بکتاش ولی

بکتاش ولی. بکتاشی ها گروهی از درویشان شیعه علوی هستند که در ترکیه، آلبانی و بالکان ﭙراکنده اند و مانند دیگر فرقه های اهل طریقت علاقه خاصی به علی ابن ابی طالب، امام اول شیعیان دارند .
بنا به نوشته های مورخان و روایات خود بکتاشی ها موسس و اولین رهبر این فرقه، حاجی بکتاش ولی، اهل نیشابور بود که در قرن ششم یا هفتم هجری در دوران سلاطین عثمانی به ترکیه مهاجرت کرد و فرقه بکتاشی را در آناتولی بنیاد گذاشت

ﭙس از به حکومت رسیدن کمال آتاترک در ترکیه و سخت گیری های او نسبت به فرقه های مذهبی، مقر اصلی بکتاشی ها به شهر تیرانا ﭙایتخت آلبانی منتقل شد. اما پس از جنگ دوم جهانی با به حکومت رسیدن کمونیستها در آلبانی، بکتاشی ها دوباره برای برگزاری مراسم مذهبی خود، از جمله جشن "سلطان نوروز" که همه ساله در ۲۲ مارس، به عنوان روزتولد امام علی برگزار می شود، دچار مشکلاتی شدند

این دشواری ها تا زمان فروپاشی نظام کمونیستی انور خوجه در سال ۱۹۹۱ ادامه داشت اما ﭙس از فروﭙاشی بلوک کمونیست، با وجود آنکه بکتاشی ها تنها ۱۰% جمعیت آلبانی را تشکیل می دهند، "سلطان نوروز" به عنوان یک جشن ملی در آن کشور اروﭙایی شناخته شد و همه ساله با شکوه برگزار می شود

در سال ۲۰۰۴ این جشن در معبدهای (تکیه های) بکتاشی ها در سراسر آلبانی و کوزوو به صورت دسته جمعی برگزار شد. ولی بزرگترین و مجلل ترین مراسم در تکیه اصلی بکتاشی ها در تیرانا و با حضور درویش بابا رشادی، رهبر فعلی آنان و شرکت فعال مریدان برگزار می شود که در آن فعالان سیاسی و مذهبی داخلی و خارجی نیز شرکت می کنند







معبد بکتاشی ها که آن را "تکیه" می نامند در آخر خیابان باریکی در حاشیه شهر تیرانا قرار دارد. رهبر کل بکتاشی های آلبانی (کوره جوش) و افرادی از آنها که به مقام درویشی رسیده اند و اجازه تشکیل خانواده ندارند، در ساختمان های همین معبد زندگی می کنند. از چند روز پیش از نوروز، رفت و آمد و جنب و جوش در تکیه‌ زیاد است. در و دیوار تزئین می شود. نرده ها رنگ می شوند. حوض تکیه شسته می شود و دیوارها با تصاویری از امام علی، حاجی بکتاش ولی، دیگر دراویش و همچنین تصاویری از طبیعت و بهار تزیین می شوند.

مریدان بکتاشی که در سلسله مراتب فرقه به آنها، "آرشیک" می گویند، دسته دسته به زیارت گور رهبران پیشین خود که در انتهای باغ تکیه قرار دارد و در سالهای اخیر بازسازی شده است، می روند. آنها همچنین با بابا رشادی یا کورجوش، بالاترین مقام مذهبی خود دیدار می کنند. بعضی از زائران گوسفندی برای قربانی می آورند که در گوشه ای از باغ سر بریده می شود.

صبح روز ۲۲ مارس، جمعیتی در حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر در باغ تکیه، جلوی در ورودی عبادتگاه که به آن میدان گفته می شود، جمع می شوند. در بین شرکت کنندگان نمایندگان مذاهب دیگر نیز حضور دارند. در آغاز برنامه سرود ملی کشور نواخته می شود و به احترام کشته شدگان جنگ کوزوو، یک دقیقه سکوت اعلام می شود. ﭙس از آن بابا رشادی که از سال ۱۹۹۶ رهبر بکتاشی هاست، با همراهی دراویش دیگر برنامه را آغاز می کند

ترجمه اشعار سرود سلطان نوروز

خوش آمدی، خوش آمدی سلطان نوروز
مرحبا مرحبا ( سلام) سلطان نوروز
تا آنجا که می توانی بنگر
ورق به ورق بخوان
و در هستی تعمق کن..
خوش آمدی، خوش آمدی سلطان نوروز
مرحبا مرحبا ( سلام) سلطان نوروز

و بعد نوبت به موعظه بابا رشادی می رسد:

"حضار گرامی؛ ﭘدران و مادران و فرزندان من!
در این روز بزرگ، روز شادی، روز بهار، روز سلطان نوروز، روز میلاد امام بزرگ علی، اجازه بدهید برایتان از خداوند سعادت و عاقبت خیر آرزو کنم. خدا شما را یاری کند، نور و روشنایی بر سر راهتان بیفشاند. بگذارید با هم در راه رسیدن به تقوا ، صلح، آرامش و بخشش به همدیگر کوشش کنیم. این راه رسیدن به خدای بزرگ است. ... ما قبلا هم این روز را ستایش می کردیم و حالا هم آن را گرامی می داریم. خدا در فراز و نشیب ها انگیزه های بد را از زندگی انسان دور کند...."






ﭙس از سخنرانی و موعظه طولانی بابا رشادی و یکی دیگر از دراویش مهم شعرهایی از نعیم فراشی شاعر ملی آلبانی که بکتاشی نیز بوده است دکلمه می شود:

نعیم فراشی نه تنها به زبان آلبانیایی شعر می نوشته، بلکه به یونانی، ترکی و حتی به زبان فارسی نیز شعر دارد. دیوان اشعار فارسی نعیم فراشی در سال ۱۳۰۱ خورشیدی در استانبول منتشر شده و تسلط او به زبان فارسی حیرت هر خواننده را برمی انگیزد. در این دیوان شعری نیز به نام بهار وجود دارد:

نوبهارا! دلکش و جانﭙروری
دختر نازک تن و سیمین بری
روی خندان طبیعت روی توست
بوی باغ و بوی گلشن بوی توست.
بر زمین ما فرستادت خدا
دستگیرت کرد بهر هر گدا
بوی یار آید مرا از بوی تو
خوی او باشد ﭙدید از خوی تو

این زمین مرده از تو یافت جان
زان همی بینم جهان را شادمان
از سماوات آمدی ای نوبهار
تا کنی این خاکدان را لاله زار

مراسم سلطان نوروز با دیدار مردم - که اکنون صف طولانی تشکیل داده اند - با بابا رشادی (و دیگررهبران فرقه) ادامه می یابد. زن و مرد با هیجان به دیدار او می شتابند و روی و یا دست او را می بوسند و این دیدار ساعتها به طول می انجامد. به هر فرد در موقع خروج، لقوم (راحت الحلقوم) تعارف می شود.

گاهی اطاق بابا را به روی مردم عادی می بندند چرا که مهمانان رسمی چون سفیران و وزیران به دیدار او می آیند. نخست وزیر، رهبر اﭙوزیسیون، رؤسای ارتش ، سفیران کشورهای گوناگون و رهبران مذاهب دیگر در بین این مهمانان ویژه دیده می شوند که از آنها به صورت خاصی ﭙذیرایی می شود. به این مهمانان به جای لقوم، در استکان های کوچکی شیر تعارف می شود. این شیر در آیینی خاص تقدیس شده است. بنا بر تعریف بابا رشادی: "این از مراسم آئینی برای خواص بکتاشی است. اگر کسی عضو بکتاشی ها نباشد، اجازه شرکت در آن ندارد. ما در آنجا مانند مسجد عبادت می کنیم و آیه های قران می خوانیم. این شیر مایه زندگی و هستی انسان است، یاد آور شیر مادری امام علی است که او در کودکی نوشید و با آن بزرگ شد."

سلطان نوروز بکتاشی ها اگر چه در طی سالهای متمادی از طرف حکومت های گوناگون تحت فشار قرار داشته ولی در صورت کلی حفظ شده است. بابا رشادی که در زمان انور خوجه سالهای زیادی را در زندان و اردوی کار گذرانده از خاطرات خود درباره علاقه مردم به این سنت در آن روزها می گوید: "در آن زمان خیلی ها از ﭘیر و جوان می آمدند و می ﭘرسیدند که چه کسی راجع به این مسائل می داند. من در آن زمان دیگر درویش شده بودم و مریدان ﭘیش من می آمدند و در مورد مراسم و جشن ها از من می ﭘرسیدند. من تاریخ ها را به آنها می گفتم و آنها در خانه هاشان مخفیانه جشن می گرفتند. ولی آنوقتها مرا بخاطر این مسائل خیلی تحت فشار قرار می دادند."

به این ترتیب برخی ازسنت های مردمی سلطان نوروز فراموش شده اند. عصمته ﭙواتا، یکی از مریدان توضیح می دهد که آنها در موقع نوروز در خانه چه می کنند:" ما این جشن را به شکل خاصی در خانه برگزار نمی کنیم فقط شیرینی هایی تهیه می کنیم که عمدتا از آرد و شکر تهیه می شوند، چیزی مثل کرم کارامل. علاوه بر آن در خانه ها ناهار آماده می کنیم و بخصوص میوه های فراوان روی میز می چینیم."

اما "کویتیم احمت آی" یکی از محب های بکتاشی و از مسئولان برگزار کننده جشن می گوید که مراسم در خانه محب ها تا امروز اهمیت ویژه دارد: "ما یک سفره مخصوص (تراﭙتز) می اندازیم. نان (بورک) و خوردنی های سبز تهیه می کنیم که طبیعت در این روزها در دسترس مان می گذارد. روی سفره میوه های گوناگون و محصولات شیری و شیرینی های مختلف می گذاریم. همچنین قرآن را باز کرده روی سفره قرارمی دهیم. علاوه بر آن شمع روشن می کنیم و بعد قرآن می خوانیم. محب ها با هم سرود می خوانند و شربت می نوشند. معنی آن این است که آدم با یک نوع عشق معنوی مرتبط است. این سفره تنها برای محب و خانواده او نیست بلکه هر کس دیگری از خویشاوندان و مومنان که به آنجا بیاید می تواند از آن سفره بهره ببرد. بعد ما به دیدار همدیگر می رویم."

به هر حال نوروز بکتاشی ها ﭙیش از آنکه مانند ایران جشن طبیعت باشد، آیینی مذهبی است. بابا رشادی رهبر بکتاشی ها، که قدمت نوروز را می شناسد، تغییر و تحولات این جشن را در طول تاریخ توضیح می دهد: "سلطان نوروز جشنی است که ۱۴۰۰ سال تاریخ دارد اما من فکر می کنم که این جشن قدمتی بیش از این داشته و قبلا به عنوان جشن بهار وجود داشته است. بخاطر اینکه این روز، روزآغاز بهار است، روز زنده شدن طبیعت و روز بیداری گیاهان است و معنی آن این است که درا ین روز هر چیز که در زمستان در حال نابودی بود زندگی دوباره آغاز می کند و برای همین انسانها آن را جشن می گرفتند ولی بعداً روز تولد امام علی نیز در همین روز واقع شد و این دو جشن با هم آمیخته شد. چون روز نوروز و بیداری طبیعت با تولد امام علی همزمان شد، بعدها این روز بعنوان تولد امام نیز جشن گرفته شد."

در سالهای بعد از سقوط رژیم کمونیستی در آلبانی روز ۱۴ مارس، یعنی ۸ روز قبل از سلطان نوروز، به عنوان روز بهار به رسمیت شناخته شده است. اولسی یازجی مورخ و روزنامه نگار اهل آلبانی، معتقد است که این جشن تنها در سالهای گذشته اهمیت یافته است: " روز بهار احتمالاً در زمان شاه احمد ‍زگ ( Zog) دراوایل قرن بیستم ﭘیدا شد. من در تاریخ این مسئله آنقدر مطمئن نیستم ولی در این زمان مردم این مراسم را آغاز کردند. این جشن برای همه مردم آلبانی نبود، بلکه قبلا جشن کوچکی بود که تنها در شهر اِلباسان (Elbasan) برگزار می شد. در این شهر قرار گذاشته شد که ۱۴ مارس به مناسبت رسیدن بهارجشن گرفته شود ولی آن وقت به عنوان جشن ملی آلبانی نبود. تازگی ها آن را به عنوان یک جشن ملی اعلام کرده اند."

با وجود اهمیت روز افزون سلطان نوروز در آلبانی که در ایام نوروز آب و هوای بهاری دارد، تا امروز تحقیقات و کتاب جامعی در مورد این جشن منتشر نشده است. ﭙروفسور فرد دوکا مورخ و محقق مذاهب در آلبانی می گوید که او حتی در این مورد که کلمه سلطان از کجا آمده است، مطلبی نخوانده است.

با وجود اینکه بکتاشی ها از نظر فرهنگی و مذهبی عمدتا تحت تاثیر فرهنگ ترک قرار دارند، ولی به خاطر شیعه بودنشان از یک سو و خراسانی بودن حاجی بکتاش، رهبر آنها، از سوی دیگر رابطه خاصی با ایران دارند.

مردم بکتاشی علاقه خود به ایران و بخصوص ادبیات عارفانه فارسی را روشن به زبان می آورند. این رابطه های فرهنگی حتی به عرصه های دیگر نیز کشیده است.

به هرحال سلطان نوروز بکتاشی ها که در آلبانی - چندین هزار کیلومتر دور از مرزهای ایران، افغانستان و تاجیکستان - در ایام بهار برگزار می شود حاکی از اهمیت ویژه این جشن برای همه اقلیت های ایرانی یا ایرانی نژاد در خارج از کشور است.
هحنین:
سیدعرب در پی انتشار خبر تلاش ترکیه برای نام‌گذاری سال 2009 به‌نام حاج بکتاش ولی به‌عنوان چهره‌ای ترک، در گفت‌وگو با ایسنا، با تأکید بر ملیت ایرانی حاج بکتاش ولی، گفت: وی از صوفیان قرن هفتم و مؤسس فرقه‌ بکتاشیه است. حاج بکتاش اهل نیشابور است و حتا پسوند خراسانی به‌دنبال اسم وی آمده است. او در ترکیه شهرت بسیاری داشته و به‌همین علت، حاجی خواند می‌شده است. او همچنین از فرزندان دختری امام موسی کاظم (ع) است.

وی با اشاره به فرقه‌ی بکتاشیه، افزود: این طریقت در آسیای صغیر و آناتولی یعنی ترکیه‌ امروز گسترش یافته بود و بخصوص در دوره‌ حکومت عثمانی به اوج رسید. اعضای این فرقه از پیروان حاج بکتاش ولی هستند.

عضو گروه فلسفه و عرفان دانشنامه‌ جهان اسلام تصریح کرد: علاوه بر "دایرة‌المعارف ترک"، در منابع و متون معتبری همچون "مناقب العارفین"، "تاریخ عثمانی"، "صوفی فی نظرالاسلام"، "طرایف الحقایق" و "ریحانة الادب" به ایرانی بودن حاج بکتاش ولی اشاره شده و این قابل اثبات است.

گفتنی است، ترکیه موفق شد از سوی یونسکو، سال 2008 را به‌نام ‌محمود الکاشغری نام‌گذاری کند و درصدد است تا سال 2009 را به‌نام حاج بکتاش ولی که به نیشابوری یا خراسانی معروف است (به‌عنوان شخصیتی ترک!) و یا کاتب چلبی ثبت کند.مچنین: