردد . از این رو انتخاب زمینی مناسب برای کاشت این گیاه ضرورت دارد .

علفهای هرز در رشد ، نموّ و مقدار مواد مؤثّره زوفا تاثیر منفی بر جای می گذارد . مبارزه با علفهای هرز در طول رویش گیاه ضروری است . زوفا را با گیاهانی مانند غلات ، خردل و ذرّت می توان به تناوب کشت کرد . کاشت این گیاه در زمینهایی که به مقدار زیادی از علف کشهای یا ماده مؤثرة تریازین استفاده شده است مناسب نیست .
تناوب کشت زوفا با گیاهانی که بذر آنها پس از رسیدن به اطراف ریزش می کنند ( مانند رازیانه ، گشنیز … ) و همچنین تناوب با گیاهان ریشه ای ( مانند یونجه ، شبدر و … ) مناسب نیست . زیرا این گیاهان در گسترش بیماریها مؤثرند .
زوفا را می توان چهار تا پنج سال متوالی در یک قطعه زمین کشت کرد . پس از این مدت باید با گیاهان مناسب به تناوب کشت شود.
موادّ و عناصر غذایی مورد نیاز
زوفا را می توان در هر نوع خاکی حتی خاکهای تهی از مواد و عناصر غذایی کشت کرد . ولی برای کشت در مقیاس وسیع و افزایش مواد مؤثره عناصر و مواد غذایی کافی در خاک ضرورت دارد . افزودن کودهای حیوانی به زمینهایی که زوفا کشت می شود مناسب نیست ، ولی کتربردهای کودهای شیمیایی به مقادیر مناسب ، در تولید مواد موثره تاثیر فراوانی دارد . قبل از کاشت و در فصل پائیز همراه با شخم توصیه می شود ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر ، ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک اضافه شود . فصل بهار قبل از کشت ۴۰ تا ۵۰ کیلوگرم در هکتار ازت باید به خاک اضافه شود .
با افزایش سن گیاه نیاز آن به ازت زیاد می شود . به طوری که افزودن کودهای ازت به خاک گیاهان چند ساله سبب بهبود رشد و افزایش کمیّت و کیفیّت مواد مؤثرة زوفا می شود . مقدار ازت به شرایط اقلیمی رویش گیاهان بستگی دارد از این رو هر سال در فصل بهار ۶۰ تا ۹۰ کیلو گرم در هر هکتار ازت باید به صورت سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد . محلولهای غذایی سبب تسریع در رشد ، افزایش عملکرد پیکر رویشی ، و افزایش مواد مؤثرة زوفا می شوند.

آماده سازی خاک
پس از برداشت گیاهانی که با زوفا تناوب کشت شده اند باید بقایای آنها را جمع آوری کرد . فصل پائیز پس از افزودن کودهای شیمیایی باید شخم عمیقی زده شود . در فصل بهار بستر خاک را باید برای کشت گیاه آماده کرد .
هنگام کاشت ، خاک باید مرطوب و زمین فاقد هرگونه پستی و بلندی باشد . بدین جهت شخم در فصل بهار مناسب نیست زیرا از رطوبت خاک بشدت کاسته می شود و رویش گیاهان با مشکل مواجه می سازد .

تاریخ و فواصل کاشت
اوایل بهار ( نیمه دوم اسفند ) زمان مناسبی برای کشت زوفاست . تأخیر در کاشت مناسب نیست و سبب کاهش جوانه زنی بذرها می شود . فاصله بین ردیفها به روش برداشت محصول و نوع ماشینهای برداشت بستگی دارد و معمولاً بین ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر مناسب است .

عمق بذر زوفا در موقع کاشت باید یک تا دو سانتی متر باشد . کشت در اعماق بیشتر مناسب نیست ، زیرا نه تنها تمام بذرها سبز نمی شوند بلکه سبب عدم یکسانی در جوانه زنی آنها گشته و برداشت مکانیزه را با مشکل مواجه می کند . تعداد بذر در هر متر طول ردیف ۱۲۰ تا ۱۵۰ عدد و مقدار بذر برای هر هکتار زمین به کیفیت آن بستگی دارد و بین سه تا پنج کیلو گرم مناسب است . تراکم مطلوب ۷۰ هزار بوته در هکتار است .

روش کاشت
از آن جایی که بذرهای زوفا قوة رویشی مناسبی دارند ، کشت مستقیم در زمین اصلی نتایج مطلوبی داشته و در اکثر کشورها برای کشت زوفا از این روش استفاده می شود . کشت زوفا به صورت ردیفی و با استفاده از ردیف کار انجام می گیرد پس از کاشت ، زمین را باید آبیاری کرد .
چنانچه این گیاه در شیبها کشت می شود ، جهت ردیفها باید برخلاف جهت شیب زمین باشد . در گذشته در برخی از کشورها تکثیر زوفا به روشهای غیر مستقیم ( کشت در خزانه ) و یا حتی به روش رویشی انجام می گرفته است . ولی در حال حاضر در اکثر کشورهایی که این گیاه کشت می شود برای تکثیر ، از روش مستقیم استفاده می شود .

مراقبت و نگهداری
مبارزه شیمیایی با علفهای هرز به تنهایی کافی نیست و وجین مکانیکی به همراه استفاده از علف کشها بسیار مناسب است . قبل از کاشت و یا پس از کاشت و قبل از رویش بذر می توان از علف کش مرکازین به مقدار سه تا چهار کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد . این علف کش پس از دو ماه اکثر علفهای هرز زمین را از بین می برد .
چنانچه فصل بهار هوا گرم و کم باران باشد کاربرد علف کش مرکازین مناسب نیست و تاثیر نامناسبی روی زوفا خواهد داشت . در این صورت قبل از رویش گیاهان می توان از علف کش یک درصد گلون و یا گراماکسون به صورت محلول پاشی علیه علفهای هرز استفاده نمود .
در سال اوّل رویش هنگامی که ارتفاع گیاهان به ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر برسد ، می توان از علف کش آفالون به مقدار ۱ تا ۵/۱ کیلوگرم در هکتار یا مرکازین به مقدار ۵/۱ تا ۳ کیلوگرم در هکتار استفاده کرد .

برای مبارزه با علفهای هرز گیاهان چند ساله ( از سال دوم به بعد ) در اوایل بهار ، قبل از رویش مجدد گیاهان می توان از لف کش مرکازین به مقدار پنج تا شش کیلوگرم در هکتار استفاده نمود .
سانتی متر می رسد می توان از علف کش آفالون به مقدار ۵/۱ تا ۵/۲ و یا مرکازین به مقدار دو تا چهار کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد .
کاربرد علف کش سیس ۶۷ به مقدار ۲۰ کیلوگرم در هکتار یا کاراگارد به مقدار پنج تا هفت کیلوگرم در هکتار علیه علفهای هرز چند ساله که دارای ریزوم ، پیاز یا غده هستند نتایج مطلوبی به دنبال دارد . پس از استفاده از این علف کش ممکن است رشد و نمو زوفا کمی کند شود . ولی گیاهان پس از مدتی به رشد مطلوب و عادی خود ادامه می دهند . در زمینهایی که زوفا کشت می شود ممکن است .

گیاهانی مقاوم به علف کشها وجود داشته باشند . این گیاهان نه تنها رشد زوفا را دچار مشکل می سازند بلکه بر کیفیّت اسانس زوفا تاثیر منفی می گذارد . از این رو لازم است خاک فواصل بین ردیفها و حتی المقدور گیاهان را برگردان کرد ، تا علاوه بر وجین علفهای هرز مقاوم ، تهویه خاک نیز انجام گیرد . این عمل سبب تسریع در رشد و نمو زوفا می شود .
اخیراً برای مبارزه با علفهای هرزی که به علف کشها مقاوم شده اند پس از اولین برداشت از محلول رگلون یک درصد استفاده می شود ( از این علف کش برای علفهای هرز زوفاهای چند ساله استفاده می شود ) . چنانچه استفاده از مرکازین در فصل بهار امکان پذیر نباشد اوایل اُردیبهشت ماه می توان از داکتال به مقدار ۲۰ کیلوگرم در هکتار استفاده کرد.زمان مناسب رای وجین مکانیکی علفهای هرز ایام گلدهی است.سوزاندن علفهای هرز نیز در بعضی مواقع نتایج مطلوبی به همراه دارد سفیدک پودری یکی از بیماریهای قارچی است که خسارت سنگینی را به محصول وارد می کند . از نشانه های این بیماری سفید شدن سطح برگهاست که در نهایت منجر به مرگ گیاه می شود .
برخی آفتها ( مانند تریپس ) ممکن است صدمه های سنگینی به گیاه وارد آورند . این آفتها سبب چروکیده شدن برگها و کاهش محصول می شوند . برای مبارزه با آنها قبل از گلدهی از آفت کشهایی که موادّ مؤثرة آنها را دیکلرفوس ( ۱/۰ درصد ) ، دی متوات ( ۱/۰ درصد ) و یا موینفوس ( ۱/۰ – ۲ درصد ) تشکیل می دهند می توان استفاده نمود .
برداشت محصول
اگر هدف از کاشت زوفا استفاده از پیکر رویشی آن برای ادویه باشد ، اوایل گلدهی باید برداشت شوند . اگر به منظور استخراج اسانس کشت شده باشند ، گیاهان را در مرحلة گلدهی کامل ( اوایل تابستان ) باید برداشت کرد .
برداشت اندامهای مورد نظر گیاه باید از ناحیه فوقانی ساقه های چوبی صورت گیرد . چنانچه ساقه های چوبی با سایر قسمتهای مورد نظر مخلوط شوند نقش موثری در کاهش کیفیت اسانس زوفا دارد . اگر هنگام برداشت ، هوا خشک باشد و آفتاب شدید نتابد ، پیکر رویشی برداشت شده را می توان برای مدتی روی زمین قرار داد و پس از کاهش رطوبت ، آنها را به خشک کن منتقل کرد . دمای مناسب برای خشک کردن پیکر رویشی با استفاده از خشک کنهای الکتریکی ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتیگراد است . اندامهای خشک شده را باید بسته بندی و در مکان مناسب انبار کرد .
عملکرد پیکر رویشی در سال اول دو تا سه تن در هکتار و در سال دوم شش تا ده تن در هکتار ( وزن تازه گیاه ) که از آن به ترتیب ۴/۰ تا ۸/۰ و ۵/۱ تا ۲ تن پیکر رویشی خشک حاصل می شود . از هر هکتار زوفای کشت شده ۸ تا ۱۵ کیلوگرم اسانس استحصال می شود .

جمع آوری بذر
در اواخر تابستان ( اوایل شهریور ) هنگامی که بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد بذرها رسیدند زمان مناسبی برای جمع آوری بذر زوفاست . خشک کردن بذرها با استفاده از خشک کنهای الکتریکی باید با دقت انجام گیرد .
زیرا غفلت ( درجة حرارت زیاد یا باقی ماندن بذرها برای مدت زیادی در خشک کن ) به شدت سبب کاهش قوّة رویشی بذرها می شود . از این رو توصیه می شود یذرها به همراه پیکر رویشی خشک شوند سپس بذرها را بوجاری ، تمیز و بسته بندی کرده و در جای خشک و خنک نگهداری شوند (۵ ).
عملکرد بذر متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی داشته و بین ۳/۰ تا ۶/۰ تن در هکتار می باشد. در ذیل خواهد آمد
کلمات کلیدی مطلب : گل زوفا با نام علمی Hyssopus officinalis -