جنوشی مسجد قاهره مصر
نویسه گردانی:
JNWŠY MSJD QAHRH MṢR
جُیوشی ، مسجد، اولین مسجد ـ مقبره از دوره فاطمیان (حک: 297ـ567) در قاهره. این مسجد در مشرق قاهره، در ناحیه جَبَل مُقَطَّم، واقع است (یاور، ص 207؛ برنس ـ ابوسیف ، ص 66). نام آن، طبق کتیبه مرمرینی در مدخل بنا، از اسم سازنده‌اش، امیرالجیوش بدرالجمالی *(متوفی 487)، وزیر مسیحی مستنصر فاطمی، گرفته شده و بر اساس همان کتیبه، مشهدالجیوشی نیز خوانده شده است (رجوع کنید به سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 282). در جانب چپ محراب، قبری هست که مردم آن را مدفن بدرالجمالی می‌دانند (همان، ج 1، ص 284)، اما به گفته مقریزی (ج 2، ص 209)، بدرالجمالی در محل دیگری مدفون است. کمال‌الدین سامح (ص 99)، علاوه بر بدرالجمالی، دفن پسر او، ملک افضل (وزیر فاطمیان در سالهای 486، 514)، را نیز در این محل محتمل دانسته است.
تاریخ ساخت مسجد جیوشی، به استناد کتیبه آن است (رجوع کنید به فاطمه محمد محجوب، ج 12، ص 584). در منابع تاریخی، به جز اشاره ابن‌میسّر در اخبار مصر (ج 2، ص 59)، اطلاعی در باره این بنا نیامده است.
این مسجد در دوره عثمانی خانقاه بوده است و آن را زاویهالجیوشی می‌خوانده‌اند (سعاد ماهرمحمد؛ برنس ـ ابوسیف، همانجاها).
دیوارهای مسجد از سنگ و سایر قسمتها، مانند طاقها و گنبدها و سقفها، از آجر است (یاور، ص 209). این مسجد، بدون احتساب منار و اتاقی در هر یک از طرفین آن و یک گنبدخانه کوچک، مستطیلی است به طول 5ر22 متر از مغرب به مشرق و عرض 17 متر از جانب قبله تا ضلع مقابل آن (همان، ص 208؛ هیلن برند ، ص 544، تصویر 175/5). ورودی اصلی مسجد، با دری ساده و بدون تزیین، در بخش پایین منار مسجد، که بر محور قبله قرار دارد، جای گرفته است. بعد از ورودی، راهرو و سپس صحن قرار دارد. در دو طرف منار دو اتاق کوچک ساخته شده است. اتاق سمت چپ دارای طاق متقاطع است و اتاق سمت راست مسقف نیست و با پلکانی که در آن تعبیه شده است، می‌توان به صحن مسجد دسترسی پیدا کرد (سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 282). صحن مسجد مستطیلی به طول 5ر6 و عرض 5ر5 متر است (یاور، ص 208ـ209). در ضلع جانب قبله صحن، شبستان و در هریک از طرفین صحن یک اتاق مستطیل شکل واقع شده است که ورودی قوس‌داری به جانب حیاط دارند (سعاد ماهرمحمد، همانجا). نمای ورودی شبستان را سه طاق تشکیل می‌دهد که روی دو جفت ستون قرار گرفته‌اند (برنس ـ ابوسیف، ص 66ـ67؛ پترسن ، ص 28).
شبستان، که بیش از نصف مساحت مسجد را شامل می‌شود، از شش محوطه مربع‌شکل تشکیل شده است، که در دو فرش‌انداز موازی با دیوار قبله قرار گرفته‌اند. در این شبستان ستونی وجود ندارد و طاقهای متقاطع بر دیوارها تکیه زده‌اند (فاطمه محمد محجوب، ج 12، ص 586). به غیر از محوطه جلو محراب، بقیه محوطه‌ها دارای طاقهای متقاطع‌اند. در بالای محوطه محراب، گنبدی قرار دارد که قاعده آن مربع‌شکل بوده و سپس، با استفاده از سِکُنجهای ساده، به هشت ضلعی تبدیل شده است. ساقه گنبد نیز پنجره‌های نورگیر دارد (یاور، همانجا؛ برنس ـ ابوسیف، ص 67؛ پترسن، همانجا). قوس بالای محراب بر دو ستون تکیه زده و اطراف محراب نیز با کتیبه‌هایی به خط کوفی از آیات قرآن و نقوش برجسته گیاهی، مانند خوشه انگور، گچبری شده است. در بالای محراب دایره‌ای هست که نام محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و علی علیه‌السلام در آن نوشته شده است. این محراب، با گچبریهای زیبایش، از نفیس‌ترین محرابهای عصر فاطمیان محسوب می‌گردد (پاپادوپولو، ص 234؛ فاطمه محمد محجوب، ج 12، ص 586 ـ587؛ کمال‌الدین سامح، ص 99). اتاق کوچک گنبدداری در شمال‌شرقی بنا وجود دارد که احتمالاً پس از تکمیل بنای اولیه به آن افزوده شده است (رجوع کنید به برنس ـ ابوسیف، همانجا).
منار مسجد، با بیست متر ارتفاع از یک بدنه اصلی با قاعده مستطیل به ارتفاع 18ر14 متر و دو طبقه در بالای آن تشکیل شده است. قاعده طبقه اول، مربع شکل و قاعده طبقه دوم، هشت ضلعی است و گنبد آجری کوچکی نیز بر فراز آن قرار دارد. هر دو طبقه در تمام اضلاع پنجره‌های طاقدار دارند (سیدعبدالعزیز سالم، ص 19ـ20؛ سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 284؛ پترسن، همانجا). این منار شبیه منار جامع قیروان (قرن سوم؛ رجوع کنید به قیروان*، مسجد) است. ویژگی این منار وجود تزیینات مقرنس بر قرنیز بخش مربع شکل آن است و این نخستین مقرنس‌کاری است که در بناهای مصر شناسایی شده است (برنس ـ ابوسیف،همانجا؛ عکاشه، ص 193). این منار، که درِ ورودی آن نیز شکل خاصی دارد، از مهم‌ترین منارهای اولیه در معماری اسلامی مصر محسوب می‌گردد، زیرا از آن به بعد در ساخت منار، با ایجاد تغییراتی در تزیینات یا در بخش هشت ضلعی آن، تحول صورت گرفت (فاطمه‌محمد محجوب، ج 12، ص 584، 587ـ 588).
از نکات شایان توجه در مسجد جیوشی، وجود دو اتاق کوچک با گنبد و محراب و عرض کمتر از یک متر بر بام مسجد است (برنس ـ ابوسیف، همانجا) که به‌درستی مشخص نیست به چه منظور ساخته شده‌اند. احتمال داده‌اند که مکان استقرار نگهبانان، محلی برای عبادت و ذکر و تمرکز یا جای استقرار مؤذن، به شیوه مساجد ایرانی، بوده باشند (رجوع کنید به همانجا؛ پترسن، همانجا). مسجد جیوشی، از نظر معماری، بنایی منحصر به فرد است. حتی معلوم نیست که کارکرد دقیق آن در گذشته چه بوده است؛ بعضی معتقدند که این بنا برج مراقبتی در شکل و شمایل مسجد یا بنایی نمادین، به مناسبت پیروزیهای نظامی بدرالجمالی، بوده است ( رجوع کنید به همانجاها). به عقیده مؤنس (ص 257)، بدرالجمالی این مکان را مشهدی برای امام علی علیه‌السلام در نظر گرفته بود. با این همه، مسجد جیوشی با ساختار مسجد ـ مقبره، که در دوره فاطمیان شکل گرفت (کوبان ، ص 96)، تناسب بیشتری دارد.
منابع: ابن‌میسّر، اخبار مصر، ج2، چاپ هانری ماسه، قاهره 1919؛ سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون، ج 1، [قاهره 1971]؛ سیدعبدالعزیز سالم، المآذن المصریه، قاهره 1378/1959؛ فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه ، ج 12، قاهره: دارالغد العربی، [بی‌تا.]؛ثروت عکاشه، القیم الجمالیه فی العماره الاسلامیه، قاهره 1414 /1994؛ کمال‌الدین سامح، العماره الاسلامیه فی مصر، [قاهره] 1987؛ احمدبن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیه، لبنان [1959]؛ حسین مؤنس، المساجد، کویت 1401/1981؛ طلعت رشادیاور، العماره العربیه الاسلامیه فی مصر، بغداد 1989؛
Doris Behrens - Abouseif, Islamic architecture in Cairo , Leiden 1989; Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh 1994; Dogan Kuban, "The central Arab lands", in The Mosque: history, architectural development & regional diversity , ed. Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, Lodnon: Thames and Hudson, 1994; Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980; Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996.
/ اکرم ارجح /
تصاویر این مدخل:
نقشه کف بنای مسجد جیوشی منبع: سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاوها الصالحون، ج1، {قاهره 1971}، ص 283
مسجد جیوشی منبع: AL-Juyushi mosque . Archnet. {Onlinr}. Available : http://archnet.org.3Apr.2007
دایرة المعارف اسلامی
واژه های همانند
هیچ واژه ای همانند واژه مورد نظر شما پیدا نشد.