لعل

لعل. (ا. ع-فا). از لال و نال فارسی. در انگلیسی spinel، سنگی است مانند یاقوت (ruby) اما نرم تر از آن که انولع بدخشانی و یمانی اش نامی است.


لعل واژه‌ای فارسی است و اصل آن لال بوده است. آن را در قدیم، لال، بدخشانی، بدخشی و ملخش نیز می‌نامیدند. سنگی ظریف با سرخی درخشنده و از یاقوت سست‌تر است. رنگارنگ است سرخ و زرد و بیشتر سبز و بنفش و بهترینش سرخ بدخشانی است. در روزگار پیشین لعل نبوده است و بدین سبب در کتب ذکرش کمتر آمده‌است و پس از آن در کوه بدخشان پیدا شد. در سر راه آذربایجان نیز معدن است اما لعل آن نارسیده است و تیره رنگ و با کبودی زند، از این‌رو قیمتی ندارد.

صاحب آنندراج می‌گوید: معرّب لال، معدن آن مخفی بود تا در زمان خلافت اوایل عباسیان در ارض ختلان زلزله‌ای عظیم پدید آمده و کوه سکنان (؟) شکافته شده، کان لعل پیدا گشت و لعل را انواع می‌باشد: رمانی و پیازی و تمری و لحمی و عنابی و بقمی و ادریسی و دوشابی و لعل پیکانی و لعل عقربی و لعل قطبی و آن نگینه‌وار پهن باشد و بهترین آن عقربی است و بعد از آن پیازی و سپس تمری و رمانی و پیکانی، لعلی که آن را بر شکل پیکان تراشند و زنان آن را گوشواره سازند و ناب از صفات لعل است. حکیم مومن طبیعت آن را در گرمی و سردی معتدل مایل به حرارت می‌داند.

اما یاقوت سخت ترین سنگ پس از الماس است به شرح زیر:
یاقوت یکی از کانی های سنگ های اذرین، است که بعد از الماس سخت ترین کانی ها محسوب می شود. ترکیبات شیمیایی یاقوت الومین خالص است که ممکن است به مقدار کم با مواد دیگر از قبیل کروک و اهن اغشته شود. در لایه های اتشفشانی قدیمی هند و تبت یافت می شود و دارای اقسام مختلف می باشد که مرغوب ترین و قیمتی تر از همه یاقوت اتشی است. یاقوت عربی شده واژه پارسی یاکَند می‌باشد. یاقوت یکی از سنگ‌های قیمتی می‌باشد که در صنعت و زیورها کاربرد دارد.

معدن‌های یاقوت در آفریقا، آسیا، استرالیا و گرینلند یافت می‌شوند. بیشتر یاقوت جهان در کشورهای میانمار، سری‌لانکا، کنیا، ماداگاسکار و تایلند قرار دارد. بهترین گونه یاقوت جهان در دره موگوک در میانمار (برمه پیشین) یافت می‌شود.

یاقوت در رنگهای سرخ و آبی و زرد در دسترس می‌باشد. در خرافات نشانه قدرت است.

بر پایه باور و خرافات پیشینیان همه گوهرها در آتش می‌گدازد بجز یاقوت رُمّانی. محمد بن محمود همدانی در کتاب عجایب‌نامه درباره یاقوت می‌گوید:

«طبع وی گرم و خشک است، به درجه رابع. هر که با خود دارد از طاعون ایمن بُوَد. یاقوت از زر و سرب سنگی‌تر بُوَد. معدن وی کوه رُهون است به سَرَندیب(سریلانکا) که آدم به آن فروآمد، و در میان دریاست. هر که یاقوت با خود دارد، خون در تن وی صافی کند و از خُمود و سکته و صرع ايمن بود.»

لال، نال، لعل یا اسپینل انگلیسی

رنگ : قرمز- صورتی- بنفش- زرد- نارنجی- آبی – سبزسیر- سیاه
رنگ خط سائیدگی : سفید
سختی : ۸
وزن مخصوص:۵۸/۳-۶۱/۳
کلیواژ: ناقص
فرم شکستگی: صدفی شکل- نامنظم
سیستم کریستالی : ایزومتریک (Isometrik ) با فرمهای هشت سطحی- دوازده سطحی و دو قلو
ترکیب شیمیایی : Mgal2o4
شفافیت : شفاف
معنا و ریشه واژه اسپینل مبهم است- ممکن است در زبان یونانی بمعنی ( جرقه ) و یا در زبان لاتین بمعنی ( نقطه ) بوده باشد.

اسپینل در رنگهای مختلف موجود است ولی رنگ نوع مرغوب آن قرمز یاقوتی است . فلزات رنگ زا در این کانی آهن و کروم می باشند . اسپینل با کریستال های درشت و ستاره ای بسیار کمیاب است. انواع آبی رنگ این کانی در مقابل حرارت حساس بوده و رنگ از دست می دهند . اسپینل سبز سیر تا سیاه رنگ و مات به اسامی سیلو نیت و پلئوناست (Pleonaste ) خوانده می شود.

انواع قهوه ای رنگ این کانی پیکو نیت (Piconite )- زرد آن روبیسل (Rubicelle ) و قرمز آن روروشن آن بالاس روبی(Balasruby ) خوانده می شوند . شناخت اسپینل به عنوان یک کانی مستقل حدود ۱۵۰ سال قبل صورت گرفت . قبلا تصور می شد که اسپینل یکی از انواع یاقوت سرخ باشد – چون همیشه با آن در معادن همراه است . برخی ازیاقوت های سرخ درشت و مشهور جهان در حقیقت یاقوت سرخ نبوده و اسپینل می باشند. به عنوان نمونه – یاقوت پرنس سیاه که ۵ سانتیمتر طول بلور آن است و بیضی شکل می باشد- یاقوت تیمور
(Timur Ruby) به وزن ۳۶۱ قیراط که هر دو این نگین ها در جواهرات تاج و تخت انگلستان است (و بلورهای نتراشیده ولی جلا یافته ای می باشند ) و نگین اشک مانند ویتل باخر
(Wittelbacher ) که در تاج پادشاهی جای داده شده همگی در حقیقت اسپینل سرخ رنگ هستند . معادن مهم اسپینل دربرمه نزدیک مو گوک(Mogok ) و در سری لانکا می باشند دیگر ذخائر نه چندان مهم این کانی در کشورها ی زیر واقعند :
افغانستان- برزیل- تایلند و ایالات متحده ( ایالت نیو جرسی) . درشت ترین بلورهای یافت شده از اسپینل در جهان دو کریستال بشکل او کتاهدرون هستند که هر کدام به وزن ۵۲۰ قیراط و درموزه زمین شناسی بریتانیا در لندن نگهداری می شوند .

اسپینل های مصنوعی از سال ۱۹۲۰ میلادی در بازارهای جهانی یافت شده و به سرعت بر اهمیت تجاری آنها افزوده می گردد چون به جای اسپینل طبیعی و مشابه تعدادی از سایر کانیها بکار می روند . اشخاص خبره به آسانی می توانند از روی خواص اپتیکی و میزان ضریب شکست نور یگانه در اسپینل (سیستم ایزومتریک) این کانی را از از انواع مشابه تفکیک کنند. با این حال به علت تشابه- ممکن است کانی هائی اشتباها مانند اسپینل به نظر برسند که از آن میان می توان به آمتیست – کریسوبریل- گارنت- یاقوت سرخ و کبود و توپاز اشاره کردلَعل (نارسنگ، حجر سیلان) یکی از سنگ‌های قیمتی است. لعل‌ها از دوره برنز به عنوان سنگ قیمتی و ساینده کاربرد داشته‌اند.