محمد رضا بوشهری

محمدرضا بوشهری معروف به «اصلاح» مصداق بارز و شاهد ناظری بر این گفته ها است، اصلاح طلبی اسلامخواه و آزادیخواهی وطن پرست که تمام تاب وتوان خویش را در راه آرمان خود (آزادیخواهی و استقلال طلبی) به کار گرفته از قلم سلاحی برنده می سازد و به مبارزه با استبداد و استعمار همت می گمارد. مردی که با ایمانی راسخ و اعتقادی راستین در نهضت مشروطه خواهی گام نهاده، در این راه سعی و تلاش بی دریغ می نماید و آن گاه که به واسطه برقراری مجدد استبداد دستاوردهای مشروطیت را در خطر می یابد آواره غربت شده مبارزات خود را از آنجا پی می گیرد. همزمان با جنگ جهانی اول و درست زمانی که موطنش زیر چکمه های سنگین استعمار لگد کوب می شود، عزم وطن نموده در مقابل دشمن می ایستد. پس از جنگ جهانی و با قدرت گیری رضاخان از پای ننشسته این بار سلاحش را تیزتر از گذشته بر سر دیکتاتور فرو می آورد.
سرانجام هم پس از یک دوره انزوا، در گوشه ای تنها و غریب و بی نام و نشان چشم از جهان فرو می بندد. دراین مجال اندک و مقال کوتاه سعی بر آن داریم تا گوشه ای از زندگی و مبارزات مرحوم محمدرضا بوشهری را به تصویر کشیم.
آقا محمدرضا دریسی بوشهری فرزند حاج علی در دی ماه سال1252 شمسی (ذی الحجه1294 قمری) در روستای دریس از توابع کازرون متولد شد. تحصیلات خود را در مکتبخانه های محل تولد و سپس در بوشهر می گذراند. سفرهای مکرر و طولانی وی به بوشهر باعث شهرتش به محمدرضا بوشهری می گردد.
آغاز فعالیت های سیاسی اصلاح همزمان با آغاز شکل گیری نهضت مشروطیت در ایران است. وی در جریان مبارزات مشروطه خواهی وارد صف سیاسیون مشروطه خواه شده در راه کسب آزادی، نابودی استبداد و تحصیل مشروطیت تلاش می کند. اما توفانی که در تهران به دست محمد علی شاه با به توپ بستن نماد مشروطیت به پا شد زندگی اصلاح را متلاطم تر کرد.
به توپ بستن مجلس از سوی محمد علی شاه و آغاز استبداد صغیر، آرمان های هر هوادار و دلسوز مشروطیت ایران را به یاس بدل کرد. محمدرضا بوشهری همچون دیگر دلبستگان به مشروطیت و سر سپردگان آزادی بسیار نومید و سر خورده گردید و از آنجایی که به واسطه استبداد محمدعلی شاهی امکان ادامه فعالیتش در ایران غیر ممکن شده بود، جلای وطن نموده و علم آزادیخواهی را در هندوستان بر افراشت و در شهر بمبئی اقدام به انتشار روزنامه اصلاح نمود.
محمدرضا بوشهری در محرم سال1327 ق برای دفاع از مشروطه ایران و افشای جنایات محمد علی شاه روزنامه اصلاح را منتشر ساخت. وی در اولین سر مقاله این روزنامه هدف و خط مشی اجتماعی و سیاسی آن را این چنین تصویر می کند.
«برای تاسیس این جریده جهاتی داریم که شاید تدریجا طی مقالات خود به اظهارش بپردازیم و حالابا ضیق وقت همین قدر به ملاحظه کنندگان اعلام می داریم که ابدا قصدی جز خدمت به وطن و همنوع خود نداریم و از این رو بالمره با هیچ کس طرف نبوده و نیستیم و فقط هم خود را بر اجرای آن خدمت معطوف کرده و می کنیم و با همین خرابی اسباب و حقارت آلات که دلالت بر بضاعت مزجات ما دارد اقدام نموده، امیدواریم مشترکین عظام و هموطنان گرامی همین قدر بر ما منت نهاده عرایض ما را درست گوش دارند تا بلکه از توجهات الهی این سحاب مظلم از افق وطن مرتفع گردد.
روزنامه اصلاح هر چهارشنبه طبع و پنج شنبه توزیع می شد و در سر برگ آن این جمله نوشته شده بود. «جریده ای ا ست آزاد و در اصلاحات سخن می راند» این روزنامه ابتدا در چهار صفحه منتشر می شد اما پس از19 شماره در8 صفحه منتشر شده است.
از محمدرضا بوشهری نامه ای خطاب به معاضدالسلطنه که در آن هنگام در سوئیس اقامت داشت در دست است که به وضوح نمایانگر وفاداری و دلسوزی او در مورد مشروطیت می باشد. در این نامه که در تاریخ11 صفر1327 از بمبئی ارسال شده آمده است:
...« لاکن پس از انفصال میهن مقدس، از تغییر حالت بعضی هموطنان چنان دماغم متعفن گشت که یک دقیقه تاب اقامت نیاورده فوری عازم بمبئی شدم. چون استعدادی نداشتم، با این حقارت اسباب مشغول طبع یک روزنامه گردم و از خداوند طلب توفیق در ترقی آن می نمایم...»
اصلاح که هدف خود را حمایت از مشروطیت قرار داده و در راه اعاده آن تلاش می نمود ارتباط وثیقی با رهبران دینی مشروطیت علی الخصوص علمای مقیم نجف برقرار نموده و همگام با آنان در راه دفاع از مشروطیت مبارزه می کرد. وی در روزنامه «اصلاح» اعلامیه ها و فتاوای علما را درج نموده و تفسیرها و تحلیلهای مهمی پیرامون آنها به رشته تحریر در می آورد. به عنوان نمونه در شماره19 خود تلگراف آخوند خراسانی به انجمن ایالتی بوشهر را که راجع به حفظ امنیت و مراقبت از واردات و صادرات کشور از طریق بندر بوشهر می باشد درج گردیده است. اصلاح درتحلیل تلگراف مذکور می نویسد:
...« این تلگراف حضرت آیت الله تکلیف قطعی امروزه عموم ملت را در پاداش تلگراف شاه ، صاف و ساده نشان می دهد که در این موقع که شخص شاه باب مسالمت مفتوح نموده و عقاید خود را بالنسبه به ملک و ملت به طور بی غرضانه جلوه می دهد و برای اعاده مشروطیت خود را حاضر قلمداد ه، باید اظهارات او را تردید ننمود ... لیکن تا زمانی که الفاظ در شهرستان عمل داخل نشده و اطمینان کامل برای ملت حاصل نگشته ، بر افرادی که طلسم استبداد را از هم شکسته و ادارات دولتی ]را[ متصرف شده اند؛ لازم است که برنفوذ خود باقی بوده و حکام را فقط قوه مجریه خود دانند، تا اینکه مجلس شورای ملی مطابق قانون اساسی داند و امورات مرتب گردد.»
محمدرضا بوشهری پس از چند سال اقامت در هند ، با آغاز جنگ جهانی اول به بوشهر بازگشت و مبارازات ضد استعماری خود را در این شهر از سرگرفت. وی به نهضتی که از سوی دلیران تنگستان و دشتستان علیه انگلستان ایجاد شده بود پیوست .
البته وی بیش از هر سلاحی ، از سلاح قلم استفاده می کرد . و از طریق روزنامه« اصلاح» که آن رامجددا در بوشهر راه اندازی نموده بود به مبارزه علیه استعمار ادامه داد.
در همین اوضاع و احوال بوشهر از سوی انگلیسی ها به تصرف درآمد، با تسخیر بوشهر ، پرچم انگلیس بر سر اداره گمرک به اهتزاز درآمد . چهار کشتی ایرانی مصادره و در شهر حکومت نظامی برقرار شد . به ژاندارمری دستور داده شد که مواضع خود را در برج جلیل تخلیه کرده ، سلاحهایشان را تحویل دهند . اهالی نیز می بایست در ورود و خروج از شهر، اوراق شناسایی خود را به مامورین انگلیسی ارائه می دادند. تعداد زیادی از مخالفین مشهور انگلستان دستگیر شدند که محمد رضا دریسی ( اصلاح) نیز جزء دستگیر شد گان بود.
اما ظاهرا محمدرضا بوشهری توانست از چنگ انگلیسی ها گریخته و از طریق جزیره شیف خود را به نیروهای مجاهد تنگستانی مستقر در اهرم رساند. وی در اهرم با همکاری رئیس علی دلواری، زائر خضرخان و شیخ حسن چاکوتایی مبارزات چریکی علیه قوای اشغالگر انگلستان را سازماندهی کرد. و از جمله اعضای کادر رهبری مجاهدین شد . وی در آنجا با ویلهلم واسموس قنسول سابق آلمان در بوشهر ملاقات کرد و اندکی بعد از این ملاقات ، و اسموس اقدام به انتشار نشریاتی به نام «ندای حق» نمود. که اغلب مقالات و مطالب آن توسط محمدرضا بوشهری و میرزا علی کازرونی نوشته می شد.
مبارزات ضداستعماری اصلاح به جایی رسید که انگلیسی ها در قراردادی که با صولت الدوله قشقایی منعقد نمود رسما دستگیری اصلاح را در متن قرارداد قید نموده و از صولت الدوله خواستند وی را دستگیر ساخته یا از کازرون اخراج نماید. در ماده پنجم این قرارداد آمده بود : ...« محمدرضا دریسی- مبلغ معروف ضد انگلیسی - را دستگیر ساخته یا از کازرون اخراج نماید...» اما این بار نیز دست اجانب به اصلاح نرسیده در راه از میان برداشتن این مبارز شجاع ناکام ماندند.
با به پایان رسیدن جنگ جهانی اول ، اصلاح عازم تهران شده روزنامه «اصلاح» را در پایتخت انتشار داد . با تغییرات و تحولاتی که در صحنه سیاسی - اجتماعی کشور حاصل شده و در نتیجه آن رضا خان آرام آرام زمام امور کشور را در دست گرفته و دیکتاتوری آغاز نموده بود. در پی این تحولات و با توجه به خفقان و استبدادی که از سوی رضاخان برکشور استیلایافته بود. اصلاح ، رسالت خود را در مبارزه علیه دیکتاتوری رضاخان یافته و در حد توان به مقابله با استبداد رضاخانی پرداخت.
وی با انتشار روزنامه« اصلاح» و درج مقالات متعددی علیه اعمال و اقدامات دیکتانورمنشانه رضاخان باز هم در سنگر مبارزه علیه استبداد قرار گرفت ، به عنوان نمونه در قسمتی از یکی از مقالات خود نوشت : « شما که این ورق پاره ها را از نظر گذرانده یا به نظر شما می گذرانند ، بی سواد یا با سواد هر چه باشد ، قادر هستید احساس کنید که حیات فردی شما مدتی است متزلزل گشته و هر روز وقتی سر از خواب برمی دارید، حس می کنید هیچ گونه اسباب آسایش یا تامین روحی در مزاج شما موثر نیست....»
اما در زمانه ای که استبداد حاکمه اجازه عرض اندام به هیچ منتقدی را نمی داد .بدیهی بود به روزنامه نگار منتقدی چون محمدرضا اصلاح اجازه فعالیت داده نمی شد و روزنامه ای چون «اصلاح» در حکومت دیکتاتوری نمی توانست بیش از چند صباحی طبع و توزیع گردد . به گونه ای که این روزنامه بارها توقیف شد اما در نهایت دولت چاره کار را در تعطیل کامل روزنامه یافته و سرانجام این روزنامه چندی بعد در1303 برای همیشه تعطیل شد.
« اهمیت روزنامه اصلاح» باید متذکر شد زمانی که این روزنامه منتقد به دستور وزارت معارف توقیف شد اخبار مربوط به توقیف این روزنامه، همچنین اعتراض به این اقدام در روزنامه های دیگر انعکاس یافت.
از روزگار محمدرضا بوشهری بعد از توقیف روزنامه «اصلاح» اطلاعات چندانی در دست نیست ، ظاهرا اصلاح پس از توقیف روزنامه مایوس و سرخورده از اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور کنج عزلت گزیده ، سالهای آخر عمر خود را در خرمشهر سپری کرده است . و سرانجام نیز در اواخر دهه1320 ( احتمالااردیبهشت1329 ) رخ در نقاب خاک کشید.

روزنامه اصلاح در محرم سال ۱۳۲۷ ه ق/ ۱۹۰۹ م در بمبئی هندوستان در چهار صفحه با خط نسخ و چاپ سنگی منتشر شد و مدیر آن محمدرضا بوشهری بود.
متاسفانه درباره زندگی و مبارزات محمدرضا دریسی معروف به بوشهری اطلاعات زیادی وجود ندارد. تنها این را می دانیم که در روستای «دریس» کازرون متولد شد و در بوشهر آموزش های اولیه را فرا گرفت. با شروع انقلاب مشروطه در ایران به صف مشروطه طلبان پیوست و فعالیت بسیاری برای تحقق آرمان دموکراسی و مشروطیت در بوشهر انجام داد. با به توپ بسته شدن مجلس و شروع استبداد صغیر، از بوشهر به هندوستان مهاجرت کرد و در شهر بمبئی ساکن شد. وی در بمبئی برای دفاع از مشروطه ایران و افشای جنایات «محمدعلی شاه قاجار» در محرم سال ۱۳۲۷ ه ق اقدام به انتشار روزنامه «اصلاح» کرد. در سرمقاله شماره اول این روزنامه درباره مشی و روش اجتماعی و سیاسی آن چنین آمده است؛ «برای تاسیس این جریده جهاتی داریم که شاید تدریجاً در طی مقالات خود به اظهارش بپردازیم و حالا با ضیق وقت همین قدر به ملاحظه کنندگان اعلام می داریم که ابداً قصدی جز خدمت به وطن و نوع خود نداریم و از این رو بالمره با هیچ کس طرف نبوده و نیستیم و فقط هم خود را بر اجرای آن خدمت معطوف کرده و می کنیم و با همین خرابی اسباب و حقارت آلات که دلالت بر بضاعت مزجات ما دارد اقدام نموده. امیدواریم مشترکان عظام و هموطنان گرامی همین قدر بر ما منت نهاده عرایض ما را درست گوش دارند تا بلکه از توجهات الهی این سحاب مظلم از افق وطن مرتفع گردد. ومن الله توفیق.»
روزنامه اصلاح هر چهارشنبه طبع و پنجشنبه توزیع می شد و در سرلوحه آن این جمله نوشته شده بود؛«جریده یی است آزاد و در اصلاحات سخن می راند.» این روزنامه ابتدا در چهار صفحه منتشر می شد، اما پس از انتشار ۱۹ شماره در ۸ صفحه منتشر شد.
از دوران اقامت اولیه محمدرضا اصلاح بوشهری در بمبئی و انتشار نخستین شماره روزنامه اصلاح سندی در دست است که به خوبی وفاداری او را به انقلاب نشان می دهد. این سند، نامه یی است که او به تاریخ ۱۱ صفر ۱۳۲۷ ه ق از بمبئی به «معاضدالسلطنه»، که در آن هنگام در شهر «ایوردون» سوئیس اقامت داشت و با همکاری «علی اکبر دهخدا» روزنامه «صور اسرافیل» را منتشر می کرد، ارسال داشته است. در قسمتی از این نامه آمده است؛«... لکن پس از انفصال میهن مقدس، از تغییر حالت بعض هموطنان چنان دماغم متعفن گشت که یک دقیقه تاب اقامت نیاورده فوری عازم بمبئی شدم. چون استعدادی نداشت، با این حقارت اسباب مشغول به طبع یک روزنامه گردیدم و از خداوند طلب توفیق در ترقی آن می نمایم...»
در خلال سال های پس از استبداد صغیر نمایندگی توزیع و پخش روزنامه اصلاح در تهران بر عهده «اداره روزنامه جنوب»، به سردبیری محمدباقرخان تنگستانی در تهران منتشر می شد. در این باب اطلاعیه جالبی در یکی از شماره های این روزنامه به چشم می خورد؛«جریده اصلاح- این جریده در بمبئی از بلاد هندوستان به قلم یگانه وطن خواه غیور، آقا محمدمیرزا محمدرضای بوشهری که از جوانان تربیت شده عالم هستند و در زمان استبداد صغیر از ظلم و جور حکومت بنادر به هندوستان مسافرت فرموده اند، طبع و نشر می شود. اینکه شماره های اول و دوم از سال سوم غاین جریدهف در اداره جریده جنوب موجود و کالت آن در تهران با اداره روزنامه جنوب است طالبین به همین محل رجوع نمایند و مشترکین سال دوم را اخطار می نماید که هرگاه رای مبارک ایشان را بر آن تعلق گرفته که این قلیل وجه آبونمان را به اداره جریده جنوب مرحمت بفرمایند، برای ایشان حواله شود.» روزنامه اصلاح غالباً دربرگیرنده اخبار و مقالاتی در دفاع از انقلاب مشروطه بود و به خصوص اخبار و حوادث انقلاب مشروطه در بوشهر را پیگیری و درج می کرد. در یکی از شماره های روزنامه اصلاح درباره تشکیل انجمن ولایتی و نام اعضای آن آمده است؛«بوشهر- انجمن ولایتی هفته یی سه مرتبه منعقد و غالبی از اعضا حاضر می شوند. جنابان حاج سید محمدرضا کازرونی و حاج عبدالرسول رئیس التجار که پیشوای مشروطه خواهان بشماراند، چند جلسه است حاضر نشده شاید علت گرفتاری باشد.
در غالب از جلسات جناب دریابیگی تشریف آورده و می آورند. چند روز قبل افواه بود که حضرات تنگستانی ها خیال هجوم به بوشهر دارند ولی از مساعی جمیله انجمن و جلوگیری جناب حکمران مانع شده و مراجعت دادند. جناب آقای(سید مرتضی) اهرمی حاضر شده بقیه تفنگچیان خود را متفرق سازد، به شرط اینکه اعضای انجمن حضرت حجت را شاهد بگیرند که با هم نفاق نکرده و در سبیل مشروطیت سالک باشند. جناب معزالدوله با دبیرالملک بعد از حصول اطمینان از حکومتغازف قنسولخانه بیرون آمده و در خارج شهر منزل گرفته و یک عده تفنگچی به استحفاظ پرداخته. افواه است که دیشب از راه فیروزآباد به شیراز حرکت نموده.»
در شماره دیگری درباره برخورد نظامی دریابیگی با تنگستانی ها آمده است؛«بوشهر- جناب دریابیگی به حکم انجمن ایالتی با ۸۰۰ نفر تفنگچی و سرباز و دو عراده توپ برای سرکوبی اشرار تنگستانی روانه گردید. از طرف انجمن اکیداً توصیه شده که تا می تواند دخیل در خونریزی نشود و قبل از حرکت حکمران برای تنبیه اشرار، جناب شریعتمدار آقا شیخ علی(دشتی) و جناب آقا ملا عبدالله واعظ مقرر شد که با حکمران حرکت کرده و قبل از وقوع جنگ، اهالی را به تمکین و اطاعت دلالت نمایند. چهار تنگستانی دو یوم قبل وارد شده و آقای اهرمی را تا بصره حامل خواهند بود.»
روزنامه اصلاح با روحانیون و مجتهدان نجف اشرف نیز ارتباط داشت و غالباً در شماره های خود اخبار، تلگرافات و تفاسیری راجع به آنان درج می کرد. در شماره ۱۹ خود ضمن درج تلگراف آیت الله آخوندخراسانی به انجمن ایالتی بوشهر تفسیر و تحلیلی نیز بر آن اضافه کرده است؛«تلگراف حضرت آیت الله آخوند ملامحمدکاظم خراسانی مدظله بوشهر؛۲۰ ج ۲ از نجف اشرف- بوشهر- انجمن ولایتی، عمومی تجار. تلگراف مبشرانه رسید. الیوم حفظ امنیت و حفظ واردات مملکت و قورخانه و سایر مصالح عمومیه تماماً سپرده انجمن ولایتی است که به انضمام صحیح اداره کنند. به عموم علما و تجار و امرا و خوانین در جمیع امورات مملکت و انتظامات موافقت با اداره انجمن با کمال اتحاد تخلف جایز نیست. جناب اجل آقای دریابیگی بعد از ورود فقط رئیس قوه اجرائیه اند. تمام واردات باید انجمن مرتب و مضبوط نمایند. محمدکاظم الخراسانی.
اصلاح- این تلگراف حضرت آیت الله تکلیف قطعی امروزه عمومی ملت را در پاداش تلگراف شاه، صاف و ساده نشان می دهد که در این موقع که شخص شاه باب مسالمت مفتوح نموده و عقاید خود را بالنسبه به ملک و ملت به طور بی غرضانه جلوه می دهد و برای اعاده مشروطیت خود را حاضر قلم داده، باید اظهارات او را تردید ننمود... لیکن تا زمانی که این الفاظ در شهرستان عمل داخل نشده و اطمینان کامل برای ملت حاصل نگشته، بر افرادی که طلسم استبداد از هم شکسته و ادارات دولتی متصرف شده اند، لازم است که بر نفوذ خود باقی بوده و حام را فقط قوه مجریه خود دانند، تا اینکه مجلس ملی مطابق قانون اساسی دایر و امورات مرتب گردد. البته دانشمندان در این موقع نازک که سعادت ملت به صحت و سقم این الفاظ است کمال دقت و تعمق نموده از طریق صحیحی که مشبح به سعادت است قدم خواهند برداشت.
فریادهای ما از برای تعیین انجمن مرکزی به این نوع مواقع بود که در کمال اختیار برای اصلاح ذات البین یعنی تشخیص این اقدامات طی طریق نماید و سکته در اتحاد کلمه مقاصد ملت واقع نگردید. افسوس که این مایه اصلی تاکنون موجود نشده و معلوم نیست حرکت ملت در این موقع نازک به چه سلک خواهد بود.
اگرچه به موجب تلگراف مشهد واصله به اداره مقدسه حبل المتین چنین ظاهر می دارد که نقاط معتبره مشروطه خواهان در مذاکره اند لیکن مشخص است بی وجود چنین مرکز اقدامات ابتر و ناقص خواهد ماند.»
روزنامه اصلاح گاه عکس ها و کاریکاتورهایی نیز در لابه لای صفحات خود به چاپ می رساند و به همین دلیل نیز باید این روزنامه را از جمله جراید مصور ایران به حساب آورد. مثلاً شماره ۲۸ مصور است.
روزنامه اصلاح به مدت سه سال در بمبئی به طور مرتب منتشر شد. آخرین شماره منتشر شده در بمبئی شماره هشتم از سال سوم است.
محمدرضا بوشهری از بمبئی به بوشهر آمد و چندین شماره روزنامه اصلاح را در این شهر منتشر کرد. وی سپس به تهران رفت و در ۲۰ ذیحجه ۱۳۲۹ ه ق / ۱۹۱۱ م روزنامه اصلاح را در تهران منتشر کرد.
در آستانه جنگ جهانی اول به بوشهر بازگشت و اقدام به نشر مجدد اصلاح کرد. وی در بوشهر مبارزه پیگیری را علیه حضور استعمارگران بریتانیا آغاز کرد و چنان در مخالفت با انگلیسیان پیش رفت که جزء «لیست سیاه» کنسولگری بریتانیا در بوشهر درآمد.
همزمان با اشغال بوشهر در ۲۷ رمضان ۱۳۳۳ ه ق/ ۸ آگوست ۱۹۱۵ م محمدرضا بوشهری شبانه به اتفاق میرزاعلی کازرونی از بوشهر فرار کرد و از طریق جزیره شیف خود را به نیروهای مجاهد تنگستانی مستقر در اهرم رساند. وی در اهرم با همکاری رئیسعلی دلواری، زائرخان و شیخ خان چاهکوتاهی مبارزات چریکی علیه قوای اشغالگر انگلستان را سازماندهی کرد و از جمله اعضای کادر رهبری مجاهدان شد. وی در دشتستان با همکاری ویلهلم واسموس کنسول آلمان در بوشهر و میرزاعلی کازرونی در برازجان اقدام به چاپ و انتشار نشریه یی به نام «ندای حق» کرد. غالب مقالات و گزارش های روزنامه ندای حق واسموس را میرزاعلی کازرونی و محمدرضا بوشهری می نوشتند.
پس از پایان جنگ جهانی اول، محمدرضا اصلاح بوشهری به تهران رفت و انتشار مجدد روزنامه اصلاح را از سر گرفت. با به قدرت رسیدن رضاشاه در ایران مدیر روزنامه اصلاح از جمله کسانی بود که با وی به مخالفت پرداخت و مقالاتی علیه اعمال دیکتاتورمنشانه رضاشاه نوشت. انتشار این مقالات موجب شد که روزنامه اصلاح چندین بار توسط مقامات دولتی توقیف شود.
روزنامه حیات در یکی از شماره های خود در این باره نوشت؛«نظر به اینکه اخیراً روزنامه اصلاح از طرف اداره نظمیه توقیف شده و از قرار معلوم این توقیف خلاف قانون به امر وزارت معارف بوده خوب است اگر دلیل قانونی دارند کارکنان این اداره را مستحضر دارند. در صورتی که جواب ندهند، بدیهی است که این توقیف نیز در عداد سایر توقیف های خلاف قانون محسوب خواهد بود.»
روزنامه اصلاح چندی بعد از سال ۱۳۰۳ شمسی توقیف و برای همیشه تعطیل شد.
از ادامه زندگی و مبارزات مرحوم محمدرضا اصلاح بوشهری اطلاعی در دست نیست. تنها این را می دانیم که در سال های آخر عمر در شهر خرمشهر ساکن شد و احتمالاً در اواخر دهه ۳۰ یا اوایل دهه ۴۰ شمسی در همین شهر دیده از جهان فرو بست.
نشریه اصلاح از جمله نشریات اپوزیسیون چاپ خارج از کشور در عصر مشروطیت به شمار می رود و در تاریخ نشریات این دوره از اهمیت خاصی برخوردار است، اهمیت آن نیز چاپ و انتشار آزادانه اخبار انقلابیون مشروطه خواه جنوب و به خصوص بوشهر است. دوره اول اصلاح حاوی اخبار، نامه ها و تلگراف های بسیار ارزشمندی از دوران مشروطه است و کسانی که بخواهند تاریخ انقلاب مشروطیت در جنوب غربی ایران و بوشهر را تالیف کنند از رجوع به این جریده ناگزیر هستند. اصلاح یکی از نشریات مترقی و پیشرو عصر مشروطیت در ایران به شمار می رود که توسط یک روزنامه نگار بوشهری اداره و منتشر می شد.