زاج سفید

● نام علمی زاج سفید:
Steoptria - Alon - aloman - alen
● نام‌های دیگر:
ـ فارسی: زاک، زاغ، زاج
ـ عربی: شب
ـ یونانی: خلل‌ القیس
ـ هندی: پهتکری
ـ نام‌های محلی:
زمه (مشهدی)، زی (ترکی)، زمج (افغانی)، شیب (ارمنی) (قلقطار، قلقدیس، نحاس)
▪ انواع: متجاوز ۲۵ نوع موجود می‌باشد.
به علت کثرت انواع مشهورترین آنها را بیان می‌شود. زاج سفید (شوغار)، احمر، اخضر، اصفر، اسود، سرخ و سیاه (رنگ‌رزان و کفشگران)، زاج‌الاساکفه، مقطر، جامد، مطبوخ، بلوری، قبرسی، لاری، رومی، روش، شرقی، انگلیسی، شیری، پاریسی (قلقند، قلقنت‌سوری، شیرازی)
▪ انتشار: از انواع زاج چنین برمی‌آید که در اکثر نقاط جهان موجود می‌باشد اما در کشور ما از مشهورترین مکان‌ها زاکان قزوین زاکان طارم و زاگون تهران می‌باشد و اگر در جاده هراز از منطقه آب اسک توقفی نموده باشید، آب جاری این منطقه آب زاج می‌باشد که رسوبات آن در رودی کوچک به وضوح نمایان و حوضچه‌ای کوچک آب زاج نیز هنوز در این مکان جهت کسانی که دچار مشکل پوستی هستند قابل استفاده می‌باشد.
▪ اجزاء: زاج سفید خفیف‌الوزن (سبک وزن) بهترین آن مصری براق مانند زرنیخ بدخشی است که در دست زود ریز می‌شود و غالباً جسمی بلوری با مزه کس و ظاهری مانند نمک سنگ و نمک ترکی دارد.
▪ موارد متشکله: زاج‌ها دارای مواد فلزی گوناگون می‌باشند سفید آن دارای حامض کبریتیک (اسیدسولفوریک)، اکسید اول آهن و آب سولفات پتاسیم، آلومین می‌باشد.
▪ زاج سبز: دارای سولفات آهن، زاج کبود یا کات کبود دارای سولفات مس.
طبیعت: انواع آن در سوم گرم و خشک مایل به لطافت و زاج سفید از همه نوع آن لطیف‌تر است.
▪ زاج سبز: گرم و خشک
▪ زاج زرد: در سوم گرم و خشک برعکس املاح که در سوختن غلیظ می‌شود، زاج سبز در سوختن لطیف می‌شود.
▪ افعال: قابض، جالی
▪ اندام سر: رفع عرق‌ریزی پیشانی و صورت
▪ موی سر: به گفته شیخ‌الرئیس خوردن یک درم (۳ گرم) (زاج احمر) موی سفید را می‌ریزاند و به‌جای آن موی سیاه می‌رویاند در افراد مرطوب‌ قوی‌المزاج مؤثر است.
به علت تجفیف زیاد (زاج اصفر) برای مو مانند زاج احمر مصرف شود و بایستی آب زیاد مصرف شود.
▪ کرم معده: جهت اخراج حب‌القرع (زاج اخضر)
▪ دهان: قیروطی آن جهت اکله دهان، پاشیدن پودر آن در دهان جهت رفع عفونت
زاج (اصفر) را نرم سائیده با سورنجان زیر زبان نگه دارند جهت صفدع، اکله دهان، قلاع دهان نافع است.
▪ حلق: غرغره جهت عضلات حلق
▪ بینی: نفوخ آن جهت رعاف
▪ گوش: تنقیه چرک گوش (رفع عفونت) ـ فتیله با عسل جهت قروح گوش (رفع عفونت)
▪ دندان: ورم بین دندان، درد دندان (زاج‌الاساکفه)
▪ چشم: با عسل جهت سطری پلک چشم
شستن با زاج و آب باران رفع غشاوه رقیق چشم و بیاض می‌نماید
▪ پوست: ازاله کوشت زائد، رفع بیاض پوست، ناخنه، جرب، جمره، سلعه، حکه خشک، قروح خبیثه (رفع عفونت)
ـ رفع بریدگی جلدی به وسیله مالیدن زاج و یا زرور آن.
ـ مالیدن زاج بر جوش غرور (کاهش جوش)
▪ مثانه: دفع قروح مثانه (عفونت)
ـ دفع قرحه احلیل (عفونت)
▪ کلیه: تفتیت حصاه (بایستی داروسازی شود.)
▪ ضربدیدگی: کماد زاج و ضماد زاج و نمک جهت دررفتگی عضلات و کوفتگی
▪ بواسیر: جهت بواسیر و نواصیر مقعد
▪ رحم: حمول آن بهبود عفونت و ترشحات
ته زن آن به واسطه قبضوت زاج جمع‌کننده رحم حمول زاج با آب گندنا جهت نزف‌الدم رحم (عفونت)
▪ عرق‌النسا: حقنه زاج (الاساکنه) جهت عرق‌النسا.
▪ داروسازی: در داروسازی به‌صورت، غسول، غرغره، مضمضه، کحل، حمول، سفوف، سنون، گرد، لوسیون، پوسیون، حب، نفوخ، ذرور مصرف دارد.
▪ مضرت: از خوردن اقسام زاج سرفه دموی و سل و قروح اعضا باطنی امعا و سجع حاصل می‌شود. زیاده از ۳ گرم زاج (زرد) کشنده است.
▪ مصلح: آشامیدن شیر تازه دوشیده شده، کره تازه، شربت زوفا
▪ مانع‌الجمع (تداخل و عدم سازش): قلیائیات، کربوتات‌ها، املاح فلزی، با زاج مصرف نشود.
▪ پادزهر: بی‌کربنات دوسود (جوش شیرین)
▪ روش شناخت: زاج سفید، کاغذ تورنسل را قرمی می‌کند و روش شناخت زاج مقطر با مالیدن به فولادی رنگ فولاد مسی می‌شود.
▪ حیوانات: از دود دادن زاج موش و مگس گریزان هستند، مالیدن محلول ۵۰% زاج کبود به زخم پای دام باعث بهبود زخم می‌شود.
▪ دباغی: آش کردن پوست
▪ رنگرزی: جهت رنگرزی ابتدا پارچه را در زاج شسته سپس خشک کرده، رنگ می‌کنند و به‌طور کلی جهت دندانه کردن رنگ به‌کار می‌آید.
▪ مرکب‌سازی: در صنعت مرکب‌سازی به‌کار می‌آید. اشعار زیادی در این رابطه وجود دارد از جمله قطعه مشهور
هم سنگ دوده زاج است هم وزن هر دو بازو
هم سنگ هر سه صمغ است آن‌گاه زور بازو
میرعلی هروی ـ کتاب مدادالخطوط، شعر منسوب به صدرالشعریعه، فرهنگ افواهی (فولکلور) و ادبیات
زن تازه زا تا هفت روز را زاج می‌نامند که ادویه‌ای برای زن زائو وجود دارد که به آن زاجی (اهل مشهد) می‌گویند.
دلیری که ترسد زپیکان و شیر
زن زاج خوانش نخوانش دلیر
ابوالمؤید بلخی
● تجربیات
▪ اعتقادات: زاج در نزد ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشته همواره با اسفند سوزانیده می‌شود هم جهت رفع حشرات و هم به‌عنوان چشم زخم به‌کار می‌رود.
ـ اگر طفلی شیرخواره گریه بیش از حد بنماید و مشکلی نداشته باشد با قرار دادن زاج سفید زیر سر طفل و انداختن آن صبح در آتش طفل آرام می‌گیرد.
ـ در چلو کبابی‌ها جهت سفید کردن برنج در هنگام خیس کردن به آن زاج سفید اضافه می‌شود.
ـ جوشانده زاج سفید در ظروف آلومینیوم باعث سفیدی ظرف می‌شود.
ـ در گذشته در حوض خانه‌ها و استخرها برای جلوگیری از لیز شدن و فاسد شدن سریع آب کات کبود یا زاج کبود یا سولفات مس به آب به مقدار ۵ درصد اضافه می‌شد.
ـ جهت سالم ماندن و سبز ماندن خیارشور به آن مقدار کمی کات کبود زده می‌شود.
ـ در سلمانی‌ها زاج جهت رفع بریدگی پوست به‌کار برده می‌شده چون اثر ترمیمی سریعی بر زخم دارد و با مالیدن آن به صورت‌های خون‌آلود سریعاً خون‌ بند می‌آمد. (رفع عفونت و قابض خون)
ـ جهت رفع بدبوئی عرق بدن مالیدن زاج یا محلول عرق‌ریزی را کم می‌کند.
ـ جهت بستن مسامات پوست صورت و منافذ پوست می‌توان از زاج به‌صورت محلول و یا پودر زاج استفاده نمود (قابض)
محمدهادی عطارنژاد
منابع:
۱) مخزن‌الادویه قرابادین کبیر/ عقیلی خراسانی/ مروی/ ۱۳۵۰
۲) تحفه حکیم مؤمن/ محمد مؤمن میرزا محمدخان تنکابنی/ مصطفوی/ ۱۳۵۰
۳) پزشکی‌نامه/ ناظم‌الطبا/ خیام/ ۱۳۳۰
۴) الابنیه عن حقایق‌الادیه/ موفق هروی/ انتشارات دانشگاه تهران/ ۴۶
۵) اختیارات بدیعی/ علی بن حسین انصاری شیرازی/ محمدتقی میر/ پخش رازی/ ۱۳۷۶
۶) فرهنگی علی‌اکبر دهخدا/ دهخدا/ دانشگاه تهران/ ۱۳۷۰
۷) فرهنگ نفیسی/ ناظم‌الااطبا/ خیام/ ۱۳۴۳
۸) تعلیم خط/ حبیب‌اله/ فضائلی/ سروش/ ۶۲