ماد

ماد نام یکی از اقوام ایرانی تبار [۱] که در صده ۱۷ پیش از میلاد در سرزمینی که بعدها به نام ماد شناخته‌شد، نشیمن گزید.[۲]

بسیاری از مورخان باستان، به صراحت، مادها را «آریایی» خوانده‌اند.[۳][۴][۵]. واژگان بازمانده از گویش مادی [مانند: Farnah (= فر)؛ Paradayda (= پردیس)؛ Vazraka (= بزرگ)؛ Vispa (= همه)؛ Spaka (= سگ)؛ Mitra (= مهر)؛ Xshayathia (= شاه)] [۶] [۷]؛ [۸] در زبان پارسی باستان، و نیز تصریح «استرابون» به «آریایی» بودن زبان مادها و پیوند و همسانی آن با زبان‌های پارس و بلخ و سغد و سکاها [۹] [۱۰] و نیز کلام داریوش بزرگ ـ که زبان مادها و پارس‌ها را در یک گروه قرار می‌دهد [۱۱]، نشانهٔ از «آریایی» بودن زبان مادهاست.

بناهای مذهبی (معابد) یافته شده در سکونت‌گاه‌های مادها [۱۲] و نیز نام‌های خاص مادی که با اسامی دینی آریایی ترکیب شده‌اند (مانند: Mazdakku، Bagparna، Auraparnu، Artasiraru، Bagdatti، Bagmashda) به آشکارا تعلق مذهبی قوم ماد را به اندیشه‌ها و آیین‌های دینی هندوایرانی (آریایی) و شاید زرتشتی، نشان می‌دهد.[۱۳]

نام شاهان و سرداران ماد که در متون آشوری و یونانی و پارسی‌باستان ذکر گردیده‌اند (مانند: فْرَوَرتی، اوُوَخْشَترَ، اَرشْتْی‌وَییگَ، شیدیرپَرنَ، تَخمَ‌سپادَ و…) همگی به آشکارا «آریایی» هستند.[۱۴][۱۵]

برخی مدعی هستند بر پایهٔ نظریهٔ "حضور دیرین مردم آریایی در خاور نزدیک و میانه" که توسط جمعی از تاریخدانان به ویژه جهانشاه درخشانی ارائه شده‌است، واژهٔ "مَدَه" در نوشتارهای میانرودان به نادرست به معنای عام سرزمین ترجمه شده‌است که با برخی از اسناد باستانی سازگار نمی‌باشد. بر پایهٔ این نظریه دست کم از هزارهٔ سوم پیش از میلاد مادها در بخش‌های غربی ایران حضور داشته‌اند.[۱۶]

بر پایه برخی منابع مادها میان قرون ۹ تا ۷ پیش از میلاد حکومتی یکپارچه برای سرزمین‌های مادی‏ تشکیل ندادند و در این رابطه برخی معتقدند که به نظر می‌رسد آن چه در بارهٔ نهادهای تمدنی و حکومتی مادها در متون تاریخی (هردوت و پس از وی) روایت شده‌است، تصویری متعلق به هخامنشیان و پارس‌ها باشد که سپس به تن و قامت مادهایی که روزگارشان گذشته بود، پوشانده و بازسازی شده‌است.[۱۷] . آن چه از متون آشوری - که اسنادی معاصر با دوران مادها هستند - برمی‌آید، آن است که مادها از سدهٔ نهم تا هفتم پ.م. نتوانسته بودند چنان پیش‌رفتی بیابند که سبب هم‌گرایی و اتحاد و سازمان‌یافتگی قبایل و طوایف پراکندهٔ ماد بر محور یک رهبر و فرمان‌روای برتر و واحد - که بتوان وی را پادشاه کل سرزمین‌های مادنشین نامید؛ آن گونه که هرودوت، دیاکو را چنین می‌نماید، شده باشد.[۱۸] پادشاهان آشور در ضمن لشکرکشی‌های پرشمار خود به قلم‌رو سکونت مادها، همواره با شمار فراوانی از «شاهان محلی» (حاکمان مستقل شهرهای مختلف) روبه‌رو بوده‌اند و نه یک پادشاه واحد حاکم بر کل سرزمین‌های مادنشین.[۱۹][۲۰]




تاریخ ایران
همچنین بخوانید: شاهان ایران • گاهشمار تاریخ ایران
[نمایش]پیش از آریایی‌ها
[نمایش]پیش از اسلام
[نمایش]ایران در دوران خلافت
[نمایش]ایران پس از اسلام
[نمایش]ایران در دوره ترکان
[نمایش]ایران در دوره مغول
[نمایش]ایران در دوران ملوک‌الطوایفی
[نمایش]حکومت‌های ملی
نمایش • بحث • ویرایش
شاهنشاهی ماد در زمان هووخشتره به بزرگ‌ترین پادشاهی غرب آسیا حکومت می‌کرد و سراسر ایران را آن چنان که در نقشه سرزمین ماد هویدا است برای نخستین بار در تاریخ به زیر یک پرچم آورد. هوخشتره بنیانگذار اولین قدرت ایرانی بود. پایه گذاری دولت ماد به عنوان نخستین دولت بر پایه وحدت اقوام مختلف ساکن فلات ایران با مشترکات و پیوندهای فرهنگی را باید به عنوان مهم‌ترین رویداد در تاریخ ایران به شمارآورد.

مجموعه لشکرکشی‌های آشور به سرزمین ماد در قرن هشتم پ. م. و خطر حمله از غرب به‌وسیله دولت زورمند آشور، نیاز تشکیل یک دولت متمرکز را برای مادها که جدیدترین مهاجران به زاگرس بودند بوجود آورد.

هرودوت می‌نویسد:

آشوری‌ها در آسیا پانصد سال حکومت کردند، اول مردمی که سر از اطاعت آن‌ها پیچیدند، مادها بودند. اینان برای آزادگی جنگیدند، رشادت‌ها کردند و از قید بندگی رستند.
محتویات [نمایش]
منابع و مآخذ تاریخ دوران ماد [ویرایش]

نخستین اشاره به قوم ماد در کتیبه‌ای است که گزارش حمله شلمانسر سوم به سرزمین موسوم به پارسوا، در کوه‌های کردستان، (سال ۸۳۷ ق م) بر آن ثبت شده. مادها از نژاد هند و اروپایی به شمار می‌روند و محتمل است که در تاریخ هزار سال قبل از میلاد از کناره‌های دریای خزر به آسیای باختری آمده باشند. اکنون با کاوش در مناطق غرب ایران از مادها آثاری در تپه هگمتانه در دست است. تپه هگمتانه تپه‌ای تاریخی با پیشینه‌ای متعلق به دوران ماد است[نیازمند منبع]. روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دورهٔ مادها (از اواخر قرن هشتم تا نیمهٔ اول قرن ششم قبل از میلاد)، مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده‌است و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتخت‌های هخامنشی (پایتخت تابستانی) به شمار می‌رفته‌است. گفته‌های هرودوت مورخ یونانی، در قرن پنجم قبل از میلاد، مهم‌ترین ماخذ تاریخی در این مورد است. در حقیقت برای نوشتن تاریخ سلسله ماد اولین بار در نیمه دوم قرن پنجم قبل از میلاد هرودوت مورخ یونانی کوشش کرده‌است.

در کتیبه‌های تیگلت‌پیلسر سوم که در قرن هشتم پیش از میلاد نوشته شده‌است، و سناخریب و اسرحدون و شلمانسر سوم نیز به ناحیه ماد اشاره کرده‌اند.

از برخی از مطالب تورات نیز برای اطلاع از تاریخ ماد، می‌توان استفاده کرد. لیکن در حقیقت برای نوشتن تاریخ سلسله ماد اولین بار در نیمه دوم قرن پنجم قبل از میلاد هرودوت مورخ یونانی کوشش کرده‌است.

سرزمین ماد [ویرایش]

نوشتار اصلی: سرزمین ماد


سرزمین ماد ۶۷۵ پ.م.
ماد نام سرزمینی بود که تیرهٔ ایرانی مادها در آن ساکن بودند. این سرزمین دربرگیرنده بخش غربی فلات ایران بود. سرزمین آذربایجان فعلی در شمال غربی فلات ایران را با نام ماد کوچک و ناحیه امروزی کردستان، تهران (ری)، حوزه شمال غربی کویر مرکزی و همدان را با نام ماد بزرگ می‌شناختند. پایتخت ماد در گذشته هگمتانه نام داشت که بعدها به اکباتان تغییر نام داد.

این قوم، در کوههایی که به عنوان جایگاه خود در ایران انتخاب کرده بودند، مس، آهن، سرب، سیم و زر، سنگ مرمر، و سنگهای گرانبها بدست آوردند و چون زندگی ساده داشتند، به کشاورزی بر دشتها و دامنه تپه‌های منزلگاه خود پرداختند.

طوایف ماد [ویرایش]



سرزمین ماد ۶۰۰ پ.م.
مطابق منابع کهن آشوری و یونانی و ایرانی در مجموع معلوم می‌گردد که سه طایفه از شش طایفه تشکیل دهندهً اتحاد مادها یعنی بوسیان، ستروخاتیان و بودیان بوده و سه طایفهٔ مادی دیگر عبارت بوده‌اند از، آریزانتیان و مغها و سرانجام پارتاکانیان.[۲۱][۲۲] مطابق منابع یونانی، در سرزمین کمنداندازان ساگارتی (زاکروتی، ساگرتی) مادی‌های ساگارتی میزیسته‌اند که شکل بابلی - یونانی شدهً نام خود یعنی زاگروس (زاکروتی، ساگرتی) را به کوهستان غرب فلات ایران داده‌اند. نام همین طوایف است که در اتحاد طوایف پارس نیز موجود است و خط پیوند خونی طوایف ماد و پارس منجمله از منشا همین طایفه ساگارتی‌ها (زاکروتی، ساگرتی) است، طوایف پارس قبل از حرکت به سوی جنوب دورانی طولانی را در مناطق مادها بوده و بعدها رو به جنوب رفته‌اند.[۲۳] [۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]

جنگ‌های آشور و ماد [ویرایش]

مجموعه لشکرکشی‌های آشور به سرزمین ماد در قرن هشتم پ. م. نتوانست قدرت مادها را در هم بشکند و بیشتر حملات غارتگرانه بودند. دولت ماننا اتحادیه طوایف ماننایی منطقه و خود، از گذشته جزیی از سازمان‌های حکومتی لولوبیان و گوتیان بودند. دولت ماننا در سده هفتم ق.م. جزیی از دولت بزرگ ماد به شمار می‌رفت. اخرین لشکرکشی اشور به ماد در سال ۷۰۲ پ. م. بود. خطر حمله از غرب به‌وسیله دولت زورمند آشور، نیاز تشکیل یک دولت متمرکز را برای مادها که جدیدترین مهاجران به زاگرس بوده‌اند بوجود آورده‌است. مادها پایه‌های نخستین شاهنشاهی آریایی‌تباران (۷۲۸-۵۵۰ پ.م.) را در ایران بنیاد نهادند.

ظهور پادشاهی ماد [ویرایش]


این بخش از مقاله فاقد منبع و مأخذ است.
شما می‌توانید با افزودن منابع برطبق اصول اثبات‌پذیری و شیوه‌نامهٔ ارجاع به منابع، به ویکی‌پدیا کمک کنید.
مطالب بی‌منبع احتمالاً در آینده حذف خواهند‌ شد.
به گفته مورخین یونانی، پس از حملات شدید و خونین آشوریان به مناطق مادنشین، در حدود سال ۷۰۸ قبل از میلاد، رهبر یکی از قبایل مادی دیاکو به‌وسیله مجلس اتحادیه، به عنوان رهبر قبایل مادی انتخاب شده و وظیفه تشکیل یک دولت مرکزی به عهده وی گذاشته می‌شود. این رهبر، دیاکو (دیوکس در یونانی) با متحد کردن قبایل پراکنده مادی و برقراری قوانین مختلف، به عنوان اولین رهبر ماد شناخته می‌شود و اوست که پایتخت خود را در همدان امروز (هنگمتان، همریشه با هنگمن و انجمن، به معنای محل جمع شدن) قرار می‌دهد.

یکی از کتیبه‌های آشوری از شخصی به نام دیاکو، بیست سال قبل از تاریخ انتخابش به عنوان شاه مادها، نام می‌برد. این شخص آغاز کننده چند شورش برعلیه دولت آشور است که برای خواباندن آنها، حضور شخص امپراتور آشور سارگن دوم لازم است. دیاکو و تمام اعضای خانواده اش به تبعید محکوم می‌شوند و نام او در کتیبه‌ها دیگر نمی‌آید. بیست سال بعد، دیاکو به عنوان شاه ماد انتخاب می‌شود و با پایه گذاری دولت ماد، به عنوان یک دشمن متمرکز آشور، دوباره به صحنه تاریخ بازمی گردد.[۲۸]

شاهان ماد [ویرایش]

تمدن‌های باستانی آسیای غربی
میان‌رودان، سومر، اکد، آشور، بابل
حتیان، هیتی‌ها، لیدیه
ایلام، اورارتو، ماننا، ماد، هخامنشی
امپراتوری‌ها / شهرها
سومر: اوروک – اور – اریدو
کیش – لاگاش – نیپور – اکد
بابل – ایسین – اموری - کلدانی
آشور: آسور، نینوا، نوزی، نمرود
ایلامیان – شوش
هوری‌ها – میتانی
کاسی‌ها – اورارتو
گاهشماری
شاهان سومر
شاهان ایلام
شاهان آشور
شاهان بابل
شاهان ماد
شاهان هخامنشی
زبان
خط میخی
آرامی – هوری
سومری – اکدی
زبان مادی
ایلامی
اساطیر میان‌رودان
انوما الیش
گیل گمش – مردوخ
نیبیرو


دیاکو (دیوکس) [ویرایش]
پسر فراارت بنام دیاکو اولین کسی است که مادها به سلطنت اختیار کردند. پایتخت او اکباتان (همدان) بود.دیوکس موفق شد مادها را متحد سازد و تشکیل ملتی دهد. مدت سلطنت او ۵۳ سال بود.(۷۰۸ تا۶۵۵ قبل از میلاد)[نیازمند منبع]

دیاکو در (۷۲۸ پ.م.) به شاهی رسید و شهر همدان (هگمتانه آنروزگار) را پایتخت خویش قرار داد. وی دستور ساخت هفت دیوار تودرتو و استوار را در همدان داد که درون این دیوارها باغ و بیشه و بوستان فراوانی پدید آوردند. این سازه شگفت‌انگیز پایتخت ایران آن روزگار بود. دیاکو ۵۳ سال پادشاهی کرد. مدت زمانی پس از شکست دیاکو از سارگن دوم شاه آشور، فرزند و جانشین او، فرورتیش، قدرت رهبری رابه دست گرفت و در برابر آشوریها به پا خاست.

فرورتیش [ویرایش]
پس از دیاکو، فرورتیش ۲۲ سال (دوره حکومت: ۶۷۵-۶۵۳ پ.م.) حکومت کرد و قبائل ایرانی را به اطاعت کشید. انگاه وارد جنگ (۶۷۲ یا ۶۷۳ ق.م.) با دولت آشور شد ولی در برابر آشوریها شکست یافت و کشته گردید. فرورتیش بر سرزمین ماد از حدود ری تا اصفهان و آذربایجان و کرمانشاه و کردستان و همدان سلطنت می‌کرده‌است.

بیشتر حکومت فرورتیش به نظم دادن به قبایل مادی و جنگیدن با دشمنان خارجی گذشت. مدارک آشوری و بابلی به خطراتی که مادها از شرق خود احساس می‌کردند اشاره نمی‌کند، اما قبایل شمال دولت ماد (سکاها و کیمری‌ها)، از اهمیت خاصی برای مادها و آشوری‌ها برخوردار بودند.

پس از شکست دیاکو از سارگن دوم شاه آشور، فرورتیش در سال (۶۷۲ یا ۶۷۳ ق.م.) در برابر آشوریها به پا خاست. در حدود اوایل قرن هفتم قبل از میلاد، در اوایل حکومت فرورتیش، قبایل کیمری‌ها که از صحرانشینان دشتهای جنوبی دریای سیاه بودند، به ماد و آشور حمله کردند. امکان ایرانی بودن قبایل کیمری‌ها، احتمالاً دلیل اصلی آنها برای تشکیل یک اتحادیه با مادها برعلیه دولت آشور بود. حملات کیمری به آشور ضرباتی به آن دولت وارد کرد، اما در شکست دادن کامل آشور و پادشاه بزرگ آن، اسرحدون، ناموفق بود.

خشتریته [ویرایش]
پس از فرورتیش رهبری مادها را خشتریته (دوره حکومت: ۶۵۳-۶۲۵ پ.م.) در دست گرفت. خشتریته اولین پادشاهی است که پادشاهی ماد را در غرب فلات ایران تشکیل داد. به دنبال حمله مجدد اشور به مادها خشتریته برای پایان دادن به حملات اشور با ماننا و سکاها پیمان دوستی بست و عملاً با اشور وارد جنگ شد. داستان سلطنت سکاها در ماد خطا است دولت ماد در این فاصله قدرت خود را مستحکم کرد. خشتریته در سال ۶۲۵ پ. م. در گذشت.[۲۹] [۳۰][۳۱]

هووخشتره [ویرایش]
پس از خشتریته، پسر ش هووخشتره (کی آخسارو) (کیخسرو را صورت افسانه‌ای هووخشتره فرمانروای بی نظیر وبی مرگ اوستا و شاهنامه می‌دانند [۳۲].) (دوره حکومت: ۶۲۵ تا ۵۸۵ پ.م.) به شاهی رسید. هووخشتره اولین پادشاهی است که یک سلطنت سراسری را در ایران تشکیل داد و ایران را به عنوان یک قدرت مهم جهان آن زمان مطرح کرد.[۳۳] [۳۴][۳۵]

ایشتوویگو [ویرایش]
ایشتوویگو (دوره حکومت: ۵۸۵ تا ۵۵۰ پ. م) واپسین پادشاه ماد و جانشین هووخشتره بود. در مورد حکومت او اطلاعات زیادی در دست نیست و بیشتر روایات یونانی و پارسی، به اواخر سلطنت او و نابودی حکومت ماد به دست کورش بزرگ اشاره می‌کنند.

لوحه «سالنامه نبونید» در حال حاضر در بریتیش میوزیوم لندن نگهداری می‌شود. متن لوحه سالنامه نابونید سال به سال حکومت نبونید (۵۳۹ – ۵۵۶ ق. م) آخرین پادشاه بابل نو را شرح می‌دهد. درسال ششم سلطنت او یعنی ۵۵۰ ق. م نویسنده سالنامه، به جنگی در چند صد کیلومتری جنوب شرقی بابل اشاره می‌کند و می‌نویسد:

«شاه اشتومه گو، لشکر خود را برای جنگ با کورش، شاه انشان، فرستاد ولی لشکر بر او شورید، او را به زنجیر کشیده و تحویل کورش دادند».

ظاهرا این «ایشتو مه گو» همانست که هرودوت او را آزدیاک می‌نامد.

ایشتوویگو متهم به ترجیح دادن شکوه و راحتی دربار آشور به زندگی سخت و ارتشی مادی شده‌است و انحطاط قدرت ماد را بیشتر به او نسبت می‌دهند. در صورت قبول، می‌توان تصور کرد که بیشتر آثار باقی مانده از دوران مادها، بخصوص آثار بجای مانده در تپه نوشی جان [۳۶][پیوند مرده]، به دوران سلطنت ایشتوویگو بر می‌گردد. همچنین، راحتی‌هایی که در دوران هخامنشی به عنوان «تنپروری مادی» در سلطنت ایشتوویگو خوانده شده را، شاید به جای دوران انحطاط ماد، زمان انتقال زندگی قبایل ایرانی از طرز زندگی صحرانشینی به شهرنشینی بنامیم و آنرا آغاز واقعی تمدن ساکن قبایل ایرانی بدانیم.

جنگ‌های اشور و کشور ماد [ویرایش]



تکوک زرین به شکل سر بز در اوایل قرن شش و اواخر قرن هفتم پیش از میلاد مربوط به دوره مادها موزه رضا عباسی
از سال ۶۷۳ پ م جنگهای مادها و آشور دوباره پا می‌گیرد از این زمان به بعد در اسناد آشوری‌ها از کشور ماد نیرومند سخن می‌رود که نشان از به رسمیت شناخته شدن موجودیت دولت مادها از طرف آشوری‌ها است. در حدود سال ۶۵۰ پ. م. پادشاهی ماد دولت بزرگی در ردیف ماننا و اورارتو و عیلام بود. بعد از کیمری‌ها، یکی دیگر از قبایل صحرانشین شمال قفقاز، سکاها، به منطقه شمال غرب ایران حمله کردند و در سر راه خود، دولت اورارتو در غرب دریاچه اورمیه و شرق آناتولی را نابود کرده بودند

آشوربانیپال پادشاه آشور [ویرایش]
در زمانی که آشور بانیپال پادشاه نیرومند آشور بر سر قدرت بود جنگی بین مادها و اشوری‌ها در نگرفت ولی جنگ‌های آشور و عیلام تا نابودی دولت عیلام در سال ۶۴۰ پ م ادامه یافت. آشور بانیپال در سال ۶۳۳ پ م در گذشت. دولت ماد در این فاصله قدرت خود را مستحکم تر کرد.

تشکیل سلطنت سراسری مادها در ایران [ویرایش]

هووخشتره، (کیاکسار مدارک یونانی)، بزرگ‌ترین پادشاه ماد است. توانایی‌های او در منظم کردن ارتش و بستن توافق نامه‌های خارجی با دولتهای همسایه، او را به قدرتمندترین شاه غرب آسیا در زمان خودش تبدیل کرد. هووخشتره در ده سال اول حکومتش موفق شد که رابطه اش را با پادشاه سکاها، پروتوثیس، به اتحاد متقابل تبدیل کند.

هووخشتره ارتشش را به دوقسمت پیاده نظام مجهز به نیزه و سوارنظام تیر انداز (شکلی که از سکاها آموخته بود) تقسیم کرد و برای اولین بار از ارابه‌های جنگی مجهز به نیزه‌های برنده که صد سال بعد در جنگهای کورش و داریوش معروف شدند، استفاده کرد.

در این زمان، آشور بنی پال دوم، شاه نیرومند و بی رحم آشور، درگذشته بود. از طرفی، یک حکومت کلدانی جدید در بابل در حال شکل گیری بود و شاه آن، نبوپولسر، در صدد گسترش مرزهای کشورش بود و موفق شده بود بخش‌هایی از مملکت عیلام را نیز تصرف کند. هوخشثره، تصمیم به برقراری یک توافق نامه برعلیه آشور با نبوپولسر گرفت.

در زمان حکومت هووخشتره ماد قبایل آریازنتا و پارتاکانیان را در نواحی ری و اصفهان و دیگر قبایل ایرانی شرق را تا ناحیه گرگان به اطاعت کشاند و دولت نیرومند سراسری مادها در ایران را تشکیل داد هوخشتره سپس به پارس حمله کرد و قبایل پارس را به اطاعت در آورد.[۳۷] [۳۸][۳۹]



حمله ماد و نابودی دولت آشور [ویرایش]

هووخشتره شاه ماد در حمایت از بابل به آشور اعلان جنگ داد. هوخشتره در سال ۶۱۴ پ م از کوه‌های زاگرس گذشت و ضمن تسخیر آبادی‌های آشوری سر راه، شهر آشور پایتخت دولت آشور را در محاصره گرفت. پس از سقوط شهر آشور، پادشاه بابل در شهر آشور به دیدار هوخشتره آمد و در آنجا پیمان دوستی ایران و بابل تجدید شد. در سال ۶۱۳ پ. م. شاه آشور در نینوا بود و این شهر نیز در سال ۶۱۲ پ. م. تسخیر شد. نیروهای ماد و بابل، پایتخت عظیم آشور را با خاک یکسان کردند و برای همیشه به تاریخ این امپراتوری بزرگ پایان دادند.[۴۰] [۴۱][۴۲]

شکست آشور و فتح شرق لیدیه [ویرایش]

در آغاز قرن ۶ پ. م. با شکست آشور و فتح شرق لیدیه پادشاهی ماد تبدیل به شاهنشاهی بزرگی در آسیا شد. خاورمیانه بین دو پادشاهی نیرومند تقسیم شد: یکی دولت بابل و دیگر دولت ماد.[۴۳] [۴۴] [۴۵]



صعود پادشاهی ماد به شاهنشاهی آسیایی [ویرایش]



مردی از ماد در کاخ آپادانای تخت جمشید، نمونه ای از هنر حجاری ایرانیان از میان هنر صنعتگران ایران باستان.
در این زمان، هووخشتره به بزرگ‌ترین شاهنشاهی غرب آسیا حکومت می‌کرد. ماد، اورارتو، آشور و سوریه زیر حکومت او قرار داشتند. پادشاهی عیلام که نیم قرن قبل به دست آشوربنی پال نابود شده بود، در دروازه‌های شرقی اش را به روی قبایل پارس باز کرده بود. پادشاه انشان، پایتخت شرقی عیلام، در این زمان یک پارسی بود و پارسیان دیگر کم کم با جامعه نوعیلامی آمیخته می‌شدند، اما هم انشان و هم بقیه پارس، خراجگذاران پادشاه ماد بودند.

دولت ماد در کار ایجاد سازمانی گسترده و دقیق و متکی بر نهادهای قدرتمند در زمینه‌های سیاسی– اقتصادی– نظامی توفیق یافت. دیاکونوف با توجه به سنگ‌نبشته بیستون می‌گوید که سازمان دولتی و سازمان اجتماعی پارس تحت نفوذ شدید نظامات مادها بوده‌است.

هووخشتره در کشورش دست به اقدامات عمرانی زد و هم‌زمان قلمرو خود را در شرق به رود جیهون رساند و به زودی پارس و کرمان را نیز ضمیمه کشورش کرد و سراسر ایران را آن چنان که در نقشه سرزمین ماد هویدا است برای اولین بار در تاریخ به زیر یک پرچم اورد. مردمانی که امروزه از تبار مادها به شمار می‌آیند عبارت‌اند از مردم سرتاسر ایران. هوخشثره بنیانگذار اولین قدرت ایرانی بود.[۴۶] [۴۷][۴۸]

وحدت اقوام مختلف سراسر ایران [ویرایش]

پایه گذاری دولت ماد به عنوان نخستین دولت بر پایه «وحدت ملی» اقوام مختلف ساکن فلات ایران با مشترکات و پیوندهای فرهنگی را باید به عنوان مهم‌ترین رویداد در تاریخ ایران به شمارآورد.[۴۹]

تمدن مادها [ویرایش]

تمدن ماد توانست در بنای مدنیت سهم بزرگی داشته باشد.همین مادها سبب آن بودند که پارسیها، به جای لوح گلی، کاغذ پوستی و قلم برای نوشتن به کار بردند و به استعمال ستونهای فراوان در ساختمان توجه کردند. قانون اخلاقی پارسیها که در زمان صلح صمیمانه به کشاورزی بپردازند، و در جنگ متهور و بی‌باک باشند، و نیز مذهب زردشتی ایشان و اعتقاد به اهورمزدا و اهریمن و سازمان پدرسالاری، یا تسلط پدر در خانواده، و تعدد زوجات و مقداری قوانین دیگر پارس که از شدت شباهت با قوانین ماد سبب آن شده‌است که در این آیه کتاب دانیال نبی: «تا موافق شریعت مادیان و پارسیانی که منسوخ نمی‌شود» ذکر آنها با هم بیاید همه ریشه مادی دارد.

معماری مادی که بعد از آشور تحت تأثیر معماری باشکوه اورارتو بود، با وارد کردن عوامل ایرانی، پایه گذار آثار درخشان دوران هخامنشی نظیر پارسه تخت جمشید و شوش شد. بسیاری دیگر از نشانه‌های تمدن‌های بین النهرین نیز از طریق مادها به هخامنشیان انتقال پیدا کرد، به طوری که تا قرنها بعد، نظم دربار ایران و تقریباً بیشتر جنبه‌های باشکوه و فرهنگی جامعه ایران، از طرف نویسندگان یونانی به مادها نسبت داده می‌شود. سلطنت ایشتوویگو موقعیت ماد را از یک حکومت قدرتمند برمبنای قدرت نظامی به مرکزی برای فرهنگ تغییر داد. آثار این نفوذ فرهنگی را در توجه بسیار شاهنشاهان هخامنشی به ماد، علاقه آنها به فرهنگ و آداب مادی، نفوذ دین مادی بین مردم ایران از طریق قبیله مغ، و با توجه به سنگ‌نبشته بیستون موقعیت ماد به عنوان مرکز فکری برای نیروهای مخالف دولت هخامنشی می‌توان دید.[۵۰]

دین مادها [ویرایش]

نوشتار اصلی: آئین کهن مادها

فرهنگ معین در مورد دین مادها چنین می‌گوید:

از مذهب ماد نیز اطلاع درستی در دست نیست ولی از تصویر برجسته‌ای که در «قیزقاپان» از دوره ماد پیدا شده و آن پادشاه و روحانی را در دو طرف مشعل آتش نشان می‌دهد، برمی‌آید که مادها هم میتراپرست بوده‌اند و اگر گفته تاریخ نویسان راست باشد که زردشت از کنار دریاچه «چیچست» برخاسته باید گفت مادها نیز به دو نیروی آهورامزدا و اهریمن عقیده داشتند، بنابر عقیده همین محققان مغ‌ها که طایفه روحانی مادها بودند، مذهب را با سحر و جادو آلوده ساختند و زردشت چون خواست دین را پاک گرداند مغ‌ها بر او شوریدند و وی به ناچار به باختر رفت و در آنجا دین خود را گسترد"

در زمان مادها (یا شاید بسیار پیش از آن) زردشت از میان ایرانیان برخاست و به دین و آئین کهنی که از زمان‌های پیش میان این قوم معمول بود خرده گرفت و راه و روشی نو در پرستش خداوند بنیاد کرد. زردشت به راهنمائی مردمان پرداخت اما بزرگان و پیشوایان دین کهن با او ستیزگی کردند و زردشت ناچار از زادگاه خود که شاید سرزمین مادها یعنی آذربایجان بود به سوی خاور ایران گریخت. آنجا فرمانروائی بود ویشتاسپ یا (گشتاسپ) نام، که به دین نو زردشت گروید و همه مردمان را نیز بذیرفتن این آئین خواند. کم‌کم دین زردشت در سراسر ایران رواج یافت و شاید آخرین شاهان خاندان هخامنشی هم آنرا پذیرفته بودند. این دین خاص ایرانیان بود و تا غلبه اسلام در سراسر ایران رواج داشت.[۵۱]

زبان مادی [ویرایش]

همچنین ببینید: زبان مادی

برخی از زبانشناسان معتقدند که زبان کردی به طور قطع از بازماندگان زبان مادی است.[۵۲][۵۳] اما با این حال برخی دیگر زبان‌های ایران مرکزی را نیز بازمانده زبان مادها می دانند.[۵۴]

نابودی پادشاهی ماد [ویرایش]

با شکستی (۵۵۰ پ م) که کوروش بزرگ بر ایشتوویگو (دوره حکومت: ۵۸۵ تا ۵۵۰ پ. م) واپسین پادشاه ماد وارد ساخت شاهنشاهی ماد منحل شد. شاهنشاهی بزرگ ماد دورانی طولانی (۷۲۸-۵۵۰ پ.م.) برپایید و جای خود را به شاهنشاهی هخامنشی سپرد، که چیزی جز تداوم دولت و تمدن ماد با همان اقوام نبود.[۵۵]

ظهور و صعود هخامنشیان [ویرایش]

هخامنشیان نخست پادشاهان بومی پارس و سپس انشان بودند با شکست مادها (۵۵۰ پ م) و تشکیل شاهنشاهی هخامنشی و سپس فتح کامل لیدیه و بابل پادشاهی هخامنشیان تبدیل به بزرگ‌ترین شاهنشاهی شناخته شده جهان شد. دولت ماد را می‌توان پیشاهنگ دولت بزرگ هخامنشی دانست.

جایگاه مادها در زمان هخامنشیان، بی گمان بالاترین جایگاه‌ها و بسا برابر با پارسیان بوده است. این نکته به ویژه در سنگ نگاره‌ها و نقوش پارسه، دیدنی و به سادگی قابل لمس است. بزرگان مادی در تصمیم گیری‌های کلی کشور شرکت داشته اند.[۵۶]

پانویس [ویرایش]

↑ A) "Mede." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 16 January 2008 http://www.britannica.com/eb/article-9051719 . B) Andrew Dalby, Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, 2004, pg 278. C) Gwendolyn Leick, Who's Who in the Ancient Near East, Routledge, Published 2001. pg 192 D) Ian Shaw, Robert Jameson, A Dictionary of Archaeology, Blackwell Publishing, 1999. E) Sabatino Moscati, Face of the Ancient Orient, Courier Dover Publications, Published 2001. pg 67 F) John Prevas, Xenophon's March: Into the Lair of the Persian Lion, Da Capo Press, 2002. pg 20. G) I.M. Diakonoff, "Media" In Cambridge History of Iran (ed. William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch), Volume 2. Pg 140 "Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the .." H) Amélie Kuhrt, "The Persian Empire, Volume 1", Chp 2: Medes, Routledge, 2007. excerpt from pg 19: "The early history of the western Iranians (Medes and Persian) is a thorny problem..." I) John Curtis, British Museum, 2000, 2nd edition. pg 34: "They were an Indo-European people who, like the related Persians, spoke an Iranian language" J) "Encyclopedia of Indo-European Culture or EIEC, edited by J. P. Mallory and Douglas Q. Adams, published in 1997 by Fitzroy Dearborn. pg 30: "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran).."
↑ Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran
↑ هردوت [VII/۶۲؛ فرای، ریچارد،: «میراث باستانی ایران»، ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸، ص ۴ و ۴۱۱]
↑ استرابون [XV/۲٫۸؛ پیرنیا، حسن: «تاریخ ایران باستان»، انتشارات افراسیاب، ۱۳۷۸، ص ۱۶۰]
↑ موسا خورنی [I/۲۹؛ فرای، همان‌جا]
↑ محسنی، محمد رضا 1389: "پان ترکیسم، ایران و آذربایجان" انتشارات سمرقند، ص 132
↑ دیاکونوف، ا. م.: «تاریخ ماد»، ترجمهٔ کریم کشاورز، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰، ص ۶-۶۵
↑ لغت‌نامهٔ دهخدا، مقدمه، ص۱۰؛ فقیه، ص۱۷۲
↑ محسنی، محمد رضا 1389: "پان ترکیسم، ایران و آذربایجان" انتشارات سمرقند، ص 133
↑ [XV/۲٫۸؛ پیرنیا، حسن: «تاریخ ایران باستان»، انتشارات افراسیاب، ۱۳۷۸، ص۱۶۰]
↑ کتیبهٔ DPg؛ بریان، پی‌یر: «تاریخ امپراتوری هخامنشیان»، ترجمهٔ مهدی سمسار، انتشارات زریاب، ۱۳۷۸، ص۴۰۸ و ۴۰۶
↑ سرفراز، علی‌اکبر و فیروزمندی، بهمن: «مجموعه دروس باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی»، تدوین حسین محسنی و محمدجعفر سروقدی، انتشارات مارلیک ـ جهاد دانشگاهی هنر، ۱۳۷۳، ص۶۴، ۵۸،۵۵
↑ کمرون، جرج: «ایران در سپیده‌دم تاریخ»، ترجمهٔ حسن انوشه، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵، همان‌جا؛ بویس، مری: «تاریخ کیش زرتشت»، جلد دوم، ترجمهٔ همایون صنعتی‌زاده، انتشارات توس، ۱۳۷۵، همان‌جا
↑ کمرون، جرج: «ایران در سپیده‌دم تاریخ»، ترجمهٔ حسن انوشه، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵، ص ۱۱۰، ۱۱۷، ۱۳۲؛
↑ بویس، مری: «تاریخ کیش زرتشت»، جلد دوم، ترجمهٔ همایون صنعتی‌زاده، انتشارات توس، ۱۳۷۵، ص ۶-۳۲؛ کتیبهٔ DB,II/۳۳]
↑ درخشانی، جهانشاه، دانشنامهٔ کاشان، جلدهای ۳ و ۴، "آریاییان، مردم کاشی، اَمَرد، پارس و دیگر ایرانیان"، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات؛ بنیاد فرهنگ کاشان، اسفند ۱۳۸۲ [www.kashanica.com]
↑ بریان، پی‌یر: «تاریخ امپراتوری هخامنشیان»، ترجمهٔ مهدی سمسار، انتشارات زریاب، ۱۳۷۸صفحه ۹۳
↑ بریان، پی‌یر: «تاریخ امپراتوری هخامنشیان»، ترجمهٔ مهدی سمسار، انتشارات زریاب، ۱۳۷۸صفحه ۹۴
↑ کمرون، جرج: «ایران در سپیده‌دم تاریخ»، ترجمهٔ حسن انوشه، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵
↑ زرین‌کوب، عبدالحسین: «تاریخ مردم ایران»، (ایران قبل از اسلام)، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۳
↑ نیاکان باستانی کردان و لران و ترکان آذربایجان
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran04.pdf
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran05.pdf
↑ نیاکان باستانی کردان و لران و ترکان آذربایجان
↑ akhbare-rooz (iranian political Bulletin)
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ آشوریان و انتشارات ققنوس
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran04.pdf
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran05.pdf
↑ akhbare-rooz (iranian political Bulletin)
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran04.pdf
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran05.pdf
↑ http://www.rugart.org/doc/doc.asp?id=124
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran04.pdf
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran05.pdf
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran04.pdf
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran05.pdf
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran04.pdf
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran05.pdf
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran04.pdf
↑ http://irantarikh.com/tarikh/iran05.pdf
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ Foundation for Iranian Studies
↑ Antonio Panaino, Sara Circassia. The scholarly contribution of Ilya Gershevitch to the development of Iranian studies: International Seminar, 11th April 2003, Ravenna (Simorg Series ed.). 2006. ص 2-71. ISBN 88-8483-314-0.
↑ Windfuhr, Gernot. "Isoglosses: A Sketch on Persians and Parthians, Kurds and Medes" in Hommages et Opera Minora, Monumentum H. S. Nyberg, Vol. 2., Acta Iranica 5. Tehran-Liège: Bibliothèque Pahlavi, 457-472. pg 468. excerpt:"One may add that the overlay of a strong superstrate by a dialect from the eastern parts of Iran does not imply the conclusion that ethnically all Kurdish speakers are from the east, just as one would hesitate to identify the majority of Azarbayjani speakers as ethnic Turks. The majority of those who now speak Kurdish most likely were formerly speakers of Median dialects"
↑ G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.۱۳, pp.۱-۵۸, ۲۰۰۹. (p.۲۱)
↑ تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
↑ محسنی، محمد رضا 1389: "پان ترکیسم، ایران و آذربایجان" انتشارات سمرقند، ص 206
منابع [ویرایش]

چه گونگی تشکیل پادشاهی ماد در غرب فلات ایران - دکتر خنجی PDF
چه‌گونگی تشکیل شاهنشاهی ماد (نخستین شاهنشاهی در تاریخ ایران) - دکتر خنجی PDF
تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر.
مرتضی راوندی: تاریخ اجتماعی ایران. (جلد ۱) - ۱۴۲ - ۱۵۷
کمرون، جرج. ایران در سپیده دم تاریخ. ترجمه حسن انوشه. تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۹
Diakonoff, I. M. "Media". In Ilia Gershevitch ed. Cambridge History of Iran, Vol. II. CUP, Cambridge, ۱۹۸۵
جستارهای وابسته [ویرایش]

امپراطوری ایران
تاریخچه همدان
کاسی
عیلام
زبان مادی
ماد (ساتراپی)
تپه هگمتانه
قصر هفت‌حصار
تاریخ ایران پیش از اسلام
پیوند به بیرون [ویرایش]

تاریخ ایران و جهان
ماد
مادها
سرزمین ماد
ایران ازدیدگاه باستانشناسی
نیاکان باستانی کردان لران ترکان آذربایجان
سنگ‌نبشتهٔ داریوش بزرگ در بیستون
خاندان کیانی (مادی) همان خاندان نخستین انسان‌های تورات می‌باشند


Media
The Medes
Ancient Media
Median Empire
Empire of the Medes
[نمایش]
ن • ب • و
شاهنشاهی ماد
[نمایش]
ن • ب • و
تاریخ ایران پیش از اسلام
رده‌های صفحه: پادشاهی‌های پیشین آسیا تاریخ ایران تمدن‌های باستانی جغرافیای تاریخی ایران مادها

قس عربی

المیدیون کانوا أحد الأقوام التی استوطنت إیران قدیما حیث عاشوا فی الشمال الغربی لما یعرف الآن بإیران وکان موطنهم حسب الجغرافیة الحالیة تشمل کردستان وأذربیجان ومنطقة کاردوخ واستنادا إلى کتابات هیرودوت فإن المیدیین کانوا مؤلفین من 6 قبائل رئیسیة وهم الفیلیة وباریتاک وستروخات وآریا وبودی وموغی وأطلق هیرودوت اسم الآریین على القبائل المیدیة. [1] لا یعرف الکثیر عن أصل المیدیین واستنادا على العهد القدیم من الکتاب المقدس فإنهم من سلالة یافث بن نوح وأول ذکر لهم فی المخطوطات الیونانیة کان فی عام 836 قبل المیلاد عندما تم ذکر دفع المیدیون الجزیة للملک الآشوری شلمنصر الثالث وهناک نوع من الإجماع إن المیدیین لم یکونوا من الفرس علما إن لغتهم کانت متقاربة. [1] واستنادا إلى د.زیار فی کتابه "إیران...ثورة فی انتعاش" والذی طبع فی نوفمبر 2000 فی باکستان. فإنه بحلول سنة 1500 قبل المیلاد هاجرت قبیلتان رئیسیتان من الآریین من نهر الفولغا شمال بحر قزوین واستقرا فی إیران وکانت القبیلتان هما الفارسیین والمیدیین. أسس المیدیون الذین إستقروا فی الشمال الغربی مملکة میدیا. وعاشت الأخرى فی الجنوب فی منطقة أطلق علیها الإغریق فیما بعد اسم بارسیس ومنها اشتق اسم فارس. غیر أن المیدیین والفرس أطلقوا على بلادهم الجدیدة اسم إیران التی تعنی "ارض الاریین".
هناک اعتقاد لدى بعض الأکراد أن المیدیین هم أحد جذور الشعب الکردی ویبرز هذه القناعة فی ما یعتبره الأکراد نشیدهم الوطنی حیث یوجد فی هذا النشید إشارة واضحة إلى إن الأکراد هم "أبناء المیدیین" واستنادا إلى المؤرخ الکردی محمد أمین زکی (1880 - 1948) فی کتابه "خلاصة تاریخ الکرد وکردستان" فإن المیدیین وإن لم یکونوا النواة الأساسیة للشعب الکردی فإنهم إنضموا إلى الأکراد وشکلوا حسب تعبیره "الأمة الکردیة".
یستند التیار المقتنع بأن جذور الأکراد هی جذور آریة على جذور المیدیین حیث إن هناک إجماعا على أن المیدیین هم أقوام آریة. استنادا إلى کتابات هیرودوت فإن أصل المیدیین یرجع إلى شخص اسمه دیاکو الذی کان زعیم قبائل منطقة جبال زاکروس وفی منتصف القرن السابع قبل المیلاد حصل المیدیون على استقلالهم وشکلوا امبراطوریة میدیا وکان فرورتیش (665 - 633) قبل المیلاد أول امبراطور وجاء بعده ابنه هووخشتره
بحلول القرن السادس قبل المیلاد تمکنوا من إنشاء امبراطوریة ضخمة امتدت من ما یعرف الآن بأذربیجان إلى آسیا الوسطى وأفغانستان. اندمج المیدیون مع الفرس ویعتبر الکثیر من القومیات فی یومنا هذا أنفسهم کامتداد للمیدیین کالأکراد واللر والاصفهانیون والأذریین. اعتنق المیدیون الدیانة الزردشتیة وتمکنوا فی 612 قبل المیلاد من تدمیر عاصمة الأشوریین فی نینوى. هذا الحدث أوقع خشیة فی قلوب البابلیین الذین بادروا لعقد الصلح مع المیدیین حیث قام الملک البابلی نبوخذ نصر بالزواج من ابنة امبراطور المیدیین سیاخاریس. استمر نفوذ المیدیین فی المنطقة إلى أن تمرد الملک الفارسی کورش على المیدیین وحقق انتصارا کبیرا علیهم سنة 553 قبل المیلاد [2].
[عدل]المصادر

↑ أ ب Iranian Languages & Literatures، CAIS
^ The Coming of the Aryans & Creation of the First Iranian Dynastic Empire، CAIS
[أظهر] ع • ن • تتاریخ الإمبراطوریات
تصنیفات: ممالک سابقة فی آسیادول سابقة فی آسیا تاریخ إیران تاریخ عتیق شعوب قدیمة تاریخ الأکراد

قس ترکی آذری


Midiya, Mada[2] və ya Maday[3][4] (yunan. Μηδία) — e.ə. 728-ci ildən – e.ə. 549-cu ilədək mövcud olmuş qədim dövlət, şərqdə ilk imperiya.[5] Dövlət ilkin dövrdə tarixi Azərbaycan ərazisində yaransa da[6][7][8][9][10][11][12], tezliklə genişlənərək Ön Asiyanın ən güclü dövlətinə çevrilmiş, bölgə xalqlarının tarixində böyük iz qoyaraq, mədəniyyətinə güclü təsir etmişdir.[13] Mada tayfa ittifaqı əsasən Cənubi Azərbaycandan şərqdə və cənub-şərqdə yerləşən vilayətlərdə təşəkkül tapmışdı.[14]
Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak edən xalqlardan biri —[15][16][17][18][19][20] madaylar tərəfindən qurulmuş ilk imperiya olan Midiya ondan əvvəl Azərbaycan ərazisində yaranmış Manna dövlətinin tarixi, etnik və mədəni varisi hesab edilir.[21][22][23]
Midiya Mannadan cənub-şərqdə yerləşirdi. Paytaxtı Ekbatan (indiki Həmədan) şəhəri idi.[24][25] Midiya (Maday, Matay, Amaday) adına ilk dəfə e.ə. IX əsr qaynaqlarında rast gəlinmişdir.[26] Midiya ərazisi e.ə. IX-VIII əsrlərdə xırda vilayət hakimləri tərəfindən idarə edilirdi. Mannanın Gizilbunda vilayəti hər iki ərazinin sərhəddini təşkil edirdi[27].
Mündəricat [göstər]
[redaktə]Adı

Madalılar (midiyalılar) tarix səhnəsinə e.ə. I minilliyin əvvəlində çıxmışlar. Onların adları Aşşur salnaməsində ilk dəfə IX əsrin 30-cu illərində çəkilmişdir. III Salmanasar (e.ə. 860-825) onların ölkəsini Amadai adlandırır. Sonralar Madai və Matai formalarına rast gəlinir ki, bu da həm "madalılar", həm də "Mada" deməkdir.[28]
Herodot qeyd edir ki, Midiyanın adı qədim yunan əfsanəsi olan "Yason və Arqonavtlar haqqında əfsanə"də Kolxida hökmdarı Eetin cadugər qızı Medeyanın adından götürülmüşdür.[29] O, həmçinin midiyalıların qədimdə arilər adlandığını yazır.[30] Hind-Avropa dillərinin heç biri vasitəsiylə Midiya sözünün mənasını müəyyənləşdirmək, etimologiyasını açmaq mümkün olmamışdır.[31] Bununla belə, Herodotun adını çəkdiyi altı Midiya tayfasının adının İran dilləri vasitəsiylə şərh olunmasına cəhdlər edilmiş, lakin yenə də heç bir uğurlu nəticə əldə edilməmişdir.[32][33]
Herodot qeyd edir:
"Deyok pərən-pərən halda olan Midiya tayfalarını bir yerə toplayaraq onlar üzərində hökmranlıq qurdu. İndi həmin ittifaqa buslar, paratagenlər, struxatlar, ariazantlar, budilər və maqlar daxildir".
— Herodot, VII, 62
Laqaş hökmdarı Qudea (e.ə. 2143 – 2124) "Mada"dan "yaşıllıqlar ölkəsi" kimi bəhs edir.[34] III Ur sülaləsindən hökmdar Šulginin (e.ə. 2095–2048) Midiya qalası (şumercə "bád mada ki" ) adlı qala tikdirməsi qeyd edilir[35]. Mənbədə "bad mada ki" kimi qeyd edilən ifadədə "ki" hissəciyi coğrafi adları göstərmək üçün istifadə olunan hissəcikdir. Bu ifadədə "mada" hissəciyini əksər tədqiqatçılar "daxili ərazi" kimi tərcümə edirlər. Lakin Mada əksər hallarda Martu, Subaru, Anşan, Kimaş, Quti və s. adlar kimi kiçik əraziyə aid edilən coğrafi ad olmuşdur. III Ur sülaləsindən hökmdar Šu-Sin (e.ə. 2038-2030) Zaqroş ətrafındakı şəhərlərə və vilayətlərə ordu göndərmiş və bu zaman Madadan çoxlu miqdarda qızıl talamışdılar.[36]


Antoni Cenkinsonun tərtib etdiyi ingilis-holland xəritəsi
Q. Qeybullayev yazır:
"Maday (Matay) əvvəlcə türk mənşəli müstəqil bir böyük tayfanın, sonra tayfa ittifaqının və eramızdan əvvəl 673-cü ildən dövlətin və ölkənin adıdır. Deməli, Maday həm etnonim, həm də etnotoponimdir. Midiya dövləti yaranandan sonra Maday etnonimi bu dövlətin əhatə etdiyi ərazidə həm madayların, həm də başqa dillərdə danışan tayfaların ümumiləşdirilmiş midiyalı adına çevrilmişdir. Son araşdırmalar Maday, Matay etnosunun iranmənşəli yox, Altay, yaxud türkmənşəli olduğunu göstərmişdir".
— Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 274
.
Maday etnik adını daşıyanların türkmənşəli olması fikrini təsdiqləyən faktlardan biri indiyədək Qazaxıstanda Matay, Atalıq-Matay, Kapcaqay Matay, Gəncə-Matay[37], Tuvada hələ XIII əsrdə Madı[38] (türk dillərində a-ı əvəzlənməsi səciyyəvi haldır), Madı-qoşun və Mat[39], Sibirdə və Altayda Maadı, Madar və Maxtar[40] (Mada, Mata və turkmənşəli tayfaların, məsələn, avşar, avar, bolqar, qacar, kəngər, xəzər və b. adları üçün səciyyəvi ar, ər – kişi, igid, döyüşçü sözlərindən) tayfalarının mövcud olmasıdır.[41]
[redaktə]Ərazisi

[redaktə]Madayların vətəni
Əsas məqalə: Midiya toponimləri


Madayların ilkin vətəni (tünd yaşıl rənglə göstərilmişdir)[42]
Madayların ilkin məskunlaşma ərazilərinin sərhədləri tədqiqatçılar arasında mübahisəlidir. Assur mənbələrində madayların mannaların cənub-qərb sərhəddində, Parsua vilayətinin şimal–qərbində məskunlaşması göstərilir. Mənbələrdə madayların ilkin məskunlaşma ərazilərinin cənub sərhəddinin Bikni dağı olması qeyd edilir. Bikni dağını əksər tədqiqatçılar Dəmavənd dağı ilə eyniləşdirirlər. Bununla belə həmin dağı Həmədan şəhəri yaxınlığında yerləşən Əlvənd dağı ilə də lokalizə edənlər vardır. Lakin Həmədanın (Ekbatan) Maday dövlətinin paytaxtı olması nəzərə alındıqda paytaxt şəhərin sərhəd yaxınlığında salınması inandırıcı görünmür[43].
Q. Qeybullayev madayların ilkin məskunlaşma ərazilər haqqında yazır: "İlk vaxtlarda əsasən Kizilbunda (Cənubi Azərbaycan ərazisində indiki Qızıl-Üzən) çayının hövzələrində yaşamış Maday tayfası Assuriya ilə bir neçə əsr qanlı toqquşmalardan sonra, e.ə. 673-cü ildə öz dövlətini yaratmışdır".[44]
Madayların ilkin məskunlaşma ərazilərinin sərhədləri ilə bağlı tədqiqatçılar arasında müəyyən mübahisələr olsa da, bir mənalı olaraq bütün tədqiqatçılar madayların məskunlaşma ərazisini tarixi Azərbaycan ərazisində lokalizə edərək, madayların ən qədim və yerli Azərbaycan tayfalarından olmasını və yerli əhalinin (Azərbaycan türklərinin) etnogenezinin formalaşmasında mühüm rol oynadığını qeyd edirlər[45].
[redaktə]Dövlətin ərazisinin genişləndirilməsi
Midiya hökmdarı Kiaksar farsların tabe olunmasından, Şərqi İran ərazilərinin işğalından, geniş torpaqlara malik olan Aşşur dövlətinin darmadağın olunmasından, Mannanın, Urartunun və Sak çarlığının fəth edilməsindən sonra Qərbdə Halis (müasir Qızılirmaq) çayınadək uzanan zəngin Lidiyanı və yunan ticarət şəhərlərini öz dövlətinə birləşdirməyə cəhd etdi.
Herodota görə, Lidiya ilə müharibə e.ə. 590-cı ildə başlandı. E.ə. 585-ci il mayın 28-də Halis döyüşü zamanı günəş tutulması hadisəsi baş verdi və bu hadisə döyüşən rəqiblər tərəfindən pis əlamət kimi qəbul edildi. Müharibə dayandırıldı. Sülh müqaviləsinə əsasən, Mada ilə Lidiya arasındakı sərhəd Halis çayı üzrə müəyyənləşdirildi.
Lidiya ilə müharibənin başa çatdığı ildə qədim dünyanın böyük dövlət xadimlərindən biri, Esxil tərəfindən "Asiya üzərində hökmranlığın banisi" adlandırılmış Kiaksar vəfat etdi. Onun yaratdığı dövlətin ərazisi böyük idi. Bu dövlət Mada çarlığından başqa Manna, Sak çarlığı, Urartu torpaqlarını, "Siro-Mada" adlanan ərazini (keçmiş Aşşur vilayətləri olmuş Zamuanı, Parsuanı, Kişessunu, Xarxarı və b.) əsil Aşşur torpaqlarını (Ksenofontdan məlum olduğu kimi), Hirkaniya və Parfiya ilə birlikdə İranın bütün şərq qismi (bu isə yunan ənənəsindən irəli gəlir) özündə ehtiva edirdi.
Beləliklə, Mada dövlətinin sərhədləri Şərqdə Orta Asiyadan qərbdə Halis çayınadək uzanırdı. Dövlətin şimal sərhədlərinin bir qismi Kolxidanın yaxınlığından keçirdi. Şübhəsizdir ki, Şimali Azərbaycanın bəzi bölgələri də Mada dövlətinin tərkibinə daxil idi. Mada dövlətinin tərkibində artıq sonralar fars hökmdarlarının yazılarında adları çəkilən satraplıqların ən azı bir qismi vardı.
[redaktə]İnzibati idarəetmə


Midiya dövlətinin ilkin yaranma ərazisi ellinizm dövründə Kiçik Midiya və ya Atropatena adlanırdı (müəllif: fransız kartoqraf Adrien-Hubert Brué (1839)
Güman edilir ki, Mada dövlətinin inzibati quruluşu sonralar Əhəməni imperiyasının quruluşu kimi Aşşur-Urartu sisteminin daha da inkişaf etmiş forması olmuşdur. Ehtimal olunur ki, inzibati idarəyə, məhkəməyə, maliyyə sisteminə başçılıq etmiş satrapların səlahiyyətləri prinsip etibarilə Aşşur vilayət rəislərinin (bçl pehate, pehatu) səlahiyyətlərinin oxşarı idi.[46]
Hər halda Mada satrapları Aşşurun və Urartunun "qubernatorlarının" yalnız bir qədər dəyişilmiş oxşarları idilər.
Bibliyada və başqa Qədim Şərq mənbələrində "Mada çarı" və "çarlarından", "Mada çarı" və "onun köməkçiləri olan çarlardan" danışılır.[47] Deyilənlər Mada çarının vassalları və yaxud satrapları olmuşlar.
Mada dövlətinin mövcudluğu dövrünün mahiyyətcə 6-8 onilliklə məhdudlaşmasına (e.ə. VII əsrin sonu – VI əsrin I yarısı) baxmayaraq, onun yaradılmasının İran yaylası və Ön Asiya tayfaları və xalqlarının tarixi üçün böyük əhəmiyyətə malik olması mübahisəsizdir.[48]
Maddi nemətlərin başlıca istehsalçıları əsasən azad icma üzvləri olmuşlar. Hər bir icma üzvü eyni zamanda döyüşçü idi. Mada cəmiyyətinin gücü xeyli dərəcədə bununla izah edilirdi. Kiaksar məhz bu cəhətə arxalanaraq özünün işğalçılıq müharibələrinə başlaya bilmişdi.
Madalılar Kiaksarın böyük işğalçılıq müharibələri zamanından etibarən Şərqin qədim mədəniyyətləri ilə təmasda oldular və uzunmüddətli olmasa da, Ön Asiyanın ən mühüm qüvvəsinə çevrildilər. Bölgənin sinifli cəmiyyətləri ilə əlaqələr Madada patriarxal dayaqların dağılması prosesini sürətləndirdi.


Samuel Butlerin 1907-ci ildə nəşr edilmiş "The Atlas of Ancient and Classical Geography" adlı atlasında Midiya, həmçinin onun qonşuları Presia və Parfiyanın sərhədləri
Mədəni ölkələrdən daxii olmuş sinfi mədəniyyət Mada dövləti qüdrətinin istinad etdiyi hər şeyi sürətlə dağıdırdı. Azad icma üzvü ilə əyanlar arasında intensiv surətdə yaranmağa başlayan və güclənən fərq getdikcə kəskinləşirdi. Sıravi azad icma üzvlərinin istismarı güclənir, ölkənin təsərrüfat həyatında qul əməyinin xüsusi çəkisi artırdı. Qul əməyindən nəinki yalnız hökmdar təsərrüfatında (Herodotun buna dair məlumatları vardır), habelə əyanların təsərrüfatlarında və məbəd torpaqlarında istifadə edilirdi. Polien hələ Deyokun hakimiyyəti dövründə Madada məbəd təsərrüfatının mövcud olduğunu təsdiqləyir.[49]
Atəşpərəstlik etiqadı xidmətçiləri və qədim ənənələrin mühafizəçiləri olan maqlar – kahinlər əyanlarla yanaşı, Mada cəmiyyətində mühüm qüvvə idilər. Avestada məlumat verilir ki, maqlar qədimdən geniş torpaqlara malik idilər. Şübhəsizdir ki, böyük sərvətlərdən istifadə edən, xalq arasında böyük nüfuza malik olan möhkəm və mütəşəkkil qüvvəyə çevrilmiş maqlar hökmdarların həm xarici, həm də daxili siyasətinə təsir edirdilər.
Nəticədə cəmiyyətin əvvəlki strukturu xeyli dərəcədə sarsılır, patriarxal dayaqların dağılması prosesi sürətlənir, sinfi antaqonizm kəskinləşirdi. Mada dövlətinin yaranması ilə Mada nəsli-tayfa və hərbi demokratiya ölkəsindən qədim Şərq tipli dövlətə çevrilməyə başladı.
Herodotun məlumat verdiyi kimi, Mada cəmiyyətində sinfi mubarizə hələ dovlətin meydana gəldiyi zamandan əvvəlki dovrdə mövcud idi. Peyğəmbər İsayanın şəhadətinə görə, erkən dövrdə "gümüşü qiymətləndirməmiş və qızıla həris olmamış" madalılar inkişafın geniş yoluna çıxmışdılar.[50]
Böyük işğalçılıq müharibələri zahirən Madanı gücləndirsə də, onu inkişaf etmiş quldarlıq münasibətlərinə malik olan qüdrətli və qorxulu dövlətə çevirsə də, məhz bu müharibələr tezliklə gəlmiş sonun başlanğıcı idi. Şübhəsizdir ki, madalıların yaratdığı Mada dövlətinin, onun mədəni-tarixi irsinin, müxtəlif ənənələrin və institutların rolu və əhəmiyyəti böyük idi.
Mövcudluğunun qısamüddətli olmasına baxmayaraq, Mada dövləti İran yaylası hüdudlarından xeyli uzaqda olan çoxsaylı tayfalara və xalqlara təsir etmiş, İran aləminin mədəni və dini mərkəzinə çevrilmişdi. Strabon yazırdı ki, madalılar ermənilərin və daha öncə farsların, onların hökmdarlarının və Asiyada hökmranlıq adətlərinin baniləridir.[51] Mada dövrü Cənubi Azərbaycan tayfalarının tarixində mühüm nailiyyətlər və müxtəlif dəyişikliklər zamanı olmuşdur. İran və Cənubi Azərbaycan sakinlərinin dini həyatında Mada maqlarının rolu xüsusilə böyük idi.
[redaktə]Əhalisi

Əsas məqalə: Madaylar
Əsas məqalə: Madayların şəxs adları


Midiyada əhalinin əksəriyyətini təşkil edən madayların Persopol qabartılarındakı təsvirləri
Midiya dövlətini yaradan və hakimiyyətdə olan tayfa madaylar olmuşdur. Əksər Avropa və Rusiya iranşünasları madayların farsdilli xalq olmasını güman edirlər.[52][53][54][55][56][57][58][59][60] Bəzi müəlliflər midiyalı və maday anlayışlarını ümumiləşdirərək bütün midiyalıların irandillilər olmasını yazmışlar. Hətta qədim fars dilində İrandilli tayfaların dialektlərinə mənsub olan, lakin o zamankı rəsmi fars dilindən fərqlənən dialekt sözlərini midizmlər adlandıraraq madayların irandilli olmasını göstərən faktlar kimi göstərmişlər.[61]
Qiyasəddin Qeybullayev qeyd edir ki: "Midiyalılar deyilərkən Midiya imperiyasında yaşayan əhali nəzərdə tutulursa, əlbəttə, orada irandillilər – müasir farsların, kürdlərin, talışların, giləklərin, tatların və b. ulu əcdadları da vardı. Lakin bütün dövrlərdə türkmənşəli Midiya dövlətinin, farsmənşəli Əhəmənilər və Sasanilər dövlətlərinin ərazilərində heç vaxt irandilli əhali əksəriyyət təşkil etməmişdir. Əgər irandillilər mənasında ― midiyalı dedikdə, maday etnik adını daşıyanları nəzərdə tuturlarsa, bu doğru deyil və real tarixi faktlar qarşısında qondarma fikir kimi görsənir."[62]
Üç cildlik Azərbaycan tarixinin birinci cildində isə yazılır ki: "Midiya taryfaları irandilli tayfalar deyildilər, yalnız sonradan Midiya farslar tərəfindən işğal edildikdən sonra müəyyən qədər farslaşmaya məruz qalmışdılar....Fraortanın hakimiyyəti dövründə midiyalılar Mannanı özlərinə tabe etdilər. Manna dövləti süqut etdi. Bundan sonra ümumi "midyalılar" məfhumu Azərbaycanın cənub hissəsində yaşayan mannaları və başqa tayfaları da əhatə etdi."[63]
İqrar Əliyev isə Atropatenanın tarixinə dair əsərində E.A. Qrantovskiyə istinad edərək Mannada kifayət qədər irandilli ünsürlərin olduğunu yazmışdır[64]. Onun fikrincə Atropatenanın əhalisi əsasən irandilli idi[65]. Odur ki, S.Qasımova III–VII əsrlərdə Cənubi Azərbaycanda "qədim İran Midiya dialektləri" ifadəsini işlətmişdir[66]. Cənubi Azərbaycan ərazisində əhalinin irantipli azəri dilində danışması fikri də bununla bağlıdır.
Bu fikri söyləyən tədqiqatçılar X əsr ərəb müəllifi Yəqubinin Azərbaycanda yaşaması haqqında məlumata əsaslanırlar: "Azərbaycanın şəhər və mahallarının əhalisi əcəm azəriləri ilə Babəkin olduğu əl – Bəzz şəhərinin sahibləri qədim Cavidanilərin qarışığıdır"[67]. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu məlumatda atropatenlilərin hamısının azəri dilində danışması göstərilmir. Sübut olunmuşdur ki, azəri dilinə aid materiallar Cənubi Azərbaycanın şimal–şərq kuncünə – Ərdəbil mahalına aiddir[68].
Tarix elmləri namizədi X. Xəlili isə yazır: "Bütün mənbə və tədqiqatlar madayların maddi və mənəvi mədəniyyətlərinin bütün çalarları ilə farslardan fərqlənməsi və mədəni cəhətdən onlardan üstün olması, gəlmə farsların madaylardan mədəniyyət əxz etməsi haqqında məlumat verir. Madayların mədəni üstünlüyünün nəticəsi idi ki, Əhəməni sülaləsinin süqutu ilə farslar müstəmləkə altına düşdüyü halda, madaylar müstəqilliyə nail olub öz dövlətini qurur və azad inkişaf yolu keçirirlər. Etno–mədəni inkişaf prosesində ölkənin və etnosun adında dəyişiklik yaranır. Midiya adından Atropatena adına keçilir".[69]
[göstər]
g • m • r
Midiya tayfaları
[redaktə]Hökmdar sülaləsi
[göstər] Midiya Hökmdar sülaləsi
[redaktə]Tarixi

[redaktə]Manna ilə münasibətlər


Azərbaycan ərazisi (o cümlədən Manna) Midiya dövlətinin tərkibində
E.ə. VII əsrin ortalarına doğru aşşurlular tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldıqdan sonra Manna böyük dövlət kimi öz mövqeyini itirdi. Manna kimmerlər, skiflər və madalılarla mövcud olan ittifaqı sayəsində xeyli dərəcədə gücə və qüdrətə malik idi. Lakin əsrin 70-ci illərinin sonlarına doğru skiflərin bir qisminin xəyanəti nəticəsində bu ittifaq dağıldı. Partatua başda olmaqla aşşurluların tərəfinə keçmiş skiflərin bir qismi Assur hökmdarı Asarxaddona mannalara zərbə endirməkdə yardım etdi. İşpakay başda olmaqla skiflərin digər qismi isə mannalılarla ittifaq münasibətlərini davam etdirdi. Aşşur hökmdarı "Mannalılar ölkəsi əhalisini pərən-pərən saldım..., mannalıları xilas etməmiş skif, (onların) müttəfiqi İşpakanın qoşunlarını silahla qırdım" – deyə öyünürdü.[70]
Artıq Aşşurbanipalın hakimiyyəti dövründə (e.ə. 668-627-ci illər), təqribən e.ə. 660-cı ildə aşşurlular Mannanı çox ağır məğlubiyyətə uğratdılar, onu əski qüvvəsindən qəti şəkildə məhrum etdilər. Manna Nineva hakimlərinin vassalı səviyyəsinə endirildi və o öz süqutuna qədər Nineva hakimlərinə sadiq qaldı. Bu hal ona səbəb oldu ki, madalılar indi əski müttəfiqləri olmuş mannalara tabe olmayaraq, onların gücünə güvənmir və özlərini müdafiə etməyə çalışırdılar.
[redaktə]Assur yürüşləri
Assur hökmdarları Manna kimi Midiya ərazisinə də yürüş edir, Midiya hakimlərini özlərindən asılı vəziyyətə salırdılar. E.ə. IX əsrin ikinci yarısında V Şamşi-Adad, sonra isə onun oğlu III Adadnirari Midiya ərazisinə yürüş etmişdilər.[71] E.ə. VIII əsrin ikinci yarısında III Tiqlatpalasar "güclü midiyalıların"[72] ərazisinə çatmış, Midiya hakimlərinin xəracını qəbul etmişdi. II Sarqon Manna yürüşü zamanı, Midiya ərazilərinə də soxulmuşdu. Məhz bu dövrdə, Midiya hakimlərindən sayılan, lakin Manna canişini olan Dayaukku Urartunun fitnəsinə uyaraq mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxırdı. II Sarqon Dayaukkunu ailəsi ilə birlikdə Hamat şəhərinə köçürdü.[73]
E.ə.VIII əsrin sonunda Midiyada vahid dövlət yaradılması təşəbbüsü göstərilmişdi. Herodot bunu Deyokun (e.ə. 712-675) adı ilə bağlamışdı.[74] Məlumatlara görə Deyok Midiya tayfalarını birləşdirmiş və vahid dövlət yaratmışdı. O, Ekbatan şəhərini saldırmış, qala divarları çəkdirmiş və bu şəhəri Midiya dövlətinin paytaxtı elan etmişdi.[75]
[redaktə]Skiflərin hakimiyyətə gəlməsi
Skiflərin Güney Azərbaycan və Ön Asiyaya gəlməsi ilə Midiya Assuriyaya qarşı fəallaşdı. Herodotun məlumatına görə bu mübarizəyə Fraorta (e.ə. 675-653) başçılıq edirdi. Mixi yazılarda o, Kaştariti adlandırılır.[76] Tarixçilər güman edirlər ki, Mannada məskunlaşan skiflər Assura qarşı mübarizədə madaylara kömək edirdilər. E.ə. 672-ci ildə Midiyanın Assuriyaya qarşı mübarizəsi uğurla başa çatdı. Midiya Assur böyunduruğunu atdı və müstəqil dövlətə çevrildi. Fraorta kiçik hakimlikləri də öz ətrafında birləşdirə bildi.[77][78]
İ.M.Dyakonov qeyd edir ki, e.ə. VII əsrin 50-ci illərində çox güman ki, Midiya yenə də Assur ilə toqquşmalı olur.[79] Herodotun verdiyi məlumata görə Fraorta (Kaştariti) Assura yürüş təşkil etmişdi. Skiflərin digər bir dəstəsi, başda Madiy olmaqla Assurun köməyinə gəlmiş və Kaştaritini məğlub etmişdi. Kaştariti döyüşdə həlak olmuşdu.[80] Beləliklə e.ə. 625–585-ci illərdə Midiya skiflərdən asılı vəziyyətə düşmüş və skiflərin rəhbəri Madiy Midiyanın III hökmdarı kimi hakimiyyətə gəlmişdir. Madiyin hakimiyyəti dövründə Midiyada daxili sabitlik olsa da ölkədə Assur yönümlü siyasət yeridilmiş, Midiya xarici siyasətdə demək olar ki, Assura tabe olmuşdur.[81]
[redaktə]Kiaksarın maday hakimiyyətini bərpa etməsi
Herodotun verdiyi məlumata görə skiflərin Midiyada ağalığına son qoyulması Kiaksarın (bu Midiya hökmdarı Bisitun yazısında Huvaxıştra, Babil qaynaqlarında Umakiştar adıyla xatırlanır[82]) adı ilə bağlıdır.[83] Kiaksar e.ə. 585–ci ildə altmış illik skif ağalığına son qoyaraq taxt–tacı maday sülaləsinə qaytarmış və hakimiyyətə gələrək Midiyanın IV hökmdarı kimi tarixə düşmüşdür.[84]
Herodota görə Kiaksarın hakimiyyəti dövründə özlərini şah adlandıran xırda vilayət hakimləri mərkəzi hakimiyyətə tabe edildi.[85] Ziya Bünyadov qeyd edir ki, yəqin Kiaksar bundan sonra "şahlar şahı" rütbəsi daşımışdı.[86] Ölkədə daxili sabitliyi bərpa etdikdən sonra Kiaksar Midiyanın ətrafında olan və özlərinin müstəqil hökmdarı olan xırda vilayətləri özünə tabe etməyə və dövlətin ərazisini genişləndirməyə başladı. Qısa müddətdə Midiyanın cənub-şərqində yerləşən farsların ölkəsini – Persia da Midiyaya tabe edildi. Mədəni cəhətdən madaylardan dəfələrlə aşağı səviyyədə olan farslar Midiya mədəniyyətini mənimsəməyə başladılar.[87]
[redaktə]Assura qarşı Midiya–Babil kampaniyası
Mərkəzləşmiş dövlət yaratdıqdan sonra Kiaksar Assura qarşı müharibəyə hazırlaşdı. Bu məqsədlə o, Midiya ordusunu yenidən təşkil etdi. Kiaksar ordusunu silahlarına uyğun olaraq nizəçi və oxçu dəstələrinə böldü, süvarilər dəstəsi yaratdı.[88] Ölkənin müxtəlif ərazilərində yaşayan tayfalardan qədim dünyanın ən güclü ordusunu topladı. Assurun gücünə yaxşı bələd olan Kiaksar güclü düşmənlə tək qarşılaşmaqdan çəkinərək, Midiya kimi daima Assurun dağıdıcı yürüşlərinə məruz qalan Yeni Babilistan hökmdarı Nabupalasar ilə ittifaqa girdi. Hər iki tərəfdən eyni zamanda düşmən üzərinə hücum eləməyi haqda razılıq əldə etdi.[89]
Assur ilə müharibə bir neçə il davam etdi. Öz ordusunun axıra kimi müqavimət göstərə bilməyəcəyindən qorxan Assur hökmdarı III Aşşur-Ubalit o zaman Assura tabe olan bütün xalqların ordusunu Midiya və Babil ordusuna qarşı yönəltməyə cəhd etdi. Lakin Qablin şəhəri yaxınlığında baş verən döyüş zamanı Assur ordusu məğlub edildi. E.ə. 615–612-ci illərdə Midiya və Yeni Babilistan ordusu tərəfindən Assurun Aşşur, Arbela, Kalat şəhərləri və paytaxtı Nineva tutularaq talandı. Beləliklə, əsrlərlə qədim şərq dövlətlərinin ən qorxulu düşməni olmuş nəhəng Assur dövləti e.ə. 604-cü ildə süqut etdi və onun torpaqları Midiya və Yeni Babilistan arasında bölüşdürüldü.[90]
[redaktə]Midiya–Lidiya müharibəsi


Midiya-Lidiya müharibəsindən sonra Midiyanın ərazisi
Assur dövlətinin süqutundan sonra işğalçılıq müharibələrinə ba‏şlayan Kiaksar Egey dənizi sahillərinə çıxa bilmək üçün ciddi işğalçılıq fəaliyyətinə başladı. Öncə hədəf artıq tənəzzül dövrünü yaşamaqda olan qədim Urartu dövləti oldu. Çünki bu dövlət Kiçik Asiyaya gedən yolun üzərində yerlə‏şirdi. Lakin Midiya ilə Urartu arasında yerləşən Manna dövlətinin aqibəti naməlum olaraq qalır. Ziya Bünyadov qeyd edir ki, ola bilsin, Manna rəsmən Midiyadan siyasi asılı vəziyyətdə olmuş və bununla da daxili idarəetmədə müstəqilliyini saxlaya bilmiş‏di. Manna, həmçinin müharibə meydanlarından da kənarda yerlə‏şirdi.[91]
Herodot qeyd edir ki, Midiya və Lidiya arasında müharibənin baş verməsinin iki səbəbi olmuşdur. Birincisi hər iki tərəf Anadolu torpaqlarına sahib olmaq istəyirdi, ikinci səbəb isə intiqam idi.[92] Midiyaya tabe olan bir neçə skif sərkərdəsi yerli tayfalarla döyüşdən uğursuz nəticə ilə qayıtmış və Kiaksar buna görə onları təhqir etmişdir. Təhqirə cavab olaraq isə skiflər Kiaksarın oğlanlarından birini əsir götürərək özləri ilə birgə Lidiyanın paytaxtı Sard şəhərinə qaçmışdırlar. Kiaksar Lidiya hökmdarından onları tələb etsə də II Aliatt skifləri qaytarmaqdan imtina etmiş, nəticədə Midiya hökmdarı Kiaksar Lidiya ərazisinə yürüş etmişdir.[93]
Beş il davam edən müharibənin sonuncu döyüşü e.ə. 585–ci il 28 may tarixində baş vermişdir. Tərəflər indiki Türkiyə Cümhuriyyəti ərazisində, Halis (Qızılirmaq) çayının sahilində qarşılaşdılar. Tarixə Halis döyüşü adı ilə düşmüş bu döyüş zamanı çox gözlənilməz bir hadisə baş verdi. Döyüş zamanı baş verən günəş tutulmasından qorxan və bu hadisəni tanrıların qəzəbi sayan Kiaksar və II Aliatt döyüşü dayandırmaq və sülh bağlamaq qərarına gəlmişlər. Əldə edilmiş razılaşmaya əsasən sahilində döyüş baş vermiş Halis çayı Midiya və Lidiya arasında sərhəd elan edilmiş[94], II Aliattın qızı Aryenis isə Kiaksarın oğlu Astiaqa ərə getmişdir.[95]
Bu hadisə ilə bağlı Herodot yazır:
"Müharibənin altıncı ilində çay kənarındakı döyüşlərdən birində birdən-birə gündüz gecə oldu və hər yer qaranlığıa qərq oldu. Bunun tanrıların qəzəbi olduğunu başa düşən hər iki tərəf aralarında sülh bağlayaraq müharibəyə son qoydular. Sülh qərarı qohumluq əlaqələri ilə də möhkəmləndirildi və Aliattın qızı Aryenis, Kiaksarın oğlu Astiaqa ərə verildi. Bundan sonra tərəflər arasında hansısa bir toqquşma və ya anlaşmazlıq baş vermədi."
— Herodot – Tarix, I, 73 – 74
[redaktə]Dövlətin tənəzzülü


Midiya döyüşçülərinin təsviri (Assur qabartısından)[96]
Halis döyüşündən qısa müddət sonra Midiyanın ən qüdrətli hökmdarı Kiaksar vəfat etdi. Kiaksarın vəfatından sonra hakimiyyətə onun oğlu Astiaq (e.ə. 585-550) gəlir. Astiaqın uzunmüddətli hakimiyyəti onun haqqında müxtəlif rəvayət və əfsanələrin yaranmasına səbəb oldu. Hakimiyyətinin ilk dövrlərində ölkənin tərəqqisinə, iqtisadi və sosial vəziyyətin gücləndirilməsinə böyük diqqət ayıran Astiaqın hakimiyyət dövrünü Midiya mədəniyyətinin müxtəlif sahələrinin inkişafı dövrü kimi də xarakterizə etmək mümkündür.[97]
Ona qayınları Lidiyalı Kroesus və Babilli Navoxadonnozor ilə birgə nəhəng imperiya miras qalmışdı. Navoxadonnozorun arvadı Astiaqın bacısı Amitis idi, hansı ki, əri onun şərəfinə qədim dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan Babilin asma bağlarını inşa etdirmişdi.
Astiaq özü isə iki imperiya arasında əldə edilmiş razılığa əsasən Lidiya hökmdarı Kroesusun bacısı Aryenis ilə evlənmişdi. Astiaqın tacqoyma mərasimi atasınn ölümündən bir il sonra keçirilmişdi. Onun qızı Mandana isə fars şahzadəsi, I Kambizə ərə verilmişdi.[98]
Astiaqın hakimiyyəti dövrü daha çox iki şeylə — daimi stabil vəziyyət və inkişafla yadda qalmışdır. Həmin dövrdə imperiya şərqində, dünyanın ən qədim ilahi dinlərindən olan zərdüştilik təşəkkül tapmış, Qərbində Kroesus tərəfindən tanınmış filosoflar (Tales, Solon, Aesop və s.) himayə edilmiş, həmçinin Navoxadonnozor Babil şəhərini inkişaf etdirərək qədim dünyanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevirmişdir.
Lakin bir müddət sonra dövlət işlərini bir tərəfə buraxıb vaxtını yalnız eyş-işrət məclislərində keçirən Astiaqın yüksək rütbəli saray əyanları və maday zadəganları ilə əlaqələri pozuldu. Buna görə də o, hökmdar üçün çox vacib olan zadəganların dəstəyindən məhrum oldu. Məhz bu səbəbdən də Astiaq‎ın hakimiyyətinin son illərində Midiyanın daxili və xarici vəziyyəti mürəkkəblə‏şməyə ba‏şladı.
Harran vilayətinə görə qon‏şu Yeni Babilistan dövləti ilə də münasibətlər gərginlə‏şmi‏di. Belə ki, hər iki dövlət Harran vilayətinə iddia edirdi. Astiaq daha cəld tərpənərək Harrana hərbi dəstələr yeritdi. Astiaqa qar‏şı olan saray əyanlarının bir qismi bu fürsətdən istifadə etdi. Daxili siyasətdə Astiaq nəsli zadəganların hüquqlarını məhdudlaşdırdığı üçün hökmdar ilə əyanlar arasında ziddiyyətlər ‎‏daha da kəskinləşdi.[99]
[redaktə]Fars qiyamı


Midiya haqqında digər qaynqlarda olmayan məlumatları dövrümüzə çatdırmış Nabonidin salnaməsi
Herodot göstərir ki, Midiya sarayında fars meylli qüvvələr gizli fəaliyyət göstərirdi. Bir qrup əyan ba‏şda Harpaq olmaqla II Kir ilə əlaqəyə girir və onun hakimiyyətə ələ keçirməsinə kömək edirdilər.[100] Farslar uzun müddətli müharibələrdə madayların mövqeyinin zəifləməsindən istifadə edərək üsyan qaldıraraq özlərini müstəqil elan etmiş və nəticədə Midiya dövlətini parçalamışlar.[101]
Fars qüvvələrinin başında Astiaqın nəvəsi (qızı Mandananın oğlu) II Kir dururdu. Astiaq qızı Mandananın doğulacaq uşağının gələcəkdə onun üçün təhlükə törədəcəyi ilə bağlı yuxu[102] gördükdən sonra, Harpaqı uşaq doğulan kimi onu öldürməsi üçün Anşana göndərir. Harpaq isə əlini hökmdar nəslindən olan insanın qanına bulamaq istəmədiyi üçün uşağı (II Kir) Mitridat adlı bir çobana verir və o da uşağı öz övladı kimi böyüdür.[103]
Ön il keçdikdən sonra, Kirin sağ olmasını öyrənən Astiaq bundan qəzəblənərək Harpaqı cəzalandırır. O, onun yeganə oğlunu kəsdirərək, sarayda təşkil olunmuş ziyafətdə içində uşağın atası Harpaqın da olduğu saray adamlarına yedirdir. Harpaq ziyafət zamanı bunu öyrəndikdən sonra, heç bir reaksiya verməyərək sakitcə oğlunun qalıqlarını masalardan toplayaraq məclisdən çıxır və qalıqları dəfn edir. Astiaq daha sonra, maqlarla Kirin taleyini necə həll etmək haqqında məsləhətləşməyə başladı. Onlar, dağda yoldaşları ilə oyun oynayarkən tapılan uşağın kəhanəti gerçəkləşdirərək onun hakimiyyətini əlindən ala biləcəyini, ona görə də saraydan uzaqda saxlanması gərəkdiyini söylədilər. Onların məsləhəti ilə, Astiaq uşağı valideyinləri I Kambiz və Mandananın yanına, Anşana (xarablıqları Şiraz yaxınlığında yerləşən qədim şəhər) göndərdi.[104]
Kir e.ə. 559–cu ildə hakimiyyətdə öz atasnı əvəz edir və e.ə. 553-cü ildə çoxdan Astiaqdan qisas almaq istəyən Harpaqın məsləhəti ilə babaı Midiya hökmdar Astiaqa qarşı üsyan qaldırır.[105] Tərəflər arasında irili xırdalı bir neçə döyüş baş verir. Farslar və madaylar arasında gedən müharibənin üçüncü ilində, Pasarqad döyüşündə maday ordusu hökmdarın əmrlərinə tabe olmayaraq dağılır və beləliklə də maday sülaləsi devrilir.[106] Midiya dövlətinin varlığına son qoyulur. Kir Astiaqın hakimiyyətini əlindən alır və onu təhqir edir.[107]
[redaktə]Farsların hakimiyyəti altında


Midiya dövlətinə aid gümüş sikkə, Azərbaycan Muzeyi, Təbriz[108]
E.ə. 553–cü ildə Persia hakimi II Kir babası Midiya padşahı Astiaqa qarşı çıxaraq e.ə. 550–ci ildə ona qalib gəlir və hakimiyyəti ələ keçirir. Kirin hakimiyyəti ələ keçirməsində Astiaqın hakimiyyətdə olduğu illər ərzində buraxdığı səhvlər ucbatından Midiya zadəganlarının ondan üz döndərməsi də mühüm rol oynamışdı. Beləliklə Maday dövlətinin xarabalıqları üzərində tarixdə ilk fars dövləti olan Əhəmənilər dövləti quruldu.[109]
X. Xəlili yazır ki, "Madaylar siyasi hakimiyyətlərini itirsələr də, yüksək mədəni təsr gücünə, yaradıcılıq enerjisinə malik olduğundan, yad fars mədəniyyətinin təsirinə düşmədilər, əksinə, gəlmə farslara mədəniləşdirici təsir göstərdilər. Azərbaycanda mərkəzləşmiş dövlətin yaranması, Azərbaycan türklərinin ilkin təşəkkülü yad fars mədəniyyətinin, siyasi hakimiyyətnin dəf edilməsi şəraitində baş verdi. Midiya – Manna mədəniyyəti bütün komponentləri ilə fars mədəniyyəti üzərində dominantlıq göstərdi."[110]
Kirin əldə etdiyi qələbədən sonra madaylar daima onlara qulluq etmiş, həmişə özlərindən aşağı səviyyədə qəbul etdikləri[111] farslara tabe olmağa məcbur oldular. Həmin dövrdən madayların təhqir olunması, alçaldılması və talan edilməsi dövrü başladı. Kir madayların üstünə ağır vergilər qoydu. Yeni imperiyada farslar üstün mövqeyə sahib oldular. Madaylar isə birmənalı olaraq öz mövqelərini itirdilər. Orduda və şərəf düzümündə farslar madaylardan öndə durmağa başladılar, ölkədə bütün qayda – qanunlar farsların adət-ənənəsinə uyğunlaşdırıldı, hətta müqəddəs kitab olan Avestaya da dəyişiklər edildi.[112]


Midiyanın paytaxtı Ekbatan şəhərindən aşkarlanmış, Əhəmənilər imperiyası dövrünə aid qızıl öküz başlı riton
Bütün bunlara dözmək istəməyən madaylar, müxtəlif sərkərdə və qəhrəmanların rəhbərliyi ilə dəfələrlə azadlıq hərəkatına başlasalar da hər dəfə fars ordusu tərəfindən məğlub edilmiş, Herodotun "ləyaqətli insanlar" deyə tərif etdiyi[113] mərd madaylar qul halına salınmışdır. İlk qiyam elə II Kirin hakimiyyəti zamanı baş vermiş, Kiaksar adlı madalı sərkərdə Midiya dövlətini bərpa etməyə cəhd göstərmişdi. Lakin o, fars sərkərdələri tərəfindən məğlub edilmiş və Ekbatan şəhəri yenidən işğal edilmişdir. Qısa zaman ərzində baş vermiş ikinci qiyam e.ə. 409-cu ildə, II Daranın hakimiyyəti zamanı baş vermişdir.[114] Lakin Azərbaycanda Əhəmənilərə qarşı davamlı və ən uzun müddətdə mübarizə aparan Xəzər dənizi sahilində yaşamış kadusilər olmuşlar. Demək olar ki, əksər Əhəməni hökmdarları onların üsyanlarını yatırmaq üçün Azərbaycana – Kür və Araz çayları sahili ərazisi və Xəzər sahili ərazilərə yürüşlər təşkil etmişlər.[115] Kadusilərin üsyanına digər yerli tayfalar, xüsusilə onlarla qonşuluqda yaşayan türk mənşəli kaspilər böyük dəstək vermişlər.[116]
Fars hakimiyyəti altına keçdikdən sonra, Midiya iki hissəyə – satrapa bölündü: madayların ana vətəni olan Kiçik Midiya (Azərbaycan) və Midiya dövlətinə tabe olmuş digər əraziləri əhatə edən Böyük Midiya, I Daranın hakimiyyəti dövründə Böyük Midiya XI satrap[117], Kiçik Midiya isə Zaqroş ətrafı ərazilər, Alardlar və Saspirlərin torpağı, eyni zamanda Armenia vilayəti ilə birgə VIII satraplıq adlandırıldı.[118]
Əhəmənilər imperiyasının çöküşü ərəfəsində kadussilər və digər dağlı tayfalar öz müstəqilliklərini elan etdilər, Ermənistan isə ayrıca satraplıq elan olundu. Lakin bu dövrdə Assuriya Kiçik Midiya ilə bir satraplıqda birləşdirildi. Bu səbəbdən də Ksenofon Anabasis əsərində Assuriya ərazisini də Midiya adıyla yad edir.[119]
Beləliklə Maday dövlətinin xarabalıqları üzərində tarixdə ilk fars dövləti olan Əhəmənilər dövləti quruldu.[120]
[redaktə]Qaumata üsyanı
Əsas məqalə: Qaumata üsyanı

Fars (pers) epik əsərlərinin leytmotivi olan İran-Turan qarşıdurmasının qaynağı, fars-türk münaqişələrinin başlanğıcı pers və mada əyanlarının hakimiyyət uğrunda mübarizəsi, İran imperiyası sarayındaki çevrilişlərdə gah pers, gah da mada sülalələrinin qələbəsi ilə bağlı yaranmışdır. Belə saray çevrilişlərindən biri də məşhur Qam Ata (Qaumata) üsyanıdır. Bu tarixi şəxsiyətin İran imperiyasındakı rolunu geniş tədqiq və təsvir edən onlarla iranşünasın heç biri onun etnik mənsubiyətini açmağa cəhd göstərməmişdir.
Herodot bu etnik qarşıdurmanı Əhəməni sülaləsindən olan İran şahı Kambizin (Kuruşun oğlu) dilindən verir. Qam Ata üsyanını eşidən Kambiz ölümqabağı fars əyanlarını yanına çağırıb deyir:
"Şahların öcünü sürdürən Tanrıların adını anaraq, sizlərə borcunuzun nə olduğunu söyləyirəm; bunu hamınıza, xüsusilə aranızda olan əhəmənilərə deyirəm. Taxtın madalılara keçməsinə yol verməyin, əgər hiylə ilə ələ keçirsələr, siz də hiyləyə baş vurun, əgər zorla alsalar, siz də zorla ordularınızla onların əlindən alın. Əgər bu dediklərimə əməl etsəniz, mən də diləyərəm ki, torpağınız sizə bərəkət, arvadlarınız evlad, sürüləriniz sərvət versin. Hər zaman azad yaşayın. Amma hakimiyəti geri almasanız və ya almağa cəhd etməsəniz, Tanrıdan dilərəm başınız bəlalardan qurtarmasın və yenə dilərəm ki, bütün iranlıların sonu mənimki kimi olsun"
— Herodot, II, 65.
Əhəməniərin ikinci şahı Kambiz e.ə. 522 – inci ilin martında Misir yürüşündə olarkən belə bir bəd xəbər alır ki, kiçik qardaşı Bardiyanın adıyla bir maq (Qam – Ata) üsyan qaldırıb, saray çevrilişi edibdir. Tələsik geri qayıdarkən yolda Kambiz müəmmalı şəkildə ölür. Hakimiyəti ələ alan Qam-Ata paytaxtı Ekbatana köçürür. Beləliklə, şahlıq yenə Mada sülaləsinə keçir. Yeddi aydan sonra yeddi pers əyanı sui-qəsd hazırlayaraq, gecə ikən maqı öldürürlər. Sui-qəsdçilərdən biri – Dara şah seçilir. Əhəməni sülaləsinin başqa qoluna mənsub soydan olan Dara yenidən hakimiyəti perslərə qaytarır. Bütün bu hadisələri Dara üç dildə (qədim fars, elam və akkad) Baqastan qayasına həkk etdirmişdir. Həmin hadisələri Herodot və digər tarixçilər də azacıq fərqlərlə qələmə almışlar və bütün bu olaylar İran-Turan qarşıdurmasının kəskin çağlarını əhatə edir. Sonralar Avesta bu qarşıdurmaya dini don geydirmişdir.
Herodot yazır ki, Smerdisi (Qam-Atanı) xalq çox sevirdi, çünki xalq üçün çox iş görmüşdü, o öləndə "perslərdən başqa" bütöv Asiya ağlayırdı.[121]
Açıq mübarizəyə cəsarəti çatmayan Dara gecə qatili kimi hərəkət etdi[122]. Təsadüfi deyildi ki, Qam-Atadan sonra hakimiyətə keçən Daraya qarşı imperiyanın əksər əyalətləri üsyana qalxdı. Tarixdə misli görünməmiş belə geniş xalq üsyanı bütöv Ön Asiyanı bürümüşdü.
"Dədə Qorqud" qəhrəmanlarından biri Kam-büre (müqəddəs qurd) adlanır, hadisələrdə birbaşa iştirak etməsə də, boylarda adı hörmətlə tutulan Bayındır xan ulu şaman soyundandır, Qam-qan (Qam xan) oğludur. Ona görə də, oğuz başçıları Bayındır xanın məsləhətləri ilə oturub-durur, mühüm dövlət işlərində onun tövsiyələrinə uyğun hərəkət edirlər. Atillanın qurduğu hun dövlətində Ata-Kam sayılan bəylərdəndir. Quzey Qafqazda Kam-bulat adını Noqay xanı (XVII əsr) və Kabarda knyazı da daşımışdır.
Maq üsyanından bəhs edən İ.M.Dyakonov deyir ki, Qaumatanı ideallaşdırmaq olmaz[123], bu münasibətdə daha irəli gedən M.A.Dandamayev isə, ümumiyətlə tarixdə Qaumata adlı üsyançının olmadığını yazır. Lakin Herodotun mada-pers olaylarını özündən uydurması fikri qəbul edilsə belə (Mada – fars müharibələrini təkcə herodot yox, bir çox antik tarixçilər təsvir etmişlər) pers şahı Daranın üç dildə Qam-Ata adını daşa həkk etdirməsi məsələsini izah etmək mümkün deyil.[124]
Qam-atanı öldürən 7 fars sırasında Dara daha məkrli şəxsiyətdir. Herodot onun sifətlərini aydın cizgilərlə verir. Dara sui-qəsdi təxirə salmamaq üçün həmkarlarını şantaja çəkir, onlara – əgər başladığımız işi bu gün bitirməsək, özüm gedib maqa xəbər verəcəyəm – deyir[125]. Yalançı olduğunu Dara özü də gizlətmir, saraya maneəsiz girə bilmək üçün belə plan cızır:
"Persiadan yeni gəldiyimi və şaha atamdan xəbər gətirdiyimi söyləyəcəyəm. Zira yalanın gərəkli olduğu yerdə yalan söyləməkdən çəkinməməliyik; istər yalançı olaq, istərsə doğrudan heç ayrılmamış olaq, eyni amacı güdmürükmü?"
— Herodot, III, 72.
Dara altı farsla xəlvətcə saraya girib Qam-Atanı öldürür və bununla da madalılar yenidən Əhəməni hakimiyətinin məngənəsinə düşürlər. Doğrudur, Daraya qarşı imperiyanın digər əyalətlərində olduğu kimi, Madada da xalq hərəkatı başlandı, lakin bu, son azadlıq üsyanı güclü orduya qarşı davam gətirməyən bir hərəkat idi. Buna baxmayaraq düz 200 ildən sonra Madanın bir parçası – Atropatena imperiyadan qırılıb müstəqil dövlət ola bildi.
[redaktə]Ellinizm dövründə
Əsas məqalə: Atropatena




Qaumata adının elam dilində mixi yazı ilə yazılış forması. Bu halda ad Kamatta kimi oxunur.
Arrian qeyd edir ki, e.ə. 330–cu ildə Makedoniyalı İskəndərin bütün Əhəməni imperiyası ərazisinə sahib olmasından sonra, e.ə. 328–ci ildə III Daranın sərkərdəsi, əslən madalı olan Atropat yenidən Midiya satrapı təyin edildi. Belə ki, İskəndər bütün fars satraplarını vəzifədən uzaqlaşdırsa da, yalnız Atropatı sadiqliyi qarşılığında öz vəzifəsinə – Midiya satrapı vəzifəsinə yenidən təyin etdi və daxili müstəqillik verdi.[126] Böyük Midiya ərazisi Makedoniyalı İskəndərin hakimiyyəti altına keçsə də, Kiçik Midiya – Azərbaycan ərazisi ondan vassal asılılığını qəbul etməklə daxili müstəqilliyini qorudu. Makedoniyalı İskəndərin ölümündən sonra, onun varisləri arasında çəkişmələr başladığı dövrdə, Kiçik Midiya ərazi bölüşdürülmələrindən uzaqda qaldı və bütün Azərbaycan tayfaları Atropatın vahid hakimiyyəti altında birləşdirildi.[127]
Lakin Ekbatanla birgə bütün Böyük Midiya ərazisi Selevkilər sülaləsindən olan I Antioxun hakimiyyəti altına keçdi, I Selevkin hakimiyyəti dövründə isə (e.ə. 310) Atropat Kiçik Midiyanın müstəqilliyini elan edərək nəhəng Midiya dövlətinin etnik və mədəni varisi olan, dövlətçilik ənənələrini davam etdirən Atropatena dövlətini qurdu.[128]
[redaktə]Din

Artıq e.ə. I minilliyin ilk yüzilliklərində Cənubi Azərbaycanda və İran Kürdüstanında qərarlaşmış madalıların dini görüşləri haqqındakı müəyyən təsəvvürü bizə onomastik material verir; bu, ilk növbədə, Aşşur mətnlərində xatırlanmış hökmdarların, tanrıların adlarıdır. Daha sonra erkən Mada ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkara çıxarılmış məbədlərdir.
Bu zonanın e.ə. IX-VIII əsrlərə aid olan onomastikasında spesifik mazdaistik anlayışlar mövcuddur. Bu cəhət erkən Mada vilayətlərində və ona qərbdən bitişik olan vilayətlərdə mazdaizm və yaxud bir sıra mazdaistik təlimlərinin yayılması haqqında alimlərə fikir söyləməyə imkan verir.
Lakin mütəxəssislər, bu erkən mazdaizmin "Avesta"da öz əksini tapmış zərdüşti mazdaizminə (daha doğrusu, mazdayasnizmə) nə dərəcədə uyğun olduğunu deməyə çətinlik çəkirlər.[129]
Madalıların dini təsəvvürləri Qərbi İran vilayətlərində (daha dəqiqi Güney Azərbaycanda) meydana gəlmiş‏ "Vidivdad"da əks olunmuş‏ cəhətlərə uyğundur. "Videvdat"ın tərtibçiləri isə Mada maqları ola bilərdilər. Diogen Laertli "maqların təlimi"ndən danışarkən məlumat verir ki, maqlar odu, torpağı və suyu tanrı hesab edirlər. Erkən zərdüş‏tilik kimi, maqların təliminə də bütpərəstlik yaddır. Maqlar tanrıların təsvirlərini tanımırdılar.
Qərbi İran vilayətlərində (Güney Azərbaycanda) hələ e.ə. I minilliyin başlanğıcında oda sitayiş‏ edirdilər. Bu ərazidəki atə‏şpərəstlik məbədləri, xüsusilə Nu‏şi-Cantəpədəki Mada məbədi bunu tam müəyyənliklə təsdiq edir (e.ə. VIII əsrə aiddir).
Madayların mənəvi mədəniyyətində dini görüşlərdən və mifologiyadan ba‏şqa habelə epik yaradıcılıq da mühüm yer tuturdu. Məlumdur ki, hələ çox qədim zamanlarda Kiçik Asiyada müxtəlif epik əsərlər mövcud idi. Həmin əsərlərin süjetləri çox zaman miflərlə bağlı olurdu.
[redaktə]Politeizm
Midiyalıların dini təsəvvür sistemləri onların ideologiyasının xarakterik amili kimi diqqəti cəlb edir. Din Midiya tarixində üç əsas mərhələ keçmişdir.[130] İlk dövrdə bütün Mada tayfaları üçün məcburi olan vahid dini sistem olmamışdır. Madalılar arasında sonralar müəyyən dərəcədə "Avesta"da öz əksini tapmış, habelə daha sonrakı dövrdə öz mövcudluğunu "bidətçi" təlimlər kimi davam etdirmiş müxtəlif dini təlimlər yayılmışdı. Mada tayfalarının dini təbiət qüvvələrinə sitayişdən törəmiş politeizm idi.


Saxsı qab üzərində ibadət edən maq təsviri (Britaniya Muzeyi)
Birinci mərhələ e.ə. VII əsrdən əvvəlki dövrü, ikinci mərhələ isə e.ə. VII əsrdən sonrakı dövrü, e.ə. VI – V əsrləri əhatə edir. Üçüncü mərhələ isə e.ə. V əsrin II yarısından başlamışdır.[131]
Birinci dövrdə Zərdüştün dini görüşləri hələ ortaya çıxmamışdı. E.ə. IX – VIII əsrlərdə Şimali Midiya tayfalarının – kutilərin, lulubilərin, kassilərin çox qədim, şumerlərin dünya görüşü ilə bağlı olan dini təsəvvürləri hökm sürməkdə idi. Hətta babillərin də dini etiqadları, Midiya mədəniyyətinə təsir göstərmişdir. Mərkəzi Midiyanın bir rayonu Babilistanın, şumerlərdən gəlmə, xeyir, bərəkət və sevgi ilahəsi olan İştarın adı ilə əlaqədar olaraq Bit – İştar (İştarın Ev) adlandırılmışdı. Assurilər bu dövrdə, Midiyaya hücum edərkən, Midiyanın gələcək paytaxtı Ekbatanın yaxınlığında "Babil qalasına" və Babilistan tanrısı Mardukun, madaylar arasında kök salmış dini əqidəsinə rast gəlmişdilər. Əslən Qərbi Midiyadan olan hökmdarlar, çox vaxt ilahi şumer adları daşıyırdılar.
Bu dövrdə babillər və assurlar vasitəsiylə qədim şumerlərin mədəniyyəti və dini təsəvvürləri Qərbi Midiyaya qüvvətli təsir göstərirdi.[132]
E.ə. IX – VIII əsrlərdə Midiya tayfaları Ahura ("hökmdar", "ruh") Mazdanın ("çox ağıllı", "yaddaşlı") – xeyirxah, xilaskar əqidəsinə pərəstiş edir və onların dini politeizmə, tayfa tanrılarına (devalara) əsaslanırdı. Ayrı-ayrı tayfalar ilahi, xeyirxah ruhlara pərəstiş edirdilər. Midiya tayfalarının ilan toteminə pərəstiş etməsi, madayların "ilandan doğulmuş"[133] hesab edilməsi də bu dövrün məhsulu idi. Lakin dini təsəvvürlərin ikinci dövründə artıq monoteist Zərdüşt tərəfdarı olmuş madaylar ilan və başqa totemlərə olan keçmiş etiqadın qatı düşmənlərinə çevrildilər. Bu dövrdə Midiya qəbilələri arasında dini mifoloji rəvayətlər poetik şəkildə geniş surətdə yayılmışdı. Onlardan biri günəş tanrısı (Mitra – Mehr) haqqında olan mahnıdır. Zərdüştün öz dini poeziyasına daxil etdiyi bu mahnıda Mehr sülhpərvər ölkələrin ailə ocaqlarının müdafiəçisi, ölkələrə və ailələrə bədbəxtlik gətirənlərin düşməni kimi təsvir edilir.[134] Xeyir, bərəkət, artım və su ilahəsi Anahit və ibtidai icma quruluşunun yadigarı olan çoxlu totemistik qəbilə tanrılarına pərəstiş də bu dövrə aiddir.
[redaktə]Zərdüştilik


Assur qabartısında madayların əsir edilməsi təsviri[135]
İkinci dövrdə, e.ə. VII – VI əsrlərdə Midiya Yaxın Şərqdə mədəni və dini mərkəzə çevrilir. E.ə. VI – IV əsrlərin sonları arasında Zərdüşt dininə həsr edilmiş Avesta adlı kitab aramey əlifbası ilə yazılır.[136] Bəzi tədqiqatçılar güman edirlər ki, bu kitab Atropatena ərazisində, Yuxarı Midiyada, midiya dilində, peyğəmbər Zərdüşt və onun tələbələri tərəfindən yazılmış, bundan sonra isə dəfələrlə dəyişdirilmişdir.[137]
E.ə. VI əsrdə ortaya çıxmış Zərdüşt peyğəmbər Zərdüştilik dininin yaradıcısı olmuşdur. O, Midiyada tayfa tanrılarını (politeizmi) ləğv edərək, təkallahlığı (monoteizmi) təblğ etmişdir. Zərdüşt qədim tayfa tanrılarından yalnız Ahura-Mazdanı saxlayaraq, onu yeganə baş tanrı, "çox ağıllı hökmdar" (kamalidövlə) kimi irəli sürmüşdür. O, keçmiş qəbilə tanrılarını – xeyirxah ruhları (devaları – "devaizm") bədxah ruhların vəziyyətinə salaraq, onları "bədxah şeytanlar" kimi qələmə vermişdir. Bəzi kiçmiş "deva"lar saxlanılsa da, onlar öz müstəqilliyini itirmiş və universal xarakter alaraq, Ahura-Mazdanın çoxcəhətli fəaliyyətinin icraçılarına çevrilmişdilər. Bu icraçılardan Rtiş – məhkəmə işlərinə, Vohumana – xeyirxah fikir, əxlaq məsələlərinə, Armaiti – torpaq işlərinə, Xşatra-auka – digər məsələlərə baxırdılar. Sonralar Ahura-Mazdanın bu icraçıları qruplaşdırılaraq "ölməz müqəddəslər" (Əhəmənilər dövründə "ameşa spenta") kimi yad edilirdilər.[138]
Zərdüşt dininin ən ali əxlaq prinsipi müqəddəs qanuna, dini ictimai qayda-qanuna tabe olmaqdan ibarət idi. Bu Avestada "ən ali nemət – Aşa" adlanır. Zərdüşt təliminə görə ən ali xeyirxahlıq torpaqda görülən işdir, zəhmətdir. Bu zəhmtə Avestada əsas xeyirxahlığın – qanuna itaətin başlıca forması kimi Ahura-Mazdanın fəaliyyəti (Aşa) kimi qiymətləndirilir. Zərdüşt tələb edirdi ki, əkinçilərin sülhpərvər əməyinə hörmət edilsin, bu zəhmət sevilsin və qiymətləndirilsin.[139]
Zərdüştün əxlaqi görüşləri qədim Azərbaycan əkinçi və çobanlarının əxlaqi görüşləri idi. Avestada göstərilir ki, "Zərdüşt bu torpaq islahatı ideyalarına görə böyük torpaq sahibkarları, varlılar və kahinlər tərəfindən mühakimə edildiyindən, o, öz doğma şəhərindən, Midiyanın Raqa (Rey) şəhərindən qaçmalı olur; onun əmlakı müsadirə, özü isə qanun xaricində elan edilir".[140]


Nuşi-Cantəpədəki od məbədinin daxili görünüşü
Midiya Əhəmənilərin (e.ə. 550 – 331) əlinə keçdikdən sonra, fars şahları xalqı öz tabeliyində saxlamaq üçün Zərdüşt dinindən istifadə etmiş, onu öz siyasi mənafelərinə uyğunlaşdırmağa çalışmışlar. İlk Əhəməni şahları I Dara ( e.ə. 552 – 486) və Kserks (e.ə. 485 – 465) Zərdüştün dini islahatlarını qismən qəbul edərək Ahura-Mazdanı yeganə tanrı kimi qəbul etmişlər.
Ksreks keçmiş qəbilə tanrılarına etiqad qadağan edərək, Mehr, Anahit, Vertraqna kimi qədim tanrıların məbədlərini dağıtdırmışdır. Əhəməni şahları Zərdüştün irəli sürdüyü təkallahlılıq ideyasını qəbul edir, lakin onun təliminin demokratik cəhətlərini, əkinçi və maldarların həyatlarının maddi cəhətdən yaxşılaşdırılmasına xidmət edən cəhətləri rədd edirdilər. Onlar Zərdüştü dinin peyğəmbəri kimi rədd edərək, özlərini "böyük hökmdar" və "dini lider" elan edirdilər.[141] Lakin bu dinə yalnız şah sarayları, məbədlər və quldarlar ibadət edirdi. Xalq isə həmişəki kimi, Zərdüştdən əvvəlki dini etiqadlarına sadiq qalmışdı. Odur ki, Əhəməni şahları I Artakserks (e.ə. 462 – 424) və II Dara (e.ə. 424 – 405) Zərdüştdən əvvəlki dini əqidələri bərpa etməyə, qanuniləşdirməyə məcbur oldular. Dinin bu üçüncü dövründə Ahura-Mazda ilə yanaşı Mitra (Mehr) və Anahit kimi qədim tanrı və tanrıçalara da itaət göstərilirdi. Bu yenilmiş köhnə tanrılar "yazat" adı ilə yad edilməyə başlamışdı.[142]
Dinin bu üçüncü dövründə atəşpərəstlər özlərini "mazdayasna" və "zərdüştilər" adlandırırdılar. Bu əsl Zərdüşt dini deyildi, sonrakı dövrlərin qarışıq, sinkretik bir dini idi. "Mazdayasna" qədim devaları (tayfa tanrılarını) lənətləyir, "yazatlara" dua edirdi. Əslində isə onlar hər ikisi dini mahiyyət etibarilə eyni bir şey idi.
Bu dövrdə (e.ə. 440-cı ilə yaxın) ilk dəfə mazdaist salnaməsi qeydə alındı və mazdaistlər tərəfindən Avesta ciddi redaktə edildi. Bu Avesta dövrün və hakim sülalə Əhəmənilərin tələbinə uyğun olaraq Zərdüşt monoteizmi ilə ondan əvvəlki politeizmi birləşdirmiş oldu. Beləliklə qədim tanrıların – "altı müqəddəsin" (farsca Ameşa spenta) keçmiş hüquqları bərpa edildiyindən Mehr, Anahit, Tiştriya, Rtiş, Vertraqna və Homa kimi qədim tanrıların hüquqları rəsmiləşdirildi.
[redaktə]Midiya mədəniyyəti



Madaylara məxsus olan və sonradan parslar tərəfindən mənimsənən geyim formaları
Midiyanın özünəməxsus mədəniyyəti olmuşdur. Sonradan madaylar digər Azərbaycan tayfaları ilə etnokonsolidasiya olunduğundan onların mədəniyyəti də Azərbaycan ərazisindəki digər türk tayfalarının mədəniyyəti ilə qarışmış və vahid Azərbaycan mədəniyyətini formalaşdırmışdır.[143][144]
Mövcudluğunun qısamüddətli olmasına baxmayaraq, Mada dövləti Azərbaycanın hüdudlarından xeyli uzaqda olan çoxsaylı tayfalara və xalqlara təsir etmiş‏, Yaxın Şərqin mədəni və dini mərkəzinə çevrilmi‏di. Strabon yazırdı ki, madaylar ermənilərin və daha öncə farsların, onların hökmdarlarının və Asiyada hökmdarlıq adətlərinin baniləridir.[145] Şübhəsizdir ki, Mada dövrü Cənubi Azərbaycan tayfalarının tarixində mühüm nailiyyətlər və müxtəlif dəyi‏şikliklər zamanı olmuşdur. İran və Cənubi Azərbaycan sakinlərinin dini həyatında Mada maqlarının rolu xüsusilə böyük idi.
Cənubi Azərbaycan əhalisinin mədəniyyəti və dini görüşləri bir çox qon‏şu xalqların mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə inki‏şaf edirdi. İrandilli tayfalar bu əraziyə gəlişləri zamanı sözsüz ki, öz mədəniyyətlərini də gətirmiş‏dilər. Lakin onlar mədəni inki‏şaf cəhətdən yerli türk tayfalar – madaylar və digərlərindən aşağı olduqlarından o qədər də böyük təsir göstərə bilməmi‏ş, əksinə özləri madaylardan bir çox mədəni keyfiyyətləri mənimsəmiş‏dilər. Onlar aborigenlərdən bir çox cəhətləri, xüsusilə erkən Mada geyimini əxz etdilər. Bizə A‏‏ssur relyeflərindən məlum olan həmin geyim lulubilərin geyimi əsasnda yaranmışdı. Mada parçaları haqqında da bunları demək lazımdır. Düzdür, sonralar madalılarda ba‏qşa geyim meydana gəldi; madaylar sonralar Persepol relyeflərində həmin geyimlə əks olunmu‏şlar. Görünür, əski geyim yalnız Azərbaycanın Xəzərsahili ərazilərində ya‏şayan kaspilərdə qalmışdı. Mada parçaları və geyimi bütün qədim dünya miqyasında məşhurlaşmışdı. Aristofanın "Qurbağalar" əsərində deyilir ki, Mada parçalarında at-xoruz, keçi-maral və ba‏qa fantastik heyvanlar təsvir edilirdi. Mada xlamidaları (bürüncəkləri) bütün Yaxın Şərqdə geniş‏ yayılmışdı.[146]
Madayların maddi mədəniyyəti haqqnda Mada qalalarının əks olunduğu Ass‏‏ur təsvirləri, Mada paytaxtı Ekbatan zonasında, Baba-Cantəpədə və Nu‏şi-Cantəpədə[147] arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə olunmu‏ş dəlillər əsasında mühakimə yürütmək mümkün olmu‏şdur.[148]
Mada mədəniyyətinin daha erkən abidələri Luristanda, mə‏hur "Luristan tuncları" zonasıda a‏şkara çıxarılmışdır. Mövzularının bir qismi a‏şkar ş‏əkildə Avesta mən‏şəli olan Luristan tuncları əsil Mada mədəniyyəti və incəsənətinin meydana gəlməsi və inki‏şafıda müstəsna dərəcədə mühüm rol oynamışdır.
[redaktə]Yazı


Ekbatan şəhərindən tapılmış mixi yazılı sütun altlığı
Midiya şəhərlərində arxeoloji qazıntılar aparılmadığından, Midiyanın yazılı abidələri hələ əldə edilməmişdir. Midiya Persia sərhəddində tapılmış I Daranın qaya üstündəki yazılarında da qədim Persia və Elam mətnləri olduğu halda, Midiya yazıları yoxdur. Bu çatışmazlıq mütəxəssislər tərəfindən onunla izah edilir ki, madaylar həm elam, həm də fars dilini bilirdilər.[149]
Tədqiqatçılar güman edirlər ki, e.ə. VII əsrdən mərkəzi və şərqi Midiyada mixi xətli yazılardan istifadə edimişdir.[150] Assur yazılarına əsasən müəyyən edilmişdir ki, e.ə. VIII əsrin sonlarında Manna hökmdarları da mixi xətli yazılardan istifadə etmişlər.[151] Bu zaman Midiyada heroqlif yazıları da işlədilirdi. Ziviyədən tapılmışgümüş sininin üstündəki yazılar bunu sübut edir.[152] Müəyyən edilmişdir ki, qədim parslar (farslar) öz mixi xəttli yazılarını madaylardan almışlar.[153]
[redaktə]Etnoqrafik xüsusiyyətlər


Midiya maqının təsviri[154]


Persopolda ənənəvi geyimdə olan madayların təsviri


Orta Asiyanın Oksus dəfinəsindən tapılmış qızıl lövhə üzərində ənənəvi geyimdə göstərilmiş maq təsviri. Britaniya Muzeyində saxlanılır.
Madayların bir sıra etnoqrafik xüsusiyyətlərini, geyim və bəzək formalarını, silah və nəqliyyat vasitələrini, istehsal alətləri və dini ayinlərini, əkinçi və döyüşçü, əyan və kahin (maq) surətlərini öyrənmək üçün təkcə Midiya ərazisində deyil, həmçinin qonşu ölkələrin ərazilərindəki abidələr də tədqiqata cəlb edilmişdir. Belə abidələrə misal olaraq Assur və Təxti-Cəmşid qabartılarını, təsvirli möhürləri və digər arxeoloji tapıntıları göstərmək mümkündür.
E.ə. VII əsrə aid olan Ninevadakı bir Assur qabartısında madayların zorla köçürülməsi təsvir edilmişdir. Bu təsvirdə fiqurlar bir sırada çəkilmişdir. Sıranın əvvəlində və sonunda Midya kişiləri, Ortasında isə, Midiya qadınları və uşaqlar gedirlər.Üç assur əgəri bunları müşayət edir. Fiqurların ayaq və əl vəziyyətləri onların hərəkətdə olduqlarını, düz yol və əyri xətt boyu yuxarıdan aşağıya doğru istiqamətləndiyi üçün adamların hərəkətini daha da sürətləndirmişdir. Bu qabartı Midiyanın uşaq, qadın və kişilərinin uzun geyimləri, saçları və s. haqqında təsəvvür yaradır. Təsvirdəki kişilərin paxlavaya bənzər naxışlarla bəzədilmiş geyimləri, ön tərəfdən uzun bağla bağlanmış uzunboğaz ayaqqabıları olduğu görünür. Saç və saqqallarına əsasən Midiya kişilərinin surətlərini digər Assur qabartılarında da asanlıqla tanımaq olur.
E.ə. VIII əsrin sonuna aid olan Dur-Şarrukindəki assur qabartılarının birində nizə ilə silahlanmış və arabaya qoşulacaq iki atı aparan Midiya döyüşçüləri göstərilmişdir. Onlar da ənənəvi Midiya geyimindədir.
E.ə. V əsrə aid Təxti-Cəmşid qabartılarından birində, madayların qoşa at qoşulmuş döyüş arabası göstərilir. Bu təsvir əvvəlki qabartını tamamlayıb tədqiqatçılara madayların qoşqu qaydası haqqında məlumat vermişdir.
E.ə. V əsrdə yaradılmış bir Təxti-Cəmşid qabartısında Midiya padşahının nökərləri – qulları təsvir edilmişdir. Burda midiyalıların başqa geyim forması (mütəxəssislər bu geyimi Midiya zadəganlarına aid edirlər) təsvir edilmişdir. Belə Midiya geyimli fiqurlara Təxti-Cəmşid qabartılarının bir çox yerində rast gəlmək mümkündür. Lakin onlardan öz dəqiq və aydın təsviri ilə ən çox diqqət çəkəni yanaşı dayanmış üç madayın təsviri olan qabartıdır. Onlardan ortada dayanan insanın paltar forması Assur qabartılarında və Təxti-Cəmşiddəki bir çox maday təsvirləri ilə eyniyyət təşkil edir. Kənardakı iki insanın geyii və silahları isə Midiya varlılarınn surətini əks etdirən başqa bir Təxti-Cəmşid qabartısı ilə eyniyyət təşkil edir.
Midiya din xadimlərinin, kahinlərin–maqların da surətləri e.ə. V əsrə aid olan Təxti-Cəmşid qabartılarında öz əksini tapmışdır. Bu qabartılarda Midiya maqlarının geyim formaları və keçirmiş olduqları bir neçə dini ayin təsvir edilmişdir. Bu baxımdan iki Təxti-Cəmşid qabartısı diqqəti cəlb edir. Onlardan birində keçi balasını qoltuğuna vuraraq qurban (nəzir) verməyə aparan gənc bir midiyalının təsviri verilmişdir. İ. M. Dyakonov belə hesab edir ki, bu qabartıda keçi balasını qurban verməyə aparan maqın surəti verilmişdir.[155] Təsvirdə maqın baş geyimi aydın görünür. Bu başlığı maqın ağzını bağlayan qulaqlığı Avesta qanunlarına uyğun şəkildədir. Lakin bu təsvirdə maqın yığcam, dar və qısa geyimi onu Midiya sərdabəsi olan Qızqapan sərdabəsi və başqa Təxti-Cəmşid qabartılarında olan maq surətərindən fərqləndirir. Ona görə də bəzi tədqiqatçılar bu təsvirdə maqın özünün yox, od məbədinin kiçik xidmətçilərindən birinin – kahin köməkçisinin təsvir edildiyini güman edirlər.[156]
İkinci Təxti-Cəmşid qabartısında isə müqəddəs homa içkisi olan qabı aparan maqlar təsvir edilmişdir. Bu təsvirdəki maq üz sarğısı və yüngül ayaqqabıları ilə əvvəlki qabartıda olan kahin köməkçisini xatırlatsa da, uzun təpəli başlığı və gen-bol, dəbdəbəli palatarı ilə ondan fərqlənib Qızqapan sərdabəsindəki maqa daha çox oxşayır. Maqın əlində tutduğu homa içkisinin qabı qapaqlıdır. Homa içkisini qapaqlı qablarda ona görə saxlayırdılar ki, bu içkiyə bədxah, natəmiz ruhlar daxil olub, onun paklığına, saflığına xələl gətirməsin. Homa içkisi adətən slindrik gil qablarda saxlanırdı. Mütəxəssislər bu surətin əsl maq surəti olduğu qənaətindədirlər.[157]
Od məbədi xidmətçilərinin bu iki surəti realistik üslubda və ustalıqla hazırlanmışdır. Hər iki təsvirdən məlum olur ki, kahinlər qısa yüngül ayaqqabılar (çarıq) geyərmişlər. E.ə. IV əsrə aid olan, Orta Asiyanın Amu-Dərya dəfinəsindən tapılmış maqın gümüş heykəlciyi də əvvəlki qabartılardakı müvafiq sürətlərlə eynidir. Bu heykəlcikdə də maq, ağzı örtüklü, uzun başlıqda, gen və uzun əbad, yüngül ayaqqabılarda və belibağlı təsvir edilmişdir. Fərqləndirici cəhət odur ki, burada maqın qıçları xüsusi dolaq ilə sarınmışdır. Od məbədi xidmətçilərinin bu üç surətindən məlum olur ki, onların geyim formasındakı əsas əlamətlərdən biri də belbağı imiş.
İ. M. Dyakonov Təxti-Cəmşiddəki qabartı fiqurlarının alçaqboylu yaradılmasını Midiya heykəltəraşlıq ənənələri ilə əlaqələndirir. O, göstərir ki, bu təsvirlər Midiya ənənələri əsasında yaradılmışdır.
"Çox qədim Midiya qayalarında alçaqboylu insan fiqurlarının qabartılarını yaratmış Midiya ustalarının xələfləri, Təxti-Cəmşiddə işləyərkən, öz əcdadlarının yaradıcılıq ənənələrinə sadiq qalmışlar."
İ. M. Dyakonov, Midiya tarixi, 1965, səh 408-409
E.ə. VII – IV əsrlərə aid slindrik formalı möhürlərin təsvirlərində Midiya döyüşçülərinin silahları, geyimləri və döyüş vərdişləri ilə bağlı maraqlı məlumatlar qorunub saxlanmışdır. E.ə. VII-VI əsrlərə aid bir Elam möhüründə Ariazant adlı Midiya tayfasının atlı döyüşçüsü təsvir edilmişdir. Dinamik kompozisiyada təsvir edilmiş və çapan atın üstündə düşmənə qarşı hücuma keçmiş döyüşçü nizə ilə zərbə endirməyə hazırlaşmışdır. Döyüşçünün ikinci silahı ox və kamandan ibarətdir.
E.ə. V – V əsrlərə aid olan başqa bir möürdə isə Midiya döyüşçülərinin skiflərlə vuruşması təsvir edilmişdir. Burada sol tərəfdə Midiya piyada qoşunlarının əsgərləri, sağ tərəfdə isə skif döyüşçüləri görünür. Midiyalılar ox və kamanla silahlanmış, adi geyim üstündən, sinələrini düşmən zərbələrindən qoruyan zirehli bir köynək geymişlər. Qabartılarda olduğu kimi, burda da döyüşçülər yan tərəfdən hərəkətdə təsvir edilmişdir. Bu əsərdə Midiya döyüşçülərinin hakim mövqeyi xüsusilə diqqəti cəlb edir. Möhürlərdə Midiya piyada əsgərlərinin yunan piyada döyüşçüləri ilə vuruşmasını əks etdirən təsvirlər də vardır. Onlardan e.ə. V əsrə aid olan iki möhür təsvri məlumdur. Birinci təsvirdə yüngül silahlanmış və orijinal döyüş paltarı geymiş Midiya əsgərinin yunan döyüşçüsü ilə vuruşması təsvir edilmişdir. İkinci təsvirdə isə ənənəvi döyüş paltarı geymiş, kaman və nizə ilə silahlanmış Midiya əsgərinin yunan döyüşçüsünü özünə tabe etməsi, ayaqları altına salıb aman diləməyə məcbur etməsi göstərilmişdir. Herodot göstərir ki, Əhəməni döyüşçüləri öz geyim formaları və silahlarını madaylardan götürmüşlər.[158]
[redaktə]İncəsənət

Midiya incəsənətinə qədim dini inanclarla birlikdə Avesta ideyaları da ciddi təsir göstərmişdir. Midiya dövrünə aid əsərlərin təsvir motivləri bu fikri təsdiq edir.[159]
Midiyanın əsas rayonlarında (Güney Azərbaycanda) arxeoloji qazıntı işləri aparılmadığından Midiya incəsənəti, yalnız onun ətraf rayonlarının arxeoloji materialları əsasında öyrənilməkdədir.
Fransa, ABŞ və son dövrlərdə İran arxeoloqlarının Damğan yaxınlığındakı Təpəhisar, Kaşan yaxnlığındakı Təpəsiyalk, Nəhavənd yaxınlığındakı Təpəgiyan, Urmiya yaxınlığındakı Göytəpə, Həsənli və Ziviyədə tapdıqları qədim sənət əsərləri Midiya incəsənəti haqqında müəyyən təsəvvürün yaranmasına imkan vermişdir. Həmin əsərlərin əksər hallarda daha qədim dövrə aid olması isə, Midiya tayfalarının hansı mədəni baza üzərində təşəkkül tapmasını göstərməkdədir. Digər qədim abidələr isə e.ə. I minilliyin başlanğıcına (e.ə. X – VIII əsrlərə), ən qədim Azərbaycan dövlətlərinin mövcud olduğu dövrə aid edildiyindən, Midiya incəsənətini öyrənməyə daha çox kömək edir.[160]
Qədim Manna və Midiya tayfaları həmişə yaxın siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqədə olmuşlar. Manna Midiyaya tabe olduqdan sonra bu mədəni yaxınlıq ümumi bədii inkişaf prinsiplərinə əsaslanmış, daha da möhkəmlənmişdir. Midiya sənətkarları bir çox sahələrdə, Manna ustalarının sənət ənənələrini davam və inkişaf etdirmişlər.
Midiyanın ucqar rayonlarında aparılmış arxeoloji qazıntılar və tədqiqatlar bir sıra görkəmli sənət əsərlərini aşkar etmişdir. Tədqiqatçıların fikirlərinə görə, bu əsərlərə əsasən demək olar ki, Midiyada dulusçuluq, bədii metal kimi dekorativ tətbiqi sənətlər və heykəltəraşlıq inkişaf etmişdir.
[redaktə]Dekorativ sənətlər

İrane Bastan Muzeyində saxlanan saxsı qab

Tehran İncəsənət Muzeyində saxlanan qab
İlkin dulusçuluq sənətinin ən qədim nümunələri Təpəsiyalkdan tapılmışdır. Onlar e.ə. 4200 – 340-cı illərdə, Eneolit dövründə yaradılmışdır. Bu boyalı gil qabların plastik formaları çox mürəkkəb ornamental bəzəkləri olduqca rəngarəngdir. Dulusçuluq məmulatları açıq rəngli (ağ, sarı, çəhrayı) olduğu üçün, onların üzərinə qəhvəyi, qara boyalarla çəkilmiş naxışlar yaxşı görünür. Naxışlar həndəsi, nəbati və heyvani ornamentlərdən tərtib edilmişdir. Onların ən sadələri ağzı gen, gövdəsi isə slindrik formada olan gil qablardır. Belə kiçik həcmli su qabları dalğavari, damarlara bölünmüş üçbucaq, paxlava, ağac şəkilli və s. naxışlarla bəzədilmişdir.
Bir çox qabların gövdəsi yuxar getdikcə daraldığı kimi, onların alt hissələri də aşağı getdikcə daraldılmış və beləliklə onlar bikonik bir şəkil almışdır. Oturacaqların konusvari yaradılması məmulatların plastik gözəlliyini artırmışdır. Bu bədii təsiri daha da qüvvətləndirmək üçün ustalar, gövdəsi bikonik şəkildə hazırlanmış qabları, dairəvi oturacağı olan silindrik dayaq üzərində hazırlayırdılar. Bəzən slindrik formalı qabların aşağı oturacaq hissəsi də təxminən bu tərzdə hazırlanırdı. Bu qabların yuxarı hissəsi ritmik şəkildə verilmiş üfüqi və dalğavari xəttlərlə, quş və keçi rəsmləri ilə, şahmat tipli naxışlar və s. ornament motivləri ilə bəzədilmişdir. Belə dekorativ vasitələr keramik məmulatların plastik gözəlliyini gözə çarpdırmağa, ortaya çıxarmağa yaxşı xidmət edir.
Bu dövrün dulusçuları həm plastik formalar, həm də dekoratv naxışlar sahəsində zəngin bədii irs qoyub getmişlər. Buna misal olaraq e.ə. III minillikdə Təpəsiyalkda və e.ə. II minillikdə Təpəgiyanda hazırlanmış boyalı gil qabları göstərmək olar. Təpəsiyalk ustalarının bu dulusçuluq məktəbi sonrakı dövrlərdə Midiya bədii keramikasına güclü təsir göstərmişdir. Bir qayda olaraq Midiya dulus məmulatları yerli, qədim dulusçuluq ənənələri əsasında yaradılırdı. Onlarda olan plastik formaların ahəngdarlığı, təsvir və ornament motivlərinin ritmik düzülüşü Eneolit dövrü ustalarının kəşfinin nəticəsidir.
Midiyanın şimal-qərb rayonundakı Nəhavənddə tapılmış tunc dövrünə (e.ə. II minillik) aid təkqulp slindrik formalı gil qabın üstündə fantastik bir heyvan təsvir edilmişdir. Qanadlı, təkbuynuzlu, ilan quyruqlu, şirəbənzər bu heyvan, tədqiqatıların fikrincə şər tanrısı, ölülər dünyasının padşahı sayılan Əhrimanın simvolik təsviridir. Əhrimanın təxminən bu tipli, lakin qanadsız təsvirinə Gədəbəy rayonundan tapılmış Midiya dövrünə aid tunc kəmərin üstündəki təsvirli yazıda da rast gəlinmişdir.[161]
E.ə. XII – X əsrlərə aid Təpəsiyalk dulusçuları plastik forma və dekorativ naxış sahəsindəki axtarışlarını davam etdirərək bir sıra yeni keramika nümunələri yaratmışlar. Onların içində belindən sızılmış silindr şəkilli qablar, gövdəsi kürəvi şəkilli, kiçik həcmli üstü şahmat naxışlı boyalı qablar və üçayaqlı təkqulp keramik məmulatlar diqqəti cəlb edir. Kiçikhəcmli, alçaq dairəvi oturacağı və geniş ağzı olan bu təkqulp boyalı qablar kütləvi şəkildə hazırlanırmış. Onların üstü yanakı çəkilmiş düz xəttlər, dama-dama naxışlar, günəşin rəmzi təsvirləri və s. ilə bəzədilirdi. Bu cür dulusçuluq məmulatlar məişətdə geniş işlədilirdi.


Tehran İncəsənət Muzeyində sərgilənən Midiya saxı məmulatı
Dini mərasimlərdə istifadə etmək üçün Təpəsiyalk ustaları müxtəlif formalı camlar hazırlayırdılar. Onların alçaq oturacaqlı genişağızlı, uzun axıcılı və silindrik hündür dayaqlı, təkqulp formaları zoomorfik plastik surətlərlə təchiz edilirdi. Bu camların ağzında öküz, qoyun və maral başlarını andıran fiqurlar qoyulurdu. Bu cür qablardan xeyir və bərəkət ayinlərində istifadə edilirdi. Bu dövrdə belə ritonları Təpəgiyan dulusçuları da hazırlayırdı. Təpəsiyalk ustaları daha sadə formalı, üçayaqlı və kiçik həcmli qablar da hazırlayırdlar.
E.ə. I minilliyin əvvəlində (e.ə. X – VIII əsrlər) qədim dulusçuluq ənənələrinə sadiq qalan Midiya ustaları yeni-yeni plastik formalar və dekorativ vasitələr kəşf edirdilər. Lüləyinli Midiya qablarının ortaya çıxması da bu dövrə təsadüf edir. Bu lüləyinlər qabların ağzına bitişik şəkildə hazırlanırdı. Belə qabların daha sadə bəzəkli nümunələri Midiyanın qərb sərhədində – Rovanduzda, onlarn daha mürəkkəb formaları isə Təpəsiyalkda hazırlanırdı.
Təpəsiyalkda belə qabların üç tipi yaradılmışdır. Onların lüləyinləri bəzən şaquli və bəzən də üfüqi vəziyyətdə olurdu. Üçüncü halda isə üfüqi vəziyyətli lüləyin qabın ağzından aralı halda hazırlanırdı. Bu qablar əksər halda, günəşin simvolik təsviri və düzbucaqlı şahmat lövhəsi rəsmlərilə bəzədilirdi. Mütəxəssislər bu qabların dini-sehrkar xarakterli mərasimlər üçün hazırlanırdı.
Təpəsiyalkda hazırlanmış bu tipli qabların çoxunun üstündə at təsviri çəkildiyindən onların günəş tanrısı Mitraya (Mehrə) etiqad edənlərə xidmət etdiyi güman edilir. Bu qabların naxış və təsvirlərini Avestanın Mitraya həsr edilmiş X yaştında verilən məlumatlara əsasən müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur.[162]
Belə qablardan birinin üstündə at, onun başı üstündə günəş, yuxarıda sağ tərəfdə isə şahmat lövhəsinə bənzər bir düzbucaqlı rəsm edilmişdir. Qabın lüləyininin ətəkləri isə günəşin ziyalarını xatırladan naxışlarla bəzənmişdir.
Avestanın X yaştında Mitra "geniş otlaqlara malik", "sürü və uşaq bəxş edən", "torpaqları və atları düşməndən qoruyan" bir qəhrəman kimi təsvir edilir. Həmin qabın qulpu altındakı düzbucaqlı, çox güman ki, Mitranın himayəsində olan "geniş otlaqlar"ın təsviridir.[163]
Bu dövrün (e.ə. X – VIII əsrlər) Təpəsiyalk keramikasında nəzərə çarpan orijinal dulusçuluq formalarından biri də, gil qablarda qaulpların şaquli vəziyyətdə hazırlanması idi. E.ə. X – VIII əsrlərdə Təpəsiyalk dulusçuları dulusçuluq məmulatının plstik zənginliyinə xüsusi əhəmiyyət vermişlər. Bu dövrün keramik nümunələrində gövbələr düzbucaqlı, kürəvi, silindr və s. şəkillərdə olub, çox zaman üçayaq üzərində yerləşdirilirdi. Qabların boğazları qəsdən uzadılır, oyma və qabarıq halqalarla bəzədilirdi. Qabların gövdələri həm rəngli naxışlar, həm də qabarıq ünsürlərlə dekorativləşdirilirdi.


Midiyanın paytaxtı olan Ekbatandan tapılmış qızıl qablar, maday incəsənətinin ən gözəl nümunələri kimi dəyərləndirilir[164]
Tək qulplu və qulpsuz kuboklar zərif siluetə malik olurdu. Bu dövrün təpəgiyan dulusçuları kubokların siluetində əsaslı dəyişikliklər edərək, onların plastik quruluşunu daha da mürəkkəbləşdirmiş, dekorativ bəzəyinə isə, yeni, daha qabarıq ünsürlər əlavə etmişlər. Təpəsiyalk və Təpəgiyan dulusçularının bu nailiyyətləri bir-birinə çox yaxın olub, ümumi bir incəsənətin – Midiya incəsənətinin tərkib hissələridir.
Bu dövrə Təpəsiyalk dulusçuları dini əqidələrlə bağlı olan çoxlu zoomorf qablar hazırlamışlar. Onlar qoyun, quş, ördək fiqurları formasındadır. Bundan başqa boyalı keramikada uzun silindrik camların və konusvari, uzun axıcılı qabların qulpu üstündə qoç və maral başlarının fiquru da yaradılırdı. Əksər hallarda bu zoomorf ünsürlər genişağızlı, boyalı camların gövdəsinə yapışdırılırdı. Zoomorf fiqurların istiqaməti qabların bəzən içinə, bəzən də xaricinə tərəf yönəldilirdi. Bu "sehrkar" fiqurlar qabların içini, guya xarici "bədxah təsirlərdən qoruyurmuş".[165] Nadir hallarda zoomorf motivləri ilan, keçi və s. təsvirlər şəklində, boyalı qabların xaricində də çəkirdilər. Bu qabların dekorativ tərtbatında naxışalrın rəng kontraslığına, ritmik düzülüşünə və dinamik kompozisiya quruluşuna xüsusi diqqət yetirilirdi.
Babil-şumer xalqlarının mədəni nailiyyətlərindən qidalanmış Midiya dulusçuları orijinal dulusçuluq sənəti yaratmaqla, bu sahədə İran yaylasına köç etmiş farsdilli xalqların də mədəniyyətini böyük təsir etmişlər.


Təpəgiyandan əldə edilmiş Midiya saxsı məmulatı
Midiya dövründə çoxlu bədii əhəmiyyəti olan metal əşyaların yaradılması madayların bu sahədə də geniş bilik və bacarığa malik olduqlarını sübut edir. Lakin Midiyanın mərkəzi şəhərlərində və böyük yaşayış yerlərində (Ekbatan, Hirbə, Raqa və s.) qazıntı və tədqiqat işləri aparılmadığından, belə əsərlər nadir tapıntılar hesab edilir.
Təpəhisardan e.ə. XX əsrə aid bir hökmdar əsasının tunc başı tapılmışdır. Bu əsanın başlığında boyunduruğa qoyulmuş yer şumlayan iki öküzlə bir əkinçinin plastik fiqurları sxematik şəkildə təsvir edilmişdir. Bu tunc fiqurlara əsasən mütəxəssislər güman edir ki, həmin əsa sehrkarlıq məqsədlərinə xidmət etmişdir.[166] Əsa güman ki, şahın olmuş, ya da ki, tayfa başçılarından biri ondan ovsun mərasimləri zamanı istifadə etmişdir.
Sinsinati İncəsənət Muzeyində saxlanan qızıl bir camı tədqiqatçı Helen Kantor inamla Midiya incəsənətinin ən maraqlı nümunələrindən biri sayır.[167] Bu camın üzərindəki şişuclu halmet yarpağı Ziviyə palmetlərinə, qoşa kəlləli daş keçilərin duruş vəziyyəti isə Əhəməni gümüş vazası üstündəki daş keçilərin təsvirinə çox oxşardır.
Təxti-Cəmşiddə Daranın (e.ə. 522 – 486) saray əmlakının içərisində Midiya sərkərdəsinə məxsus qızıldan hazırlanmış qılınc qını tapılmışdır.[168] Bu qın öz zəngin bəzək tərtibatı ilə dövrün eyni tipli qılınc qınlarından fərqlənir. Bu silah qını döymə üsulu ilə işlənmişdir. Onun üstündəki saray xidmətçiləri, heyvanlar və palma ağaclarının təsvirləri bir-birinə əks istiqamətdə olan qruplarda toplanmışdır. Hər qrupun fiqurları bir cərgədə və bir hərəkət istiqamətində verilmişdir. İki "keşikçi şir"in balalaları geriyə dönmüş haldadır. Onlardan aşağıda arxa ayaqları üstündə düz dayanmış, başları geri dönmüş keçilərin sırası qın boyunca uzanır və fiqurlar getdikcə kiçilir. Qının üçbucaq formalı ucu it təsvirlərinə bənzər naxışlarla bəzədilmişdir.
Midiyanın paytaxtı Ekbatan (Həmədan) şəhərindən tapılmış e.ə. V əsrə aid olan qızıl cam Midiya ustalarının sənətkarlığı haqqında yaxşı təsəvvür oyadır. Qızıl camın konusvari gövdəsində işıq və kölgə ləkələrini çoxaltmaq və camın dekorativliyini artırmaq məqsədi ilə Midiyalı usta onun sahəsini kiçik zolaqlara parçalamışdır. Zolaqların hamısında ritmik surətdə təsvir edilən aypara, oval trapes şəkilli çıxıntılar camın plastik gözəlliyini xeyli artırmışdır. Tehran İncəsənət Muzeyində saxlanan bu qızıl camın boğazında Əhəməni şahı Kserksin (e.ə. 485 – 465) adı ilə bağlı olan yazılar vardır. Bu yazılar pars, elam və babil dillərindədir.[169]
[redaktə]Heykəltəraşlıq


Dukani Davud sərdabəsində qayaüstü relyef (maq təsviri)
Midiya heykəltəraşlığını öyrənmək üçün əsas mənbə qaya üstündə yaradılmış qabarıq təsvirlərdir. Belə qabarıq təsvirlər Midiya padşahlarının qaya sərdabələrində və Bisütun qayalarında da çapılmışdır.
Midiyanın qayalarda çapılmış sərdabələrinin ən qədimi Kirmanşahdan cənubda, Sakavənd yaxınlığındadır. Bu sərdabədə qayanın içində meyit qoymaq üçün bir taxça da qazılmışdır. Onun yuxarı hissəsində od qurbangahı, onun ətrafında isə bir böyük və iki kiçik qabarıq insan fiquru çapılmışdır. Təsvirlər kobud və qeyri-proporsionaldır. Onlar traktovkaları və hazırlanma texnologiyalarına görə Lulubi və Elam qabartılarını xatırladır. Həmin sərdabənin kimə məxsus olması isə mübahisəlidir[170].
Kirmanşahla Həmədan arasında, Səhnə deyilən yerdəki qaya sərdabəsi isə dörd divarla qapanmış yaşayış yerini xatırladır. Onun qapısının üstündə qanadlı günəş lövhəsi qabarığı yonulmuşdur. Bu təsvir motivi qədim şumerlərdə geniş yayılmış işıq, günəş tanrısının simvoludur. Sonrakı dövrdə bu simvolu mənimsəyən parslar (farslar) ona müəyyən dəyişikliklər edərək daha da mürəkkəbləşdirmişdilər. Onlar bu günəş təsvirinə Ahura-Mazdanın (Hörmüzün) fiqurunu da əlavə etmişdilər. Başqa qaya sərdabələri kimi bu sərdabə də asma evi xatırladır. Bu iki qaya sərdabəsinin e.ə. VII əsrə aid olması güman edilir[171].
Sonrakı Midiya qaya sərdabələrinə misal olaraq Dukani Davud və Qızqapan sərdabələrini göstərmək olar. Hər iki sərdabə e.ə. VI əsrə aiddir[172].
Dukani Davud sərdabəsi Həmədandan Babilistana gedən yolun üstündəki çapılmışdır. İ. M. Dyakonov güman edir ki, bu sərdabə Midiya hökmdarı Astiaqın (e.ə. 584 – 550) Süleymaniyyə yaxınlığındakı Surdaş kəndinin yanında Şəhrizar dərəsindəki qayada çapılmış, Qızqapan isə Midiya hökmdarı Kiaksarın (e.ə. 625 – 584) sərdabəsidir. Bu qəbirlər quruluşu etibarilə də bir-birinə bənzəyir[173].


Ekbatandan aşkarlanmış daşdan yonulmuş öküz başı
Dukani Davud sərdabəsinin giriş hissəində qabarıq maq fiquru çapılmışdır. Maqın fiquru qarşısındakı sahədə isə təsvir yoxdur. Bu hissə ya yarımçıq, ya da işlənməmiş qalmış, və ya sonra kiminsə tərəfindən silinmişdir. Bu təsvirdə maq, əynində uzun köynək, başında başlıq, üzündə sarğı, əlində baresma tutduğu, əllərini irəliyə uzadıb dua oxuduğu vəziyyətdə yaradılmışdır. Maqların belə dua vəziyyəti haqqında Avestanın II kitabı olan Yasnada (29,5 və 50,8) məlumat vardır[174]. Maqlar barsema tutduqda, homa içkisi, yaxud od qarşısında olarkən ağızlarını sarğı ilə sarıyırdılar ki, öz nəfəsləri ilə müqəddəs varlıqları murdarlamasınlar. Bu təsvirdə də maq əlində homa içkisi tutduğu üçün ağzı sarğılıdır.
Qızqapan sərdabəsinin sütunları pilyastr şəklindədir. Pilyastrların arasında tanrıların simvolları qabarıq şəkildə təsvir edilmişdir.Burada üstündə dördqanadlı fiqur olan dairəvi lövhə, aşağısında ay şəkli və ortasında insan fiquru olan dairəvi lövhə, üstündə ulduz, təsvir edilmiş dairəvi lövhə kimi qabarıq təsvirlər yonulub hazırlanmışdır.
E. Hersfeld birinci və ikinci təsvirləri Ahura Mazda ilə Mitranın simvolları hesab edir. Üçüncü təsvir – ulduzlu lövhə qədim Şumerdə İştarı və Venera planetini təmsil edirdi. Bu abidədə isə onun Anahitin simvolu olması güman edilir[175].
Bu sərdabənin qabarıq təsvirlərində solda xarakterik maq geyimində olan kahin dayanmışdır. Maq bu paltarın üstündən boş qolları sallanmış uzun əba geymişdir. Kahinin başında başlıq (Əhəməni dövründə bu geyim "patidana" adlanırdı), ağzında isə sarğı vardır. Maqın qarşısında üçpilləli od ibadətgahı görünür. Bu ibadətgahın sağ tərəfində dayanmış qısa geyimli padşahın da ağzında sarğı vardır. Həm padşahın, həm də maqın sol əlində kaman vardır. Burada kaman, qələbə, hökmranlıq rəmzidir. Onların sağ əllərinin hərəkətindən, ibadətgah qarşısında dua oxuduqları anlaşılır[176]. Bu qabarıq təsvir ciddi simmetrik kompozisiyada yaradılmışdır. Fiqurlar alçaqboylu göstərilsə də, dinamik təsvir edilmişdir. Od ibadətgahı isə daha təmtəraqlı və əzəmətli verilmişdir.
Bu əsərdə padşahın kahinin sol əllərində qələbə, hakimiyyət simvolu olan kaman göstərildiyi üçün, qurbangahın qarşısında qələbəyə təsvir edilmiş ayin keçirildiyi güman edilir. Qədim Lişir Piriniyə həsr edilmiş və Bisütunda I Daranı göstərən qabartılarda da kaman qalibiyyət simvolu kimi verildiyindən, mütəxəssislər Midiyanın Qızqapan sərdabəsindəki təsvirdə də kamanın ənənəvi olaraq qələbə rəmzi və hakimiyyət nişanı olduğunu qeyd edirlər[177].


Ekbatanda hökmdar sarayından aşkarlanmış nəhəng şir heykəli
Dukani Davud və Qızqapan adları ilə məşhur olan bu iki qaya sərdabəsindəki qabarıqlar özünün traktovka kamilliyi, proporsiyaları və texnikası ilə məşhur Əhəməni qabartılarından heç də geri qalmır. İ. M. Dyakonov güman edir ki, Əhəməni qabarıqları Əhəməni şahlarının əsir tutub gətirdikləri Midiya ustaları, onların şagirdləri və başqa midiyalı ustalar tərəfindən hazırlanmışdır. O, göstərir ki, Bisütun dağındakı qabarıq kompozisiyada Midiya ustalarına tanış olan daha qədim Lulubilərin padşahı Anubaninin qabarıq süjetinin təkrar edilməsi də təsadüfi deyil. Təxti-Cəmşiddəki qabarıqlarda fiqurların bir qədər yastı, alçaq verilməsi də daha qədim Midiya qabarıqlarından gəlmə əlamətdir[178].
Heykəltəraşlıq sənəti sahəsində Midiya ustalarının çox qədim və zəngin plastik ənənələri və sınaqdan çıxmış təcrübələri, səriştələri vardı[179]. Midiya padşahları üçün yonulmuş qaya sərdabələrinin qabarıqları da bunu təsdiq edir. Midiya qaya qabarıqları – heykəltəraşlıq sənəti isə daha qədim lulubi – kuti ənənələrinə əsaslanır. Bundan əlavə Midiya heykəltəraşlığına Assur və Elam qabarıqlarının da müsbət təsiri olmuşdur. Bu təsirin əksər hallarda əsir tutulmuş ustalar vasitəsiylə reallaşdırıldığı güman edilir[180].
Midiyanın qaya sərdabələrinin memarlığı xalis xalq yaşayış binalarından alınmışdır. Həmin sərdabələrin qabarıqları Midiyanın saray və məbədlərini bəzəmiş daş heykəllərə nisbətən kobud və ibtidai idi. Bizə çatmamış bu heykəllər xüsusi emalatxanalarda hazırlanırdı. Midiyanın paytaxtı Ekbatanda və başqa şəhərlərində arxeoloji qazıntı işləri aparılmadığından, mütəxəssislər Midiya incəsənətini öyrənmək üçün qədim yunan tarixçilərinin məlumatlarına, Assur və Təxti Cəmşid qabartılarına, oyma şəkilli möhürlərə, Midiyanın ucqar rayonlarında aşkarlanmış arxeoloji abidələrə və s. əsaslanmışlar.
Midiya tayfaları mannalar, babil və assurlar vasitəsiylə qədim şumerlərin dini etiqadları, incəsənəti və mədəniyyəti ilə yaxından tanış olmuş və ondan bəhrələnmişlər. Bu yaxınlığa Midiyanın Şumer ölkəsi ilə qonşuluqda yerləşməsi və madayların şumerlərin mədəni varisləri olan babil və assur xalqları ilə iqtisadi, mədəni və hərbi münasibətlərdə olması imkan yaratmışdır. Midiya e.ə. VII–VI əsrlərdə öz dini etiqadları, incəsənəti və mədəniyyətləri ilə qonşu xalqlara təsir göstərə bilmişlər.
[redaktə]Memarlıq


* Təpəsiyalk abidəsinin ümumi görünüşü.
* Nuşi-Cantəpə abidəsinin ümumi görünüşü
Baba-Cantəpə adlanan iri məskən Mada mədəniyyətinin, xüsusilə tikinti sənətinin və memarlığının maraqlı abidələrindən biridir. Bu məskən Luristanıın Pi‏-e-Kuh adlı yerində, bir neçə təpədə yerlə‏şmi‏şdir. Həmin məskən çoxtəbəqəlidir, II və III Dəmir dövrlərini (e.ə. X-VI əsrləri) əhatə edir. Məskənin erkən təbəqələri Madaya qədərki zamana aiddir. Abidənin yalnız yuxarı təbəqəsi erkən Mada dövrü ilə bağlıdır. Bu məskən mədəniyyət abidələrinə və memarlıq detallarna görə Mada memarlığının Həmədandan təxminən 70 kilometr cənubda, XX əsrin 60-cı illərinin sonlarında arxeoloji cəhətdən tədqiq olunan mühüm abidələrindən biri Nuş‏i-Cantəpə ilə yaxındır.
Nuş‏i-Cantəpə kompleksi geni‏ş vadi üzərində yüksələn təbii təpənin zirvəsində yerlə‏şmi‏şdir, əsasən, iki məbəddən, "qalaçadan" və sütunlu zaldan ibarətdir. Memarlıq baxımından çox mürəkkəb olan mərkəzi od məbədi daha maraqlıdı. Bu, səcdəgaha və minbərə malik olan, mərtəbəli romb ‏şəklində ucaldılmış hündür qüllədir. Həmin qüllədə "müqəddəs" od alovlanırdı və bu odun izləri qaralmış çiy kərpiclər üzərində qalmışdır. Görünür, bu məbəd Nu‏şi-Cantəpə ərazisində yalnız ən qədim tikili deyil, habelə Midiyada zərdü‏ştiliyin bütün tələblərinə cavab verən ilk mazdaistik obyekt idi.[181]


Ekbatanda hökmdar sarayından aşkarlanmış sütun altlıqları


Dukani Davud qaya sərdabəsinin görünüşü


Ekbatanda hökmdar sarayından aşkarlanmış naxışlı inşaat detalı
E.ə. VIII əsrin ortalarında Mada tayfa ittifaqı və Mada dövlətinin qüdrətli dövründə yaranmış, onun çiçəklənməsi dövründə də mövcud olmuş‏ Nuş‏i-Cantəpə kompleksi Selevkilər zamanınadək yaşayış yeri olmuşdur. Erkən Mada dövrünün bütün komplekslərində Urartu və A‏‏ssur mədəniyyətlərinin, xüsusilə memarl‎ıq ənənələrinin təsiri nəzərə çarpır.[182]
Urartu hökmdarı II Sardurun (e.ə. VII əsrin ortaları) salnaməsinin məzmunundan bəlli olur ki, Midiyanın şimal-qərb vilayətlərində (Azərbaycanda) geniş miqyaslı inşaat işləri aparılmışdır. Salnamədə Azərbaycanın cənub-qərb vilayətləri sərhəddində iyirmi qalanın və yüz iyirmi yaşayış məntəqəsinin salındığı haqqında məlumat verilir.[183][184]
Midiya dövründən bizə bəlli olan bir çox tikinti tipləri əslində hələ çox əvvəl, Manna dövründə yaradılmışdı. Xüsusilə Urmiya gölü rayonunda bir sıra qaya sərdabələri, qayalar və Dur-Şarukkindən olan (e.ə. VIII əsrin sonları) məşhur Assur qabartılarında təsvir edilən tikintilər hələ Midiya dövründən əvələ aid edilməlidir.[185][186][187]
Midiya dövründə Azərbaycan memarlığı başlıca olaraq indiki Cənubi Azərbaycan ərazisində (Araz çayından cənubda) və Azərbaycan respublikasının cənub rayonlarında inkişaf etmişdir. Bu rayonun əsas mədəni inkişaf mərkəzi isə Urmiya gölü ətrafı ərazi olmuşdur. Midiya memarlığının inkişafına şübhəsiz ki, bir tərəfdən qaya məskənləri, digər tərəfdən ağac qurğuları müəyyən təsir göstərmişdir. Monumental memarlıq öz inkişafında başlıca olaraq daş tikintilərdən ibarət olmuşdur.
VII əsrdə böyük dövlət kimi formalaşan Midiya, Yaxın Şərq memarlığının inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Midiyanın qüdrəli imperiyaya çevrilməsi möhtəşəm saray tikintiləri üçün şərait yaratmışdır. Tarixi səlnamələr Midiyanın paytaxtı Ekbatanda salınmış böyük tikintilər haqqında geniş məlumat verir. Qədim müəlliflərdən Herodot və Polibinin təsvirinə görə "bu şəhərin daxilində böyük saray var idi. O, halqaşəkilli qüdrətli qala divarlarına malik idi. Akropol elə tikilmişdi ki, bir halqaşəkilli qala divarı digərinin üzərində yüksəlirdi...Bütün divar halqaları yeddi idi ki, bunların da sonuncusunda padşahın sarayı və xəzinə yerləşirdi."[188]
Ekbatan saraylarını təsvir edən Polibi onların genişliyini və bəzək zənginliyini xüsusilə qeyd etmişdir. O, sər və sidr ağaclarından düzəldilən, üstü gümüş və qızıl vərəqləri ilə örtülmüş sütunlardan bəhs edir.[189]
Saysız-hesabsız istehkamlar və istehkam halına salınmış şəhərlər Midiya inşaatının digər tipini təmsil edirdi. Həcmi və siluetinə görə möhtəşəm və zəhmli təsir bağışlayan bu tikintilər dekorativ bəzəklərdən də xali deyildi. Tarixi mənbələr müxtəlif çıxıntıları olan Midiya qalaları haqqında məlumat verir. Ekbatan kremli Makedoniyalı İskəndərin yürüşü dövründə hələ abad vəziyyətdə olduğundan, İskəndər Təxti Cəmşiddən gətirdiyi pulları mühafizə üçün buraya göndərmişdi.[190] Ekbatan məbədlərində İskəndərə qurbanlar gətirilməsi və bu şəhərdə gimnastika yarışlarının keçirilməsi[191] də onun e.ə. IV əsrdə yaxşı vəziyyətdə olduğunu təsdiq edir.[192]
[göstər]
g • m • r
Midiya
[redaktə]İstinadlar

↑ Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). Bakı: 2007, I cild.
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 70-92
↑ X. Xəlili. Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi. Bakı: 2007
↑ İqrar Əliyev. Midiya tarixi. Bakı: Elm, 1960, səh. 224. "Midiya Şərqin birinci imperiyası kimi tarix səhnəsinə çıxdı".
↑ Пахомов Е.А. Краткий курс истории Азербайджана. Баку: 1923
↑ İqrar Əliyev. Tarixi Azərbaycan ərazisində qədim dövlət – Midiya. Bakı: 1965
↑ Ф.А. Брокгауз, И.А. Ефрон. Энциклопедический словарь – Мидия – "Мидия – зап. часть Ирана, к В. от Загра и к С. от Сузианы. До Каспийского моря М. не достигала, будучи отделена от него племенами кадусеев, амардов и др. Страна делилась на собственную или Великую М. (теперь Иракаджеми) и Атропатену (Азербайджан)."
↑ Encyclopedia İranica – Media – "At the end of the 2nd millennium BCE, Median tribes began to settle in the territory of the future Media in western Iran, where, at that time, are attested many small principalities and different linguistic and ethnic groups: Gutians (q.v.), Lullubians, Kassites (q.v.), and Hurrians."
↑ Z. M. Bünyadov, Y. Yusifov. Azərbaycan tarixi. Bakı: 2007
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: 1994. – "İlk vaxtlarda əsasən Kizilbunda (Cənubi Azərbaycan ərazisində indiki Qızıl-Üzən) çayının hövzələrində yaşamış Maday tayfası Assuriya ilə bir neçə əsr qanlı toqquşmalardan sonra, er. əv. 673-cü ildə öz dövlətini yaratmışdır."
↑ Firudin Cəlilov. Azər xalqı. II nəşri. Bakı: 2006
↑ Britannica Ensiklopediyası, Midiya məqaləsi
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). Bakı: 2007, I cild. səh. 182
↑ Алиев И. Располагает ли наука доказательствами в пользу ирано-язычности мидян и атропатенцев? Можно ли считать мидян одними из предков азербайджанского народа? // ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1990, № 3-4.
↑ Алиев И. Роль мидийского элемента в этнической истории Атропатены//Кавказско-ближневосточный сборник, VIII, Тбилиси, 1988
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 90-136,
↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 216-274
↑ Firudin Cəlilov. Azər xalqı. II nəşri. Bakı: 2006, səh. 161 – "Hər hansı bir ərazidə formalaşan xalq əvvəllər həmin ərazidə yaşamış tayfaların birbaşa və ya dolayı xələfidir. Mada əhalisi istər türk olsun, istər qeyri-türk, bugünkü Azərbaycan türklərinin soykökünü təşkil edən tayfalardandır. ".
↑ N. Rzayev. Əcdadların izi ilə. Bakı: ADN, 1992
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 70-92
↑ İ. M. Dyakonov. Midiya tarixi. Moskva–Leninqrad, 1956, səh. 330
↑ İqrar Əliyev. Midiya tarixi. Bakı: 1960, səh. 145.
↑ Herodot, III, 92
↑ Encyclopædia Britannica. Media
↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 273
↑ S. Qaşqay. Manna dövləti. Bakı: 1992, səh. 63
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). Bakı: 2007, I cild, səh. 182
↑ The Medes, History of Herodotus (7.62)
↑ History of Herodotus (7.62) "Предводителем мидян был Тигран из [рода] Ахеменидов. В древности все называли их ариями. После прибытия к этим ариям колхидянки Медеи из Афин и они также изменили свое имя. Так гласит о них мидийское предание"
↑ Diakonoff, I. M. "Media" in The Cambridge History of Iran, Vol. 2, Edited by Ilya Gershevitch, 36-148, Cambridge, England, Cambridge University Press, 1985, ISBN 0521200911, 9780521200912, p. 57
↑ Elena Efimovna Kuzʹmina, J. P. Mallory, The origin of the Indo-Iranians, Volume 3, published by: BRILL, 2007, ISBN 900416054X, 9789004160545, p.371
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: 1994, səh. 76
↑ Gud Cyl A, XIV, 7-9 in SAK: 104. 105; Jacobson 1953, JCS 7: 40, n. 47.
↑ RLA II: 141b-142a; SAK: 231 Jahr 35 u. 36; Lau 1996, Old Babylonian Temple Records: 3.
↑ RLA II: 141b-142a; SAK: 231 Jahr 35 u. 36; Lau 1996, Old Babylonian Temple Records: 3.
↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 252
↑ История Тувы. М., 1964, стр. 201, 215
↑ История Тувы. М., 1964, стр. 242-243
↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: Elm, 1994, səh. 70-71.
↑ Azərbaycan tarixi atlası. Bakı: 2005
↑ Y. Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı: 2007, səh. 156
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 65.
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 65–90
↑ Liverani, Mario, "The Rise and Fall of Media", in : G. B. Lanfranchi, M. Roaf, R. Rollinger, eds., Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia. Padova, published by: S.a.r.g.o.n. Editrice e Libreria, 2003, pp. 1-12, see p. 8-9
↑ Prorok Nahum (BibleCentre.org)
↑ Ensiklopediya İranica M. Dandamayev, İ. Medvedskaya – Midiya məqaləsi
↑ Ensiklopediya İranica M. Dandamayev, İ. Medvedskaya – Midiya məqaləsi
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). I cild Bakı: 2007, səh. 365
↑ Strabon, XII, 13, 9
↑ Andrew Dalby, Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, 2004, pg 278.
↑ Gwendolyn Leick, Who's Who in the Ancient Near East, Routledge, Published 2001. pg 192
↑ Ian Shaw, Robert Jameson, A Dictionary of Archaeology, Blackwell Publishing, 1999.
↑ Sabatino Moscati, Face of the Ancient Orient, Courier Dover Publications, Published 2001. pg 67
↑ John Prevas, Xenophon's March: Into the Lair of the Persian Lion, Da Capo Press, 2002. pg 20.
↑ I.M. Diakonoff, "Media" In Cambridge History of Iran (ed. William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch), Volume 2. Pg 140 "Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the .."
↑ Amélie Kuhrt, "The Persian Empire, Volume 1", Chp 2: Medes, Routledge, 2007. excerpt from pg 19: "The early history of the western Iranians (Medes and Persian) is a thorny problem..."
↑ John Curtis, British Museum, 2000, 2nd edition. pg 34: "They were an Indo-European people who, like the related Persians, spoke an Iranian language"
↑ "Encyclopedia of Indo-European Culture or EIEC, edited by J. P. Mallory and Douglas Q. Adams, published in 1997 by Fitzroy Dearborn. pg 30: "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran)"
↑ Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VII вв. Баку: 1992, стр. 39-40
↑ Q. Qeybullayev. Bakı: 1994
↑ Azərbaycan tarixi. I cild. Bakı: Elm, 1961, səh. 50.
↑ Алиев И. Г. Очерк истории Атропатены. Баку: 1989, стр. 22.
↑ Алиев И. Г. Очерк истории Атропатены. Баку: 1989
↑ Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VII вв. Баку: 1992, стр. 181.
↑ Əl Yəqubi, I, 34
↑ Миллер Б. В. К вопросу о языке населения Азербайджана до отюречения этой области. Уч. записки. ИЭНК, вып. I, М., 1930, стр. 208.
↑ X. Xəlili. Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi. Bakı: 2007, səh. 129.
↑ S. Qaşqay. Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə. Bakı: 2006, səh. 56.
↑ Y. Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı: 2007, səh. 183.
↑ S. Qaşqay. Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə. Bakı: 2006, səh. 59.
↑ Schmitt, "Deioces," Encyclopaedia Iranica.
↑ Herodotus: The Histories, tr. Aubrey De Sélincourt (Penguin Books, 1954), p. 54.
↑ Дьяконов И. М. История Мидии. М.-Л., 1956, стр. 178.
↑ İ. M. Dyakonov. Midiya tarixi. M.-L., 1965, səh. 186.
↑ S. Qaşqay. Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə. Bakı: 2006, səh. 56.
↑ Labat R. Kastariti, Phraorte et les debuts de l'histoire mede. JA, CCXLIX, 1, 1968
↑ İ. M. Dyakonov. Midiya tarixi. M.-L., 1965, səh. 238.
↑ Herodot, I, 102
↑ Гутонов Ф. Х. Скифские портреты
↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 83.
↑ Medijci i prvo iransko kraljevstvo (Iranologie.com)
↑ (Britannica ensiklopediyası)
↑ Herodot, I, 104
↑ Z. Bünyadov, Y. Yusifov. Azərbaycan tarixi. Bakı: 2008, səh. 206.
↑ Kijaksar (Cyaxares), AncientLibrary.com
↑ Herodot, I, 104
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). I cild. Bakı: 2007, səh. 346.
↑ Kiaksar (Ensiklopediya Iranica
↑ Z. Bünyadov, Y. Yusifov. Azərbaycan tarixi. Bakı: 2008, səh. 204.
↑ Herodot, I, 73-74
↑ Herodot, I, 74
↑ G. B. Airy, On the Eclipses of Agathocles, Thales, and Xerxes, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Vol. 143, 1853, pp. 179–200
↑ Nos ancêtres de l'Antiquité, 1991, Christian Settipani, page. 152.
↑ Prof. M. T. Zehtabi – İran türklərinin əski tarixi, I cild, Tehran, 1998, səh 468
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). I cild Bakı: 2007, səh. 356.
↑ Herodotus correctly names Cyrus' parents, though he does not know that Cambyses was a king. cf. How, W. W., & Wells, J. (1991). A commentary on Herodotus with introduction and appendixes. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press. i.107
↑ Astiaq Livius.org, Jona Lendering
↑ Herodot, 1.127.1
↑ Pierre Briant: „Od Kira do Aleksandra: Povijest Perzijskog Carstva" (From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire), preveo Peter Daniels, Indiana: Eisenbrauns, 2002., str. 28.
↑ Herodotus correctly names Cyrus' parents, though he does not know that Cambyses was a king. cf. How, W. W., & Wells, J. (1991). A commentary on Herodotus with introduction and appendixes. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press. i.107
↑ James Ussher, Larry Pierce i Marion Pierce, str. 109.
↑ Walter Burkert, Homo Necans, 1983:103-09.
↑ M. A. Dandamaev, A Political History of the Achaemenid Empire, tr. W. J. Vogelsang, (1989) p. 17-18
↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 350. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 350.1.1
↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 351. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 351.8
↑ Prof. M. T. Zehtabi – İran türklərinin əski tarixi, I cild, Tehran, 1998, səh 468
↑ From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Pierre Briant, Eisenbrauns, 2006, p. 31
↑ X. Xəlili – Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi, Bakı, 2007, səh 69
↑ Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, ADN, 1994, səh 179
↑ PLini, XXX, II
↑ Herodot, I, 114
↑ Ksenofon, II, XIX
↑ Rudiger Schmitt, "Cadusii" in Encyclopedia Iranica
↑ The encyclopædia britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information, Volume 18, Edited by Hugh Crisholm, University Press, 1911, p. 21
↑ Herodot, III, 92
↑ Herodot, III, 94
↑ The encyclopædia britannica:a dictionary of arts, sciences, literature and general information, Volume 18, Edited by Hugh Crisholm, University Press, 1911, p. 21
↑ From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Pierre Briant, Eisenbrauns, 2006, p. 31
↑ Herodot, III, 80
↑ İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı,1960, səh 246
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 365
↑ F. Cəlilov – Azər Xalqı, Bakı, Çıraq, 2005, səh 165 – 166
↑ Herodot, III, 71
↑ Susan M. Sherwin-White, Amélie Kuhrt, "From Samarkhand to Sardis: a new approach to the Seleucid Empire", University of California Press, 1993. pg 78: – " The independence of the area Media Atropatene, named after Atropates, satrap of Media under Darius and Alexander (now Azerbaijan), under local Iranian dynasts, was pre-Selecuid"
↑ Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989
↑ Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 10
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 11
↑ İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960, səh 148
↑ M. M. Dyakonov – Qədim İran tarixi oçerkləri, Moskva, 1961 səh 245
↑ Леонард Вулли – Ур Халдеев, Москва, 1961, ст. 41
↑ M. M. Dyakonov – Qədim İran tarixi oçerki, Moskva, 1961, səh 299
↑ Prof. M. T. Zehtabi – İran türklərinin əski tarixi, I cild, Tehran, 1998, səh 165
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 383 – 384
↑ А. О. Маколевски – Авеста, Баку, 1690 ст 45 -46; 49 – 51
↑ А. О. Маколевски – Авеста, Баку, 1690 ст 108-109
↑ А. О. Маколевски – Авеста, Баку, 1690 ст 96 – 107
↑ İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960, səh 22
↑ А. О. Маколевски – Авеста, Баку, 1690 ст 109-110
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 326
↑ Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, Elm, 1994, səh 76
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 11
↑ Strabon, XI, 13, 11
↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 453.
↑ Bivar A.D.H. A hoard of ingot-currency of the Median period from Nush-i jan. Iran, 9, 1971, page 31
↑ Rawlinson H.C. Memoir on the site of the Atropatenian Ecbatana. JGS, X, 1841
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 11
↑ V. Q. Lukonin – Qədim İran incəsənəti, Moskva – Leninqrad, 1977, səh 65
↑ S. Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, Elm, 1993, səh 86
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 336
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 336
↑ Prof. M. T. Zehtabi – İran türklərinin əski tarixi, I cild, Tehran, 1998, səh 426
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1956, səh 396
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 24
↑ E. Porada – Qədim İran, London, 1965, səh 239
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1956, səh 103
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 20
↑ Ghirshman R. Fouilles de Sialk pres de Kashan, 1933, 1934, 1937, 1-11. Paris, 1938-1939.
↑ N. Rzayev – əsrlərin səsi, Bakı, Azərnəşr, 1974, səh 77
↑ İ. S. Braginski – İran və tacik ədəbiyyatı tarixindən, Moskva, 1972, səh 72 – 76
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 31
↑ E. Porada – Qədim İran, London, 1965, səh 140 – 142
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 33
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1956, səh 140
↑ E. Porada – Qədim İran, London, 1960, səh 140
↑ E. Porada – Qədim İran, London, 1965, səh 140
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 35
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1965, səh 406
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1965, səh 407
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 36
↑ M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1965, səh 407
↑ A. O. Makolevski – Avesta, Bakı, 1960, səh 51
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 408-409
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 408
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 36 – 38
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 408-409
↑ V. Q. Lukonin – Qədim İran incəsənəti, Moskva, 1977, səh 30-65
↑ İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 409-410
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə),I cild, Bakı, 2007, səh 348
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə),I cild, Bakı, 2007, səh 350
↑ S. Qaşqay – Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə, Bakı, 2006, səh 156
↑ N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 40
↑ S. Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, 1992, səh 65-68
↑ İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960, səh 120-124
↑ İ. Əliyev – Tarixi Azərbaycan ərazisində qədim dövlət – Midiya, səh 56-61
↑ Herodot, Tarix, I cild, Moskva, 1988, səh 54
↑ Polibi, V-VI
↑ Арриан – Поход Александра, Москва, 1962, səh 121
↑ Арриан – Поход Александра, Москва, 1962, səh 223-224
↑ Rawlinson H.C. Memoir on the site of the Atropatenian Ecbatana. JGS, X, 1841
[redaktə]Ədəbiyyat

[redaktə]Antik dövr
Herodot – "Tarix", I kitab, səh 94 – 144
Ktesi – "Persika" IV – VI kitablar
Beros – "Babilonika"
Dəməşqli Nikolay – "Ümumi tarix"
[redaktə]Müasir dövr
İqor Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956
Bruno Genito – The Medes: A Reassessment of the Archaeological Evidence, 1986
David Stronach – Midiya abidəsi Nuşi-Cantəpə, Kembric, 1985
İqrar Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960
İqrar Əliyev – Tarixi Azərbaycan ərazisində qədim dövlət – Midiya, Bakı, 1965
Gunnar Heinsohn – Cyaxares: Media’s Great King in Egypt, Assyria & Iran, 2006
Max Duncker – The History of Antiquity, London, 1881
Robert Anderson Edward – The Story of Extinct Civilizations of the East, 1904
George Rawlinson – The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World, New York, 1885 (təkrar nəşr 2007)
[redaktə]Xarici keçidlər

Azərbaycan qədim dövrdə
Mada:etnik tərkib və dil məsələləri
Midiya dövləti (E.ə. VIII əsr – e.ə. 550) (video)
Kateqoriyalar: Tarixi dövlətlərMidiyaQədim dövr Azərbaycan tarixiQədim Şərq

قس کوردی

ماد ناوی نه‌ته‌وه کە لە ھەزارەی یەکەمی پێش زایینی مەسێح کۆچیان کرد بۆ ڕۆژئاوای بانەکانی ئێران. مادەکان بناغەی یەکەم پاشاییەتی ئاریائیەکانیان دامەرزان بە شکست پێھێنانی ئاشوریەکان لە ٦٠٠ ساڵ پێش زایینی مەسێح ، بووە گەورترین پاشایەتی رۆژئاوای ئاسیا. پاشایەتی ماد لە سەردەمی ھەڤەخشترە حۆکمڕانی گەورەترین پاشایەتی ڕۆژئاوای ئاسیای ئەکرد. بە سەر وڵاتانی ئێران، تورکیا وئەفغانستانی ئەمڕۆ . یەکەم گەورەترین حۆکمڕانی بوو کە ھەموو نەتەوەکانی ئەو ناوچەی خستە ژێر ئالایێک. کۆمەڵە ھێرشەکانی ئاشووریەکان بۆ سەر ھەرێمی ماد لە ٨٠٠ ساڵ پێش زایینی مەسێح، ئەو نەتەوەی تووشی کێشە کردبوو. ھێرودوت دەنووسێ : ئاشووریەکان زیاتر لە ٥٠٠ سال حۆکمڕانیان کرد لە ئاسیادا. یەکەم خەڵکانێک وا بەرامبەری دەسەڵات ڕاوەستان، مادەکان بوون. ئەوان بۆ ئازادی شەریان کرد، تێ‌کۆشان و لە بەندەیی ڕزگار بوون.
پێرست [نیشانیبدە]
[دەستکاری]سەرچاوەکانە سەبارەت بە مێژووی ماد

یەکەم ئاماژەکان لە سەر نه‌ته‌وه ماد لە نووسراوەیەکی مێژوویی لە کوێستانەکانی کوردستان دۆزرایەوە کە باسی لە ھێرشی شڵمانسەری سێەھەمی کردووە. ئەم نووسراوەیە بۆ‌ ساڵی ٨٣٧ پێش زایین دەگەڕێتەوە. مادەکان لە ڕەگەزی ھێند و ئەورووپایین کە لە ھەزارەی یەکەمی پێش زایین کۆچیان کردووە بۆ ئەو شوێنەی تایفەکانی گۆتییەکان، لۆلۆییەکان، کاسییەکان، ھۆرییەکان لەوێدا نیشەجێ‌بوون و لەوێ گیرسانەوە و دانیشتوانی ئەو ناوچەیەیان لە خۆدا تواندەوە. لە نزیکی شاری ھەمەدان لە ئێرانی ئێستادا ، بەرزایی ھەگمەتانە کە خاوێن مێژینەی بەقەد مادەکانە واتە لە سەردەمی مادەکان پایەتەختی ئەوان بووە و دوای ئەوانیش پایتەختی ھەخامەنشیەکان بووە(ھاوینە ھەوار). گرینگترین نووسراوەکان سەبارەت بە ماد لە نووسراوەکانی ھێرودوتدایە کە ٥٠٠ساڵ پێش لە داییک‌بوونی مەسێح نووسیویەتی. لە تەورات‌دا بە کورتی باسی ماد کراوە.
[دەستکاری]وڵاتی ماد

ماد ناوی وڵاتێکە کە ئەو خەڵکەی بە ماد ئەناسرێن لەوێ گیرسانەوە. وڵاتی ماد دوو بەش بوو. ئازەربایجانی ئێستای ئێران و بەشێک لە تورکیەی ئێستا مادی بچووک و بەشێک لە عێراق و پارێزگاکانی کوردستان و ھەمەدان و کرماشان و لۆڕستانی ئێستا مادی گەورە بوون. پایتەختی ماد لە ڕابردوودا ھەگمەتانە‌ بووە دوایی بە ئەکباتان ناوی گۆڕدرا. ئەو قەومە لە کوێستانەکان گیرسانەوە و لە بەرد مس، ئاسن، نۆقرە و زێڕ و مەڕمەڕیان بەدەست ئەھێنا. لە تەختاییەکانیشدا کشت‌وکاڵیان ئەکرد.
[دەستکاری]سنوورى خاکى ماد

سنوورى خاکى ماد لە باکوورەوە ڕووبارى "ئاراس"و لوتکەکانى چیاى ئەلبورز لە خوارووى دەریاى خەزەر ، لەڕۆژهەڵاتەوە دەشت شۆرەکاتەکانى دەشتى "کویر"و لە ڕۆژئاواو خواروەوە زنجیرە چیاکانى زاگرۆسە و لە کەنارى خوارووى دەریاچەى ورمێ و دەوروبەرى چەمى "جەخەتو" و ئەو ڕووبارانەى کە شانبەشانى ئەو دەڕۆن ،ئەم ناوچەیە لە سەدەى نۆیەمى پێش زاییندا ناوى "زامواى"ناوخۆ بووە.
[دەستکاری]تیرەکانی ماد

وەک زانیاریە مێژوویەکان پێمان دەڵێن ٣ تیرە لە ٦ تیرەکەی یەکیەتی ماد واتە بوسیەکان، ستروخاتیەکان و بودیەکان ، بەشی کوردەکان بووە و ٣ تیرەکەی تر بریتی بوون لە ئاریزانتیەکان (پیاو ماقووڵەکان) کە لە نزیکی کاشانی ئێستای ئێران ئەژیان و مۆغەکان کە لە نێوان شاری مەراغە و ڕەی ئێستای تاران‌دا دەژیان و لە کۆتاییدا پارتاکانیەکان ئەو خەڵکە بوون و لە ئیسفەھانی ئێستادا ژیانیان ئەبردە سەر. وەک نووسراوە یۆنانیەکان دەڵێن تیرەی ستروخاتیەکان کە بە ساگارتی ناویان دەبردرێ لە کرماشانی ئێستادا بوون کە ناوی یۆنانی کراوەکەی یانی زاگرۆس بۆ زنجیرە کوێستان ئەو ناوچە داندرا.
[دەستکاری]پێکھاتنی پاشایەتی ماد

وەک یۆنانیەکان باسی دەکەن دوای ھێرشە پڕھێز و دڕندانەکانی ئاشوریەکان بۆ سەر خەڵکی ماد، دەوروبەری ساڵی ٧٠٨پێش زایین، ڕابەرێک لە تیرەکانی ماد کە ناوی دیاکۆ دەبێ، لە لایەن نوێنەرانی یەکیەتی تیرەکان ، بۆ دامەزراندنی حکوومەتی ناوەندی ھەڵدەبژێردرێت. بە یەکگرتنەوەی تیرە بەربڵاوەکان و ڕێکەوتن لە سەر یاساکانی ناودەوڵەتی ، حکوومەت پەرە ئەسێنێت و ھەگمەتانە بە پایەتەختی خۆیان دائەنێن.
[دەستکاری]پاشاکانی ماد

دیاکۆ (٧٠٨ تا ٦٥٥ی پێش‌ زایین) ٥٣ساڵ درێژەی ھەبووە.
فرەڤەرتیش (٦٥٥ تا ٦٣٣ی پ.ز.) ٢٢ساڵ درێژەی ھەبووە.
ھەڤەخشترە (٦٣٣ تا ٥٨٤ی پ. ز.) ٤٩ساڵ درێژەی ھەبووە.
ئەژیدەھاک (٥٨٤ تا ٥٥٠ی پ. ز.) ٣٤ساڵ درێژەی ھەبووە.
پەڕگە:Mad-nishan.jpg
نیشانی تایبەتی پاشایەتی ماد
[دەستکاری]دیاکۆ
نزیکەی ٧٠٠ ساڵ پێش لە زایین لە نێو مادەکان‌دا کەسایەتییەک دەژیا بە ناوی دیاکۆ کە لەلای ھەموو مادەکانەوە ڕێزێکی تایبەتیی ھەبوو. دیاکۆ مرۆڤێکی باش‌ناسیاو، تێگەیشتوو و ھەڵکەوتەی گوندەکەی بوو. خەڵک کە لێزانی و تێگەیشتوویی و دادوەریی دیاکۆیان دیبوو بۆ چارەسەرکردنی گیروگرفت و کێشە و ئاژاوەکانیان ھانایان دەبردە بۆ ئەو. دیاکۆ بوو بە خۆشەویستی ھەمووان و ناوبانگی داخست، وای لێ ھات کە لەبەر دادگەری و پیاوچاکییەکانی لە لایەن خەڵکەوە داوای لێکرا کە ببێ بە سەرۆک و پاشایان. ئەویش کە بشێوی و بەربڵاوی و ھەتەران و تەتەرانی ناوچەکە ئازاری دەدا، بە داخوازییەکەیان قاییل بوو و بڕیاری دا مادەکان لە دەوری یەک کۆکاتەوە و لەوان نەتەوەیەکی یەکگرتوو و ھاوبەش پێک بێنێ.
لە یەکەم ھەنگاودا داوای‌کرد لە خەڵک کە واز لە جودایی بێنن و لە دەوری یەکدا کۆبنەوە و فەرمانی دا کە پایتەختێک ساز کەن. ئەوە بوو کە شاری ئیکباتانیان ساز کرد. شارەکە حەوت شوورەی بازنەییی بەدەوردا کێشرابوو و ھەر شوورەیەک لەوی‌تر بەرزتر بوو و بارەگای شا و خەزێنەکانی لە نێو ئاخرین شوورەکەدا بوو. چێوەی دیوارە دەرەکییەکانی زۆر لە دیوارەکانی ئاتێن پایتەختی یۆنان دەچوو. ڕەنگەکانی ئەو شوورە حەوتەوانانە بە ڕیز بریتی بوون لە سپی، ڕەش، ئەرخەوانی، شین و نارنجی. لە سەربانی دوو شوورە دوایینەکە، یەکێکیان بە زێو و ئەوی دیکەشیان بە زێڕ داپۆشیبوو.
بە شاری ئیکباتان، ھەگمەتانەش وتراوە و ئەوڕۆکە پێی دەڵێن ھەمەدان. دیارە درێژایی زەمان ھەموو شتێکی لێ سڕیوەتەوە و بۆنوبەرامەی مادەکانی لێ نایە، بەتایبەت کە پاش مادەکان ئەو شارە ھەمیشە لەدەستی ناحەزانی ماد بووە و ھەرچی شارستانیەتی ئەو شارە بووبێ سڕیویانەتەوە یان بۆ خۆیان بردوویانە.
[دەستکاری]فرەڤەرتیش
فرەڤەرتیش پاش دیاکۆ دەسەڵاتی گرتە دەست و بۆ ماوەی ٢٢ ساڵ لە نێوان ساڵانی ٦٥٥ و ٦٣٣ حوکمی گێڕا. لە کاتی ھاتنە سەرتەختی فرەڤەرتیش، ھۆزی سەکا کە تیرەیەکی شەڕانی و جەنگاوەر بوون لە دەوروبەری زەریای ورمێدا دەژیان. پارسەکانیش لە باشوور دەژیان. فرەڤەرتیش ھەردەم ھەوڵی دەدا کە سنوورکەی ئیمپراتۆریی ماد بەربڵاوتر بکا، ئەوە بوو ھێرشی بردە سەر پارسەکان و مەڵبەندەکەیانی خستە ژێر دەسەڵاتی خۆی و قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆریی مادی بەرینتر کرد. بەڵام ئەو لە خولیای ئەوەدا بوو کە ھێرشیش بەرێتە سەر ئیمپراتۆریی ئاشوور و کۆتایی بە زۆڵم و ستەمی ئاشووریەکان بێنێ و گەلێ نەتەوە کە ناچار بوون باج و پیتاک و سەرانە بە ئاشووریەکان بدەن لە ژێری ئەو بێدادییەدا ڕزگار بکات.
سوپایەکی گرانی کۆ کردەوە و بەرەو نەینەوا پایتەختی ئاشوووریەکان کەوتە ڕێ. ھەواڵ گەیشتە ئاشووریەکان، ئەوان لە پێشەوە بەرپەرچی مادەکانیان دایەوە. سەکاکانیش کە لە دەوروبەری زەریای ورمێدا دەژیان و ھاوپەیمانی ئاشووریەکان بوون، سوپایەکی گرانیان لە پشتەوە خستەڕێ بۆ ھێرش‌بردنە سەر مادەکان و پشتیوانی لە ئاشووریەکان. ماوەیەکی دوورودرێژ گەلێ شەڕی قورس و گران لەو نێوەدا کرا. مادەکان کەوتبوونە گەمارۆی سەکاکان و ئاشووریەکانەوە.
لە یەکێ لەو شەڕانەدا لە ساڵی ٦٣٣ی پێش زایین فرەڤەرتیش کوژرا و دەوڵەتی ماد کز بوو و سەکاکان کە ھەلیان بە لەبار دەزانی کەوتنە داگیرکرتن و تاڵان‌کردنی مەڵبەندی مادەکان. ئەوان نزیکەی ٢٨ ساڵ ھەتەران و تەتەرانیان لە وڵاتی ماددا دەکرد و کەوتبوونە کوشتوبڕی مادەکان.

ھەڤەخشترە (سیاگزار) یان (کەیخەسرەو بە کوردی[ژێدەر پێویستە] )

پاش کوژرانی فرەڤەرتیش، کوڕەکەی کە ناوی ھەڤەخشترە یان بە کوردی کەیخەسرەو بوو دەسەڵاتی گرتە دەست. دیارە ئەو کێشەی زۆری لەگەڵ سەکاکان ھەبوو. ھەڤەخشترە پێشەوایەکی لەبار و لە بەڕێوەبردنی کاروباری وڵات‌دا سەرکردەیەکی بێ‌وێنە بوو. ئەو بۆ ئەوەی کە بتوانێ بەرەنگاری سوپای دوژمن بێت، سوپایەکی ڕێک‌وپێکی کۆکردەوە و پسپۆڕانە باری‌ھێنان. سوپایەک بریتی لە سوارە و پیادە. سوارەکانیان شانیان لە شانی سوارەکانی ئاشووری دەدا و پیادەکانیان لە تیرھاویشتن بێ‌وێنە بوون و بە تیروکەوان و نێزە چەکدار بوون.
لەبەر ئەوەی کە وڵاتی ماد جێگەیەکی لەبار بۆ پەروەردەی ئەسپ بوو و مادەکان ھەر لە منداڵییەوە شارەزای ئەسپ‌سواری و تیرھاویشتن بوون، کاری ھەڤەخشترە ئاسانتر دەبوو بۆ پێک‌ھێنانی سوارەیەکی خاوەن ئەزموون. ھەڤەخشترە توانیی جەنگاوەرانی ئازا و بەجەرگی وا بار بێنێ کە لە ھیچ شتێ نەترسن. ھەر بە یارمەتیی ئەو سوپا نەبەزە توانیی سەکاکان کە دەمێک بوو لە وڵاتی ماددا کەوتبوونە تاڵان و کوشتوبڕ تێک بشکێنێ و لە وڵات وەدەریان نێ. بەوجۆرە تۆڵەی باوکی و وڵاتە تاڵان‌کراوەکەی مادی لە سەکاکان کردەوە.


شێوازی لەبەرکردنی جل و بەرگ لە سەردەمی ماد
پاشانیش لەگەڵ نەبوو پۆلاسار پاشای بابل کە پێشتر بە یارمەتیی مادەکان سەربەخۆیی خۆیان بەدەست ھێنا بوو، یەکی گرت و بە سوپایەکی گرانەوە ھێرشی بردە سەر ئاشووریەکان و شاری نەینەوای لە ٦١٢ی پێش لە زاییندا گرت کە پایتەختی ئاشووریەکان بوو. ساراکوس (سەنا خەریب) کە پاش مەرگی ئاشوور بەنیپال ببووە پاشای وڵاتی ئاشوور، کە دی بەرگەی مادەکان ناگرێ ئاگرێکی گەورەی ھەڵکرد و خۆی و خاووخێزانی خستە ناو ئاگرەکە و بەوجۆرە چرای تەمەنی ھەزار ساڵەی ئیمپراتۆریی ئاشوور کوژرایەوە.
لە سەردەمی ھەڤەخشترەدا وڵاتی ماد گەلێک پەرەی سەند. ھەڤەخشترە بە تێگەیشتوویی و زانایی خۆی خزمەتی گەورەی بە مادەکان کرد. ئیمپراتۆریی ماد لە سەردەمی ئەودا زۆر بڵاو و بەرین ببوەوە.
ھەڤەخشترە لە ساڵی ٥٨٤ی پێش زایین کۆچی دواییی کرد.
[دەستکاری]ئەژیدەھاک (ئاستیاگ)
پاش ھوڤخشەترە، کوڕەکەی کە ناوی ئاستیاگ بوو دەسەڵاتی گرتە دەست. ئەویش نزیکەی ٣٤ ساڵ دەسەڵاتداریی کرد. لە سەردەمی ئەودا وڵاتی ماد ھێمن و کڕوکپ بوو. ئاستیاگ بە لاساییکردنەوەی پاشایانی ئاشووری بارەگای دروست کرد و خەڵکێکی زۆر تێیدا کەوتنە کار کردن. دەربارییەکان جلی ڕەنگاوڕەنگیان لەبەر دەکرد و لە ڕێوڕەسم و بۆنە تایبەتییەکاندا زنجیر و ملوانکەی زێڕینیان دەکردە مل.
ئاستیاگ کچێکی ھەبوو بە ناوی ماندانا، ئەم کچە درابوو بە مێرد بە یەکێ لە سەرکردەکانی پارس لە باشوور. ئەویش دواجار کوڕێکی دەبێ کە ناوی دەنێن کوورش. کاتێ کوورش گەورە دەبێ خۆی بە پارسێکی تەواو دەزانێ و بڕیاریش دەدا کە وڵاتی ماد داگیر بکات.
سوپایەک کۆ دەکاتەوە و بە سیاسەتیش خۆی لە بابلییەکان نێزیک دەکاتەوە و داوایان لێ دەکا کە پێکەوە ھەڵمەت بەرنە سەر ئیمپراتۆریی ماد. بابلییەکانیش کە دەمێک بوو لە حەسرەتی (ھاران)دا بوون کە ڕێگای ھاتوچۆی نێوان سووریا و بابل بوو و لەژێر دەستی مادەکاندا بوو، دەبن بە ھاوپەیمانی پارسەکان و دوو قۆڵی ھێرش دەبەنە سەر وڵاتی ماد و پاش گەلێ شەڕی قورس و گران، ئاستیاگ کە زۆریش بەتەمەن بوو وپاشا و سەرکردەی سوپای ماد بوو، لە لایەن پارسەکانەوە بە دیلی دەگیرێ و چەمەسەریی زۆر دەبینێ. بەوجۆرە دەسەڵاتداریی مادەکان دەکەوێتە دەستی پارسەکان و کوورش دەتوانێ حکوومەتی ھەخامەنشیەکان بۆ یەکەمجار دامەزرێنێ. بەوجۆرە ئیمپراتۆریی ماد لە ساڵی ٥٥٠ی پێش لە زاییندا سەرەوژێر دەبێ.
[دەستکاری]ململانێی ماد و لیدیا

ململانێی نێوان ئیمپڕاتۆریەتی ماد و ئیمپڕاتۆریەتی لیدیا (کە لە باکوری خۆرئاوای تورکیای ئێستا دەسەڵاتی هەبوو) لە سەردەمی پاشایەتی کەیخەسرەو دەستی پێکرد دوای ئەوەی کەیخەسرەوی پاشای ماد بە هاوپەیمانێتی بابل توانی ئیمپڕاتۆریەتی ئاشور لەناوببات ئینجا دەستی کرد بە فراوان کردنی سنووری دەسەڵاتی بەم جۆرە دەسەڵاتی بەرەو باکوری خۆرئاوای تورکیای ئێستا هەڵکشا، دواتر هێزەکانی ئیمپڕاتۆریەتی ماد هێرشیان بردە سەر ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی لیدیا بەم جۆرە شەڕ لە نێوان ئیمپڕاتۆریەتی ماد و ئیمپڕاتۆریەتی لیدیا هەڵگیرسا، پاش پێنج ساڵ جەنگ هیچ لایەک نەیتوانی سەرکەوتنێکی ئەوتۆ بەدەست بێنێت. بە پێی سەرچاوە مێژووییەکان لە دوا شەڕی نێوانیاندا خۆرگیران ڕوویدا هەردوولا ئەمەیان بە موعجیزەیەکی خوایی زانی هێزەکانی هەردوو لە شەڕ کردن کشانەوە و پاشەکشەیان کرد دواتر بە پێی پەیمانێکی نێوانیان ڕووباڕی هالیس بوو بە سنووری نێوانیان. هەرچەندە شەڕی نێوانیان کۆتایی هات بەڵام ململانێی نێوانیان هەر بەردەوام بوو تا ڕووخانی ئیمپڕاتۆریەتی ماد و لە سەردەمی ئاستیاگ یاخود ئەژدەهاکی کوڕی کەیخوسرەویش ململانێکە هەر بەردەوام بوو بەو هۆیەوە ئیمپڕاتۆریەتی لیدیا بەرەو لاوازی دەچوو و ئیپڕاتۆریەتی مادیش توانی چەند شار و ناوچەیەک لە ئیمپڕاتۆریەتی لیدیا داگیر بکات، بەڵام ڕووخانی ئیمڕاتۆریەتی ماد بە دەستی هەخامەنشیەکانەوە کۆتایی بەو ململانێیە هێنا، دوای ڕووخانی ماد لیدیاش زۆر لاواز ببوو بە هۆی ململانێکەی لەگەڵ ماد بەوهۆیەوە هەخامەنشیەکان هێرشیان بردە سەر لیدیا و ئەو ئیمپڕاتۆریەتەشیان ڕووخاند و ئیتر ململانێکە کۆتایی هات.
[دەستکاری]سەرچاوەکان

Media
پۆلەکان: Pages with broken file linksمێژووی کوردستانشارستانیەتەکان

قس پشتو
د ماد واکمنی (په مېخی لیک: په یونانی کی:Μηδία ) په ۶ پېړۍ (مخکې له میلاده) کې یوه واکمنی وه چی د ایران په شمال لویدیځ کی پرته وه. پلازمېنه یی هګمتانه وه او مادی ژبه رسمی ژبه وه. دغه واکمنی په ۵۵۳ کال مخکې له میلاده د کوروش ۲ تر قیام وروسته پای ته ورسېدله.

[سمول]تاریخ

تقریبًا ۲۰۰۰ کال مخکې له میلاده ایران د مادیانو قبیلو لخوا آباد شو. په ۶ پېړۍ کی د مادیانو او اریانو قبیلو په دی سیمې کی ستره واکمنی جوړه کړه. په دی وخت کې دغه واکمنی د تور سمندر څخه تر افغانستان پورې پرته وه.



[سمول]سرچینې

↑ Security and Territoriality in the Persian Gulf: A Maritime Political Geography by Pirouz Mojtahed-Zadeh, page 119
‎


وېشنیزې: د ایران تاریخد ایران امپراتورۍ او پاچاهۍ


قس عبری


מדי הייתה ממלכה חזקה באסיה. התקיימה במחצית הראשונה של האלף הראשון לפנה"ס. הייתה יריבה מרה של אשור ובמאה ה-7 לפנה"ס, כרתה ברית עם בבל ויחדיו עלה בידם להביס את אשור. שמרה על עצמאותה כ-100 שנה עד אשר נכבשה על ידי כורש הפרסי בשנת 550 לפנה"ס. היא לא נהפכה לפרובינציה אלא, הייתה במעמד שווה לפרס באימפריה. בגמרא במסכת מגילה דף י"ב מתוארת ה"רוטציה" שהייתה בין מדי לפרס: בזמן שהמלך הוא פרסי, מושלי המדינות יהיו מדיים. בזמן שהמלך מדיי, מושלי המדינות יהיו פרסיים. לאחר כיבוש האימפריה הפרסית על ידי אלכסנדר הגדול איבדה סופית את עצמאותה והתבוללה באימפריה.
בלוח העמים במקרא, מתואר מדי, אבי האומה המקראי, כבנו של יפת בן נח.
[עריכה]קישורים חיצוניים

מדי, ב"אנציקלופדיה יהודית" באתר "דעת"
מדי, בלקסיקון מקרא באתר מקראנט

[הסתרה] צאצאי נח לפי ספר בראשית
שם ובניו
עילם - אשור - ארפכשד - לוד - ארם - עוץ - חול - גתר - מש
חם ובניו
כוש - מצרים - פוט - כנען
יפת ובניו
גומר - מגוג - תירס - יוון - תובל - משך - מדי - ריפת
ערך זה הוא קצרמר בנושא היסטוריה. אתם מוזמנים לתרום לוויקיפדיה ולהרחיב אותו.
קטגוריות: מסופוטמיהמדינות לשעבר באסיההעת העתיקהעמים הנזכרים בתנ"ךבני יפתקצרמר היסטוריה
משובים קודמיםמשוב על הערך

قس ترکی استانبولی

Medler (Azerice: Midiya, Farsça: مادها - Mādḥā) günümüzdeki İran'ın Kuzeybatı ve günümüzdeki Azerbaycan'ın Güney ve Güneydoğu kesimlerinde yaşamış halk.
Medler, günümüzdeki İran Azerbaycan'ı bölgelerine yerleşmiş olup bu bölgelerdeki halkların öncüllerindendir.[1] Yunanlar bu halkın yaşadığı bölgeye Medya (Yunanca: Μηδία) adını vermişler. Medler ilk kez Asur kralı III. Salmaneser'in dönemindeki (M.Ö. 858-824) yazılarda "Mada" adı ile kaydedilmişler.[2].
Yeni Babillilerle birleşerek Asur Krallığı'nı yıkan Medler, MÖ 6. yüzyılda Anadolu'dan Afganistan'a kadar büyük bir arazide imparatorluk kurmuşlardır.
MÖ 550 yılında, Med-kökenli Büyük Kiros'un büyükbabası Med kralı Astiages'i yenmesi sonucunda, Medya Ahameniş İmparatorluğu'na birleştirilmiştir.[2]
MÖ 330 yılında Ahamenişleri yenerek Medya'yı zapteden Büyük İskender, bölgeyi Makedonyalı komutan Peyton'un yönettiği Güney ve eski Ahameniş komutanı Atropat'ın yönettiği Kuzey kesimlere bölmüştür. İskender'in ölümünden sonra, Güney Medya Selevkos İmparatorluğu'na birleştirilirken, Atropat Kuzey Medya'da bağımsız Atropatena devletinin temelini koymuştur.[2]
Medler İran'ın bir imparatorluk ve bir millet olarak kurulmasına, ve altın çağına Büyük erush döneminde ulaşan, ilk birleşik Pers / Med İmparatorluğu'nun oluşmasına önayak olmuşlardır. Bu durum (Aryani kültürel ve milli birlik) Pers İmparatoru Achaemenid'in büyükbabası Med Şâhı Astyages'i öldürerek Pers İmparatorluğu'nu kurmasına dek devam etmiştir. Bu noktaya dek, bütün İranlılar Mede veya Mada (Med) olarak adlandırılmıştır.
Med kralı Astiyag"ın yeğeni Kiros"un saray darbesiyle, siyasal otorite ilk defa Güneybatı İran'da yoğunlaşan Pers aristokrasisinin eline geçer ve kısa bir süre sonra MÖ 550'li yıllarda güçlü ve merkezi bir Pers imparatorluğunun kuruluşuyla Medler yıkılır. Medler, isimlerini Medya'dan almış olan, günümüz İran'ında hüküm sürmüş bir halktır. Tarihçiler tarafından, Toros-Zagros dağ sistemi içinde ve Dicle'nin doğusunda yaşadıkları için, verimli ve üretken bir medeniyetin toplumu olarak adlandırılmışlardır.
Urartulardan sonra, bu sefer daha doğuda bulunan ve Mezopotamya medeniyetinin önemli kabilelerinden olan Gutilerin bir devamı gibi Babillerle ittifak halinde hareket eden Aryen kökenli Med aşiretler federasyonu, MÖ 625'lerde Asur İmparatorluğu'nu yıkar. Babil bir kez daha ve son olarak üstünlük kazanır. Medlerin federasyonu, yükselen Aryen-Pers kökenli Akhamenit hanedanlığıiçin bir geçiş rolünü oynar.
Med kralı Astiyag'ın yeğeni Kiros'un saray darbesiyle, siyasal otorite ilk defa Güneybatı İran'da yoğunlaşan Pers aristokrasisinin eline geçer ve kısa bir süre sonra M. Ö. 550'li yıllarda güçlü ve merkezi bir Pers imparatorluğunun kuruluşuyla Medler yıkılır.
Kadim zamanlarda Medler diğer İranlılar'la kısmen karışmıştırlar (özellikle Persler'le). Bunun sonucu İran halkları (Farslar, Gilaki, Beluciler, Mazandaranlar, Peştunlar, Tatiler, Osetler, v.b.) oluşumunu tamamlamışlardır.
Med dili, Avesta ve Eski Farsça ile doğal olarak etkileşimde bulunmuştur. Bazı araştırmalarda Persler ve Medlerin birbiri ile iletişim kurabildikleri gözlemlenmiştir.
Herodot'un Altı Med Kabilesi [değiştir]

Herodot, MÖ 101, altı Med aşiretinin ismini listeler: Böylelikle Deioces Medleri tek bir millet çatısı altında topladı, ve tek başına onlarda hüküm sürdü. Şimdi bunlar şu aşiretlere dayanmaktaydı: Busaeler, Paretaseniler, Struşatlar, Arizantiler, Budiiler, ve Magiler.
Herodot aynı zamanda "Medlerin Perslele kesinlikle aynı aletlere; ve Medlerle Perslerin olağan giyimlerinin gerçekten farksız." olduğunun altını çizmiştir (7.62). "Bu Medler eski zamanlarda herkes tarafından Aryanlar olarak anılmış; fakat Laz-Kolhisliler, Atina'dan buraya geldiklerinde, isimlerini Media olarak değiştirdiler. Haddi zatında bu onların kendilerine verdikleri isimdi."[3] --- Medler, Herodot'un Tarihi(7.7). Medea Yunan Mitolojisi'nde Laz-Kolhis kralı Jason'un karısı ve Argonatlar'ın büyücüsüdür.
Medler'e İlk Tarihsel Referanslar [değiştir]

Medlerin tarihi ve kökeni çok belirsizdir, hemen hemen hiçbir çağdaş bilgiye, nede Medya'nın kendisine ait bir yazıt veya anıta sahip değiliz. Herhangi bir tarihsel değeri bulunmayan, Ctesias'ın anlattığı bir hikâye dışında (dokuz kralın isminin bulunduğu, MÖ 880'lerde Diod'da korunan Nineveh'in yok edilmesi gerektiğini söyleyen Arbaces ile başlayan bir liste. ii. 32 sqq. ve sonraki pek çok yazar tarafından kopyalandı; isimlerin bazılarının yerel geleneklerden türetildiği düşünülmekte).
Josephus Medler ile ilişkilidir. (Tev. Madai) Japheth'in oğlu Madai Tevrat'ta bulunan bir kişiliktir. "Şimdi Grekler tarafından Media olarak anılan, Madeanlardan gelen Madai'den Japhet'in oğulları olan Javan ve Madai" Yahudiler'in Antik Tarihi, I:6.
Strabo, Ptolomeus, Herodot, Polybius, ve Pliny gibi öteki tarihçilere göre, Mantiane, Martiane, Matiane, Matiene gibi isimler Medya'nın Kuzey kısımlarını adlandırmak için kullanılmıştır.
İranlı elementlerin diğer kabileleri yöneten İranlı isimleri taşıyan prenslerin vesilesi ile nasıl yavaş yavaş nasıl egemen hale geldiğini rahatlıkla görebiliriz. Fakat Gelae, Tapuri, Cadusii, Amardi, Utii ve kuzey Medya ve Hazar kıyılarındaki diğer aşiretler İranlıların egemenliği altında değildi. Polybius (V. 44, 9), Strabo (xi. 507, 508, 514), ve Pliny (vi. 46), Anariaci'yi bu aşiretler arasında saymışlardır; fakat "Aryan-olamayan" anlamına gelen onların ismi, büyük ihtimalle birçok ufak yerli aşireti ifade etmek için kullanılıyordu.
Medler, Mada' halkı, (Grek formunda Μῆδοι, İyonik Μᾶδοι), ilk olarak MÖ 836'da görülür. İlk kayıtlar Asurlu fatih Shalmaneser III'ün "Amadai"'de Zagros'a karşı olan savaşlarla bağlantılı olarak övüldüğüne rastlanmaktadır. Onun halefleri Medler'e karşi pek çok seferlerde bulunmuştur (Madai).
Bu erken dönemde, Medler başka bir bozkır aşireti ile birlikte anılmıştır: baskın bir grup olan İskitler'le. Bunlar yerel idareciler altında birçok farklı kasaba ve bölgeye ayrışmıştı; Asurlar'ın yazıtlarındaki isimlerde, Zerdüşt'ün Zerdüştilik dinine inandıkları gözlemlenmektedir.
MÖ 800 yılındaki bir Assur askeri raporunda 28 Med şefinin ismi listelenmiştir, fakat bunlardan yalnızca birisi İranlı olarak tanımlanmıştır. MÖ 700 yılındaki bir başka rapor 26 isim listeler; bunlardan, 5'i İranlı olarak gözükmektedir, diğerleri değildir.
İran tarihi
Devletler[göster]
Kaynakça [değiştir]

^ Javid J. Huseynov. Azerbaijani National Identity: Historical and Contemporary Context. Columbia University, the 15th Annual Convention of the Association for Study of Nationalities. 15 Nisan 2010. Erişim tarihi: 7 Haziran 2011 (İngilizce)
^ a b c "Media" (İngilizce). Encyclopedia Britannica Online (2009). 2009-08-27 tarihinde erişildi.
^ Herodotus, The Histories. 7.62.1. "The Medes in the army were equipped like the Persians; indeed, that fashion of armor is Median, not Persian. Their commander was Tigranes, an Achaemenid. The Medes were formerly called by everyone Arians, but when the Colchian woman Medea came from Athens to the Arians they changed their name, like the Persians. This is the Medes' own account of themselves"
Kategoriler: Medya DevletiMedler

قس روسی

Ми́дия — древнее иранское государство, а также древняя этногеографическая область на западе Ирана, от р. Аракс и гор Эльбурс на севере до границ Персиды (Фарса) на юге и от гор Загроса на западе до пустыни Деште-Кевир на востоке, населенные ираноязычными[1] племенами. Мидийское царство существовало в 670 до н. э. — 550 до н. э. и в годы своего расцвета было гораздо шире границ этнической Мидии.
Другое название племен Мидии — арии (Геродот. VII, 62). Судя по всему, арии есть их самоназвание. В священном писании мидян пишется о Airyanam Dahyunam, что значит с авестийского языка “Страна Ариев” .
Содержание [показать]
[править]История

Ираноязычные[1][2] племена мидийцев известны в истории с начала IX века до н. э., когда они переселились из Средней Азии (по другой версии, с Северного Кавказа вокруг Каспийского моря) в Иран. В следующие века мидийцы постепенно ассимилировали неарийские племена гутиев, лулубеев и касситов, с древнейших времен населявших территорию Ирана. В конце IX в. — начале VIII в. до н. э. Мидия была завоёвана ассирийцами, однако около 673 до н. э. мидийцы, которых возглавил Каштарити, восстали и обрели независимость.
История Ирана

Персидская империя — Персидские цари
До нашей эры
Доисторический Иран
Прото-эламиты (3200—2700 до н. э.)
Джирофт (3000—500 до н. э.)
Элам (2700—539 до н. э.)
Манна (1000—700 до н. э.)
Мидия (728—550 до н. э.)
Ахемениды (648—330 до н. э.)
Селевкиды (330—150 до н. э.)
Наша эра
Аршакиды (250 до н. э. — 224 н. э.)
Сасаниды (224—650)
Арабское завоевание (637—651)
Омейяды (661—750)
Аббасиды (750—1258)
Тахириды (821—873)
Алавиды (864—928)
Саффариды (861—1003)
Саманиды (875—999)
Зияриды (928—1043)
Буиды (934—1055)
Газневиды (963—1187)
Сельджуки (1037—1194)
Гуриды (1149—1212)
Хорезмшахи (1077—1231)
Хулагуиды (1256—1353)
Музаффариды (1314—1393)
Чобаниды (1337—1357)
Сербедары (1337—1381)
Джалаириды (1370—1432)
Туркоманы Кара-Коюнлу (1407—1468)
Туркоманы Ак-Коюнлу (1378—1508)
Сефевиды (1501—1722/1736)
Хотаки (1722—1729)
Афшариды (1736—1802)
Зенды (1750—1794)
Каджары (1781—1925)
Пехлеви (1925—1979)
Исламская революция в Иране (1979)
Исламская республика Иран (с 1980)
Портал «Иран»
Вскоре после этого Мидией стала править местная династия, основателем которой был судья Дайукку. Его сын, Фраорт смог захватить Персию, а при его внуке — Увахшатре (греч. Киаксар) — мидийцы завоевали совместно с вавилонянами огромную Ассирийскую державу. При этом Мидии отошла Северная Месопотамия; вслед за тем Увахштра покоряет Урарту и нападает на мелкие царства восточной Малой Азии; после длительной войны он успешно делит с Лидией Анатолию по реке Галис (Кызыл-Ырмак). Таким образом к концу царствования Увахшатры мидийцы оказываются на вершине могущества, владея всем нынешним Ираном, Армянским нагорьем, Северной Месопотамией и востоком Малой Азии.
Столицей Мидии являлся город Экбатаны (ныне Хамадан). Мидийский царь носил титул «Царя царей», что, впрочем, отражало не вселенские притязания (как это стали истолковывать позже), а тот факт, что он изначально был «первым среди равных» вассальных царьков. Сын Увахшатры, Иштувегу (греч. Астиаг), попытался укрепить царскую власть, чем вызвал оппозицию вельмож. Около 550 до н. э. Мидия была завоёвана вассальным персидским царьком Киром II, как говорят предания, при активной помощи недовольных Иштувегу мидийских вельмож. Персы были родственны мидийцам, сам Кир по матери принадлежал к мидийскому царскому роду (он был внуком Иштувегу), и, судя по всему, мятежные мидийские вельможи рассматривали победу персов как дворцовый переворот. Однако их надежды были обмануты: в течение одного поколения мидийцы были оттеснены от всех значительных постов и могли занимать лишь второстепенные должности в мировой державе Ахеменидов, а сама Мидия была превращена в одну из рядовых сатрапий и платила дань персам наряду с прочими покорёнными народами. Впрочем, Экбатаны продолжали считаться одной из столиц персидских (а затем парфянских) царей, где они предпочитали проводить знойные летние месяцы.
После смерти Александра Македонского последний сатрап Мидии Атурпатак (Атропат) провозгласил себя царём на севере своей бывшей сатрапии, в районе озера Урмия, основав таким образом государство «Малая Мидия», иначе «Мидия Атропатена», или просто «Атропатена». От слова «Атропатена» возник позже этноним «Азербайджан».
[править]Культура

Мидийцы были очень близки к персам и по языку, и по религии, и по обычаям. Они носили длинные волосы и бороды; как и персы и все иранцы, они носили штаны, короткие сапожки и на поясе — акинак (среднее между длинным кинжалом и коротким мечом), бывший отличительным признаком свободного мужчины. В отличие от персов, они надевали не узкие куртки, а длинные свободные одеяния с большими рукавами (их быстро переняла персидская знать и презирали греки, считая «женскими»); от персов их также отличал особый вид головных уборов. Мидийские пехотинцы были вооружены короткими копьями и плетеными, обтянутыми кожей щитами. Но в отличие от персов, сражавшихся в пешем строю, мидийцы славились своей конницей. Мидийский царь сражался в центре войска, стоя в ассирийской колеснице — обычай, перенятый персами. Как и все иранские народы, мидийцы использовали пластинчатые доспехи, покрывавшие и всадников, и коней.
[править]Религия

Среди мидийцев более, чем среди персов, был развит чистый зороастризм, возможно, бывший государственной религией при Иштувегу. Недаром зороастрийские священнослужители — маги — происходили из мидийского племени с этим именем и до сего дня сохранили его название.
В Мидии был распространен культ почитания богини плодородия Ардвисура Анахиты. В главном городе Мидии Экбатане находился храм богини Анахиты (у греческих авторов — Анаитис)[3]. Страбон, римский историк I в. до н. э., ссылаясь на древнегреческого историка V в. до н. э. Геродота, упоминает ритуалы ритуальной проституции и рассказывает, что мидийские женщины, служа в храмах Ардвисура Анахиты, «предаются разврату. При этом они так ласково обращаются со своими любовниками, что не только оказывают им гостеприимство и обмениваются подарками, но нередко дают больше, чем получают, так как они происходят из богатых семей, снабжающих их для этого средствами. Впрочем, они принимают любовниками не первых встречных из чужеземцев, но преимущественно равных себе по общественному положению»[4].
[править]Мидийский язык

См: Мидийский язык Вопрос о мидийском языке спорный. Одни учёные (например, И. М. Дьяконов. История Мидии, М.-Л., 1956) принимают существование единого мидийского языка; другие (например, О. Л. Вильчевский. Курды, м., 1961) отрицают это, считая, что мидийцы говорили на нескольких диалектах, которые наряду с персидским диалектом составляли единый древнеиранский язык. Это аргументируется тем, что языки, которые можно считать потомками мидийского (именно талышский, курдский), не демонстрируют необходимой степени родства. Во всяком случае, a priori можно полагать, что общим языком в Мидии был диалект Экбатанского округа (по общему правилу, согласно которому государственный язык — это, за немногими исключениями, язык столицы и двора).
Письменность, несомненно, существовала, но памятников её не обнаружено. Замечательно, что клинописное письмо, которым записаны у персов тексты на персидском языке, представляет собой приспособленную к персидскому языку урартскую клинопись — следовательно, она могла попасть к персам только через мидийцев. Мидийское происхождение (по особенностям произношения) обнаруживают также некоторые слова древнеперсидского языка, относящиеся к социальной и государственной сфере, например слово «сатрап».
[править]См. также

Цари Мидии
[править]Примечания

↑ 1 2 Diakonoff, I. M. The Cambridge history of Iran: The Median and Achaemenian periods / Ilya Gershevitch. — Кэмбридж, Великобритания: Cambridge University Press, 1985. — Т. 2. — С. 140. — 964 с. — ISBN 0521200911, 9780521200912
Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the first centuries of 1st millenium B.C. …
↑ Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the first centuries of 1st millenium B.C. …
↑ John Murray Two essays on the geography of ancient Asia: intended partly to illustrate the campaigns of Alexander, and the Anabasis of Xenophon. — London, 1829. — С. 68-69. — 325 с.
… Polybius, the most striking object at Ecbatana of the Medes was the Temple of Anaia; and Isidore, in later age, describes his Apobatana as being memorable for the capital of Media and for the Temple of Anaitis.
↑ Страбон ГЕОГРАФИЯ в 17 книгах. Репринтное воспроизведение текста издания 1964 г. М. / С. Л. Утченко. — «Ладомир», 1994. — С. 501.
[править]Литература

Вильчевский О. Л. Курды. М., 1961.
Всемирная история в 10 тт., тт.1,2, М., 1956.
Геродот. История в 9 книгах. М.. 1972.
Дьяконов И. М. История Мидии. М.-Л., 1956.
Страбон. География в 17 книгах. М., 1994.
Кайлер Янг-младший. Ранняя история мидийцев и персов и Ахеменидская держава до смерти Камбиса // Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. М., 2011. С. 13—71. (Серия: Кембриджская история древнего мира. Т. IV) — ISBN 978-5-86218-496-9
Медведская И. Н., Дандамаев М. А. История Мидии в новейшей западной литературе. — В Либерее «Нового Геродота»
Рагозина З. А. История Мидии, второго Вавилонского царства и возникновения Персидской державы. — СПб, 1903.
Лятиф Маммад. Древняя мифология и Курды. Арарат или Джуди? Журнал “Дружба” (Dostanî), №20-21. М., 2002.
Лятиф Маммад. Мидийцы в этногенезе курдского народа. Журнал “Дружба” (Dostanî), №12. М., 2001.
Источники в электронном виде: www.kurdist.ru, www.ko83.unoforum.ru

[показать] Страны и регионы со значительным присутствием иранских этносов
[показать] Цари Мидии и Ахемениды
Категории: История ИранаМидияИсторические государства Азии

قس آلمانی
Medien (persisch ‏ماد‎ - Mād, altpersisch Māda, babylonisch Umman-Mand, griechisch Μηδία) bestand aus iranischen Teilprovinzen, die im Altertum mehrere wechselnde Konföderationen eingingen. Die Bewohner wurden unter dem Oberbegriff Meder (Mad-ai, Mād-y, Mand-a, Μῆδοι) zusammengefasst. Dies ist keine spezielle Volksbezeichnung, auch die Kimmerier und Skythen wurden teilweise so genannt.[1]
Inhaltsverzeichnis [Anzeigen]
Geografie [Bearbeiten]



Urmia

Gutium

Medien

Zagros

Damavand

Gizilbunda

Ellipi

Kavir-Wüste
Medien (ursprüngliche Lage) und spätere Ausdehnung (Nachbarländer, Karte von Iran)
Mediens Kerngebiet umfasst das Zagrosgebirge, das im heutigen iran-irakischen Grenzgebiet liegt. Später dehnte sich das Reich im Westen nach Anatolien und im Osten in den Iran aus. In Medien gab es bedeutende Goldvorkommen, die schon früh ausgebeutet wurden.
Historische Quellen [Bearbeiten]

Die Meder hinterließen keine Schriftquellen. Wichtigste Quellen zu ihrer Geschichte sind archäologische Funde, die aber oft nur schwer einem bestimmten Stamm oder einer politischen Gruppierung zuzuweisen sind, assyrische und babylonische Quellen sowie die Berichte griechischer Schriftsteller.
Herodot [Bearbeiten]

Herodot (Historien I,74, 101-104) unterteilt die Meder in die Stämme der Buser, Paretakener, Struchaten, Arizanter, Budier und Mager. Er berichtet außerdem von zwei Schlachten, die während einer Sonnenfinsternis stattfanden. Den Zeitpunkt der ersten Sonnenfinsternis beschreibt Herodot ausführlich:
„Als Phraortes tot war […] und Kyaxares gegen die Lyder stritt, dazumal, als mitten im Streit Nacht ward aus dem Tag […] und dann ganz Asien oberhalb des Halys unterwarf...und dabei war Ninive zu belagern, da zog wider ihn ein großes Skythenheer mit Madyas, dem Sohn des Protothyas, das die Kimmerier verfolgte. Die Meder trafen auf diese Skythen, wurden überwunden und verloren ihre Herrschaft an die Skythen, die […] danach gegen Psammetich I. zogen.“
– Herodot[2]
Im fraglichen Zeitraum ergeben sich Übereinstimmungen mit einer totalen Sonnenfinsternis, die am 27. Juni 661 v. Chr. stattfand[3], sowie dem Vermerk von Assurbanipal, der den Einfall der Iškuzaia meldete und dem Regierungsantritt von Psammetich I. im Jahr 664 v. Chr.
Vorgeschichte [Bearbeiten]

Anfang des 1. Jahrtausends v. Chr. besiedelten die Meder Teile der iranischen Hochebene, die vielleicht aus dem Nordosten einwanderten. Sie führten das Pferd ein, das später in Medien eine besondere Bedeutung bekommen sollte. Die Siedlungsgebiete grenzten später an die Nachbarregionen Mannäa am Urmia-See, Gizilbunda, Sargatien, Gutium, Parsua, Ekbatana, Ellipi, Zagros und über die Kavir-Wüste bis zum Damavand.
Meder-Konföderation (715 v. Chr. bis 550 v. Chr.) [Bearbeiten]



Darstellung eines Meders aus dem Palast des Xerxes in Persepolis
Kyaxares I. [Bearbeiten]
Kyaxares I. gilt als Gründer einer größeren Konföderation und residierte in Ekbatana. Archäologische Untersuchungen bestätigen die Berichte der Keilschriftfunde in den Nachbarländern, die verdeutlichen, dass es einen zusammenhängenden Staat bzw. ein Königreich Medien nicht gab. Vielmehr handelte es sich um Regionen und Kleinstfürstentümer, die aus mehr als 100 Stammesverbänden bestanden und sich unter Kyaxares I. zu einer militärischen Einheit verbündeten. Wechselnde Bündnispartner veränderten im Verlauf immer wieder die Gebietsstrukturen der medischen Konföderation.
Skythenherrschaft [Bearbeiten]
Die Herrschaft der Skythen hat den Medern vor allem die Errungenschaft der skythischen Art des Bogenschießens zu Pferde erbracht.[4][5][6][7][8][9][10] Auch die Ausrüstung der Pferde hat sich seit der Skythenherrschaft kontinuierlich verbessert und selbst der Reit-Komfort wurde qualitativ gesteigert.[11] Bemerkenswert ist die Großzügigkeit der Skythen, nachdem sie 653 v.Chr. die Perser von der Mederherrschaft befreit haben[12], persische Knaben in drei Dingen zu erziehen: im Reiten, Bogenschießen und Wahrheitsprechen, vgl. Herodot, I, 136.[13] Zu Ehren der Skythen hat der persische König Tschischpisch einen seiner zwei Söhne mit dem Namen Ariaramna benannt. Ariaramna wiederum nannte seinen Sohn Arschama, um an die Heldentaten der Skythen zu erinnern.
Im Großen und Ganzen dauerte der medische Erlernungsprozess der skythischen Reitkunst gemäß Herodot 28 Jahre.[14]
Kyaxares II. [Bearbeiten]
Kyaxares II. beendete die Skythenherrschaft. Danach erreichte die medische Konföderation durch weitere militärische Expansionen ihre größte Ausdehnung. Im Jahr 614 v. Chr. zerschlugen die Meder in einem Bündnis mit Babylon das Reich Assyrien und zerstörten die Stadt Assur, 612 v. Chr. fiel auch die alte assyrische Hauptstadt Niniveh.
Astyages [Bearbeiten]
Herodot und die Erwähnung der zweiten Sonnenfinsternis [Bearbeiten]
Ein Krieg gegen die Lyder wurde durch eine angeblich von Thales von Milet vorhergesagte Sonnenfinsternis am 28. Mai 585 v. Chr.[15] beendet. Beide Seiten wurden von dem Naturereignis derart erschreckt, dass sie Frieden schlossen. Alyattes II. gab dem medischen König Astyages seine Tochter Aryenis zur Frau[16]
Das Ende der Meder-Konföderation [Bearbeiten]
553 v. Chr. verbündete sich der medische Adel mit den Persern, was 550 v. Chr. zum Ende der Mederherrschaft führte. Die Meder-Konföderation wurde von Kyros II. unterworfen, der damit den Grundstein für das Perserreich legte. Die medische Aristokratie genoss im Perserreich der Achämeniden viele Privilegien und wurde an der Verwaltung beteiligt.
Medien wurde unter den Achämeniden zur Satrapie des Perserreichs. Herodot zufolge musste Medien dem Großkönig jährlich einen Tribut von 450 Silbertalenten, Tierhäuten, Bekleidung, Edelsteinen, Gefäßen und Waffen zahlen. Berühmt und begehrt wurden die nisäischen Pferde, die in Zentralasien später als „himmlische Pferde“ bezeichnet wurden.
Nachfolge-Generationen [Bearbeiten]
Unter den Seleukiden teilte sich das Land in das um Ekbatana zentrierte Medien und das nördlich davon gelegene Media Atropatene. Media Atropatene ein Teil Mediens, der unter dem ehemaligen achämenidischen und später alexandrischen Satrap Atropates unabhängig wurde, während das südliche Medien zunächst unter seleukidischer Herrschaft blieb.
Unter den Parthern behielt Medien eine bedeutende Stellung und wurde von einem Mitglied der Königsfamilie verwaltet.
Unter den Sasaniden entstand in Adarbaigan (Aserbaidschan), einem Teil Mediens, das jetzt „Mad“ genannt wurde, das bedeutendste Heiligtum der zoroastrischen Religion, der Feuertempel von Adur Guschnasp, das heutige Takht-i Suleiman. Während der Sasanidenzeit verschwand Medien als politische und geographische Einheit.
Spekulationen über die Verwandtschaft von Kurden und Medern [Bearbeiten]
Die von einigen vertretene Ansicht einer medischen Abstammung der Kurden beruhte auf Publikationen von Wladimir Minorski, der seine Behauptungen auf sprachliche Verwandtschaft gründete, was bei der fast nicht vorhandenen Kenntnis der medischen Sprache keine seriöse Sprachwissenschaft ist. Deswegen wird diese Hypothese von allen Iranologen abgelehnt bzw. als nicht beweisbar betrachtet[17].
Medische Herrscher [Bearbeiten]

Chronologie nach Herodot [Bearbeiten]
Die Chronologie des Herodot weist mehrere Probleme auf. Die ursprüngliche Ansetzung des Jahres 700 v. Chr. für die Regierung von Deiokes ist zu spät, da bereits 716 v. Chr. die Verbannung durch Sargon II. erfolgte. Deiokes wird als Dynastiegründer der Meder mit einer 53-jährigen Regierungsdauer bezeichnet, was aber zwischenzeitlich widerlegt wurde. Phraortes wird mit der Regierungsdauer des Assurbanipal in Verbindung gebracht, was zwar mit der Ansetzung von 647-625 v. Chr. im Einklang steht, aber Herodot kennt nur einen Kyaxares. Bei Übernahme dieser Regierungsdaten in die tatsächliche Abfolge ergibt sich eine zeitliche Lücke, die durch Herodots Angabe einer 28-jährigen Skythenherrschaft gefüllt werden kann. Kyaxares I. erhält von den 53 Jahren des Deiokes die verbleibenden 40 Jahre.
Die erste Meder-Konföderation [Bearbeiten]
Kyaxares I.: 715 bis 675 v. Chr. (Regierungslänge nach Herodot)
Phraortes: 675 bis 653 v. Chr. (Regierungslänge nach Herodot)
Die Skythen [Bearbeiten]
Skythenkönige Arbaka, Arphaxad, Arbakes: 653 bis 625 v. Chr. (Regierungslänge nach Herodot)
Die zweite Meder-Konföderation [Bearbeiten]
Kyaxares II.: 625 bis 585 v. Chr. (Regierungslänge nach Herodot)
Astyages: 585 bis 550 v. Chr. (Regierungslänge nach Herodot)
Chronologie nach Ktesias [Bearbeiten]
Die Chronologie des Ktesias von Knidos ist ein historisches Konstrukt, das noch weniger der historischen Wirklichkeit entspricht. Ninive wurde 612 v. Chr. eingenommen; eine Korrektur der Daten würde Astyages auf etwa 350 v. Chr. ansetzen.
Arbakes (833–805 v. Chr.) (Einnahme Ninive und Sieg über Assurbanipal)
Mandakes (805–755 v. Chr.)
Sosarmos (755–725 v. Chr.)
Artykas (725–675 v. Chr.)
Arbianes (675–653 v. Chr.)
Artaios (653–613 v. Chr.)
Artynes (613–591 v. Chr.)
Artibaras (591–551 v. Chr.)
Aspadas (Astyages) (551–550 v. Chr.)
Sprache [Bearbeiten]

Es liegen keine medischen Texte vor[18], womit sich die Identifikation der Sprache weitgehend auf Eigennamen stützen muss. Gewöhnlich wird sie als eine iranische Sprache angesehen [19]. Karen Radner hat diese Zuordnung jedoch angezweifelt[20].
Siehe auch [Bearbeiten]

Iranier
Liste antiker iranischer Volksstämme
Literatur [Bearbeiten]

S .C. Brown, Media and secondary state formation in the Neo-Assyrian Zagros: an anthropological approach to an Assyriological problem. Journal of Cuneiform Studies 38, 1986, 107-119.
Jahanshah Derakhshani: Die Arier in den nahöstlichen Quellen des 3. und 2. Jahrtausends v. Chr. 2. Aufl., Teheran 1999.
Roman Ghirshman: Iran. From The Earliest Times To The Islamic Conquest. Paris 1951.
Mischa Meier, Josef Wiesehöfer u. a.: Deiokes, König der Meder. Eine Herodot-Episode in ihren Kontexten. Stuttgart 2004.
M. Liverani, 1992. Studies on the Annals of Ashurnasirpal II. 2: Topographical Analysis, Quaderni di Geografia Storica 4, Rome.
M. Liverani, The Medes at Esarhaddon's court. Journal of Cuneiform Studies 47, 1995, 57-62.
Karin Radner, An Assyrian View on the Medes. In: G. B. Lanfranchi, M. Roaf, R. Rollinger (Hrsg.), Continuity of Empire (?): Assyria, Media, Persia. History of the Ancient Near East Monographs 5, 2003, 37-64.
Robert Rollinger: The Median Empire, the End of Urartu and Cyrus the Great Campaigne 547 v. Chr. in Nabonaid Chronicle II 16. In: Proceedings of the 1st International Conference on Ancient Cultural Relations between Iran and West-Asia. Teheran 2004.
Robert Rollinger: Das Phantom des Medischen "Großreichs" und die Behistun-Inschrift. In: Edward Dabrowa (Hg.): Ancient Iran and its Neigbours, Krakau 2005.
Robert Rollinger: Die Meder. In: Hubert Cancik (Hg.): DNP, Supplementband 1, Herrscherlisten, Stuttgart 2005.
Josef Wiesehöfer: Das antike Persien. Aktual. Aufl., Düsseldorf 2005.
Einzelnachweise [Bearbeiten]

↑ Carola Metzner-Nebelsick: Kimmerier In: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Band. 16 (2000), S. 505–507.
↑ Herodot 1, 103-104.
↑ NASA.gov: Totale Sonnenfinsternis 27. Juni 661 v. Chr. zwischen 15:00 und 16:00 Uhr
↑ W. Eilers, Vier Bronzewaffen, Persica 4, 1969, 43. 10 Vgl. Hdt. I, 73. Herodot berichtet, daß die Meder die skythische Sprache und skythische Art des Bogenschießens gelernt hätten. (Peter Högemann, Das alte Vorderasien und die Achämeniden: ein Beitrag zur Herodot-Analyse, Reichert, 1992, S.92)
↑ Sie halten einen Bogen skythischer Art in der Hand. Herodot (I, 73) betont übrigens, daß die Meder das Bogenschießen von den Skythen übernommen haben. (Roman Ghirshman, Iran: Protoiranier, Meder, Achämeniden, Band 2, C. H. Beck, 1964, S.88)
↑ Dass die Reitkultur der Perser letztlich von den Medern übernommen worden ist, hat ua Victor Hehn gefolgert.56 (Die Meder wiederum übernahmen sie wahrscheinlich von den Skythen, mit denen sie zeitweise verbündet und zeitweise verfeindet waren. (Torsten Gaitzsch, Das Pferd bei den Indogermanen, LIT Verlag Münster, 2011, S.131)
↑ Dabei kämpften auch die Meder nicht als perfektionierte Pferdebogner, denn sie waren nicht in dem Maße wie die freihändig reitenden Skythen, Hunnen oder Awaren mit dem Pferd verwachsen. (Heinz Meyer, Geschichte der Reiterkrieger, Kohlhammer, 1982, S.24)
↑ Herodot (Hist I 73) weiß zu berichten, daß Skythen die Meder im Bogenschießen unterwiesen haben. (Udo Rüterswörden, Dominium terrae: Studien zur Genese einer alttestamentlichen Vorstellung, Walter de Gruyter, 1993, S.146)
↑ Die wichtigsten Feinde der Assyrer waren höchstwahrscheinlich die Meder. die mit Bogen und Pfeilen »skythischen« Typs bewaffnet waren. (Askolʹd Igorevich Ivanchik, Kimmerier und Skythen, Публишед бы Палеограф-Пресс фор Герман Архаеологикал Институте, 2001, S.69)
↑ Grundlegende Voraussetzung für diese Art des Bogenschießens ist eine Reitkunst im Sinne höchster Pferdebeherrschung, denn erst die Freihändigkeit ermöglicht dem Reiter den Gebrauchs der Bogenwaffe während des Ritts (A. Hancar 1972, 18).
↑ Die Ausrüstung von Pferd und Reiter wird immer mehr verbessert: die Tiere tragen bronzerne Stirnbänder, Brust- und Schulterplatten (VII, 1, 3), und das Reiten ist dem geübten Perser weniger anstrengend als zuvor, ja sogar bequem [...]. (Torsten Gaitzsch, Das Pferd bei den Indogermanen, LIT Verlag Münster, 2011, S.131)
↑ 653 vu Z. wurden die Perser durch die Skythen von der Mederherrschaft befreit [...]. (Blätter für deutsche und internationale Politik , Band 16, Paul-Rugenstein Verlag., 1971, S.952)
↑ In drei Dingen, im Reiten, Bogenschießen und Wahrheitsprechen, werden die jungen Perser erzogen, vgl. Herodot, I, 136. (Johann Sehwers, Sprachlich-kulturhistorische Untersuchungen: vornehmlich über den deutschen Einfluss im Lettischen, Kommissionsverlag, O. Harrassowitz, 1936, S.377)
↑ Herodot 1, 104-105
↑ NASA.gov: Totale Sonnenfinsternis 28. Mai 585 v. Chr. zwischen 16:00 und 17:00 Uhr
↑ Herodot 1, 74-75.
↑ Vgl. dazu Harald Haarmann: Kurden In: Kleines Lexikon der Völker, S. 202: „Im Rahmen der Verwandtschaftsverhältnisse der iran. Sprachen lassen sich solche Assoziationen aber nicht nachweisen.“
↑ Ran Zadok: The ethno-linguistic character of Northwestern Iran and Kurdistan in the Neo-Assyrian period. Iran 40, 2002, 91
↑ R. Schmitt: Medisch. RIA 7, S. 617-618
↑ K. Radner: Ein neuassyrisches Privatarchiv der Goldschmiede von Assur. Saarbrücken 1999, S. 198
Kategorien: Geographie (Iran)Iranischsprachige EthnieHistorische asiatische EthnieVolk in der BibelVolk im Alten OrientMedien (Land)

قس اسپانیائی
Media (en persa antiguo Mâda, en idioma kurdo Mâd), antiguo imperio que fue conquistado y anexado a Persia. Su capital fue Ecbatana.
Media constituye un problema para los estudiosos que tratan de describir este antiguo imperio. Las pruebas de que se disponen son poco fidedignas: consisten en algunos hallazgos arqueológicos, algunas referencias en textos cuneiformes asirios y babilonios, la inscripción de Behistún persa, las obras Los nueve libros de historia del historiador griego Heródoto de Halicarnaso y Pérsica de Ctesias de Cnido, y dos capítulos en la Biblia.
Contenido [mostrar]
[editar]El país

A pesar de que las fronteras de Media nunca estuvieron perfectamente fijadas, su territorio correspondía al noroeste del actual Irán. Su capital fue Ecbatana, la actual Hamadán. Su parte oeste está dominada por los montes Zagros y limitaba con Asiria, al sur con Elam y Persis (Fars), en el árido este con Partia, y al norte, Media estaba separada del mar Caspio y Armenia por los montes Elburz.
El país estaba, y sigue estando, dominado por el camino este-oeste que se conocía en la Edad Media como Ruta de la Seda. Este camino conectaba Media con Babilonia, Asiria, Armenia y el mar Mediterráneo en el oeste, y con Partia, Aria, Bactria, Sogdiana y China en el este. Otro camino importante unía Ecbatana con las capitales de Persis, Persépolis y Pasargada.
Media controlaba el comercio este-oeste, pero también era rica en productos agrícolas. Los valles y planicies de los Zagros son fértiles, y Media era muy conocida por sus plantas leguminosas, ovejas, cabras y por sus caballos, llamados neseos. El país podía alimentar a mucha población y es así como se fundaron muchas nuevas ciudades y pueblos, como Ecbatana, Rhagae (la actual Teherán) o Gabae (la actual Isfahán)). El autor griego Polibio de Megalópolis llama a Media correctamente el más poderoso de entre los países asiáticos. Media fue reconocida generalmente como una de las partes más importantes de los imperios seleúcida y parto.
[editar]Historia antigua

Arqueológicamente hablando, Media está poco comprendida. Los investigadores han llamado a menudo medos a objetos por el simple hecho de encontrarlos bajo el estrato que habían identificado como aqueménida. Hasta el momento, los hallazgos encontrados no permiten una definición clara de la cultura meda.
Aun así, parece razonablemente claro que en el primer cuarto del primer milenio, nómadas ganaderos que hablaban algún tipo de lengua indo-irania, se infiltraron en los Zagros, asentándose entre la población nativa. Los guerreros tribales son mencionados por primera vez por los asirios como enemigos de Salmanasar III (858-824 a. C.). Los habitantes de Media estaban divididos en varias tribus pequeñas, y a pesar de que los reyes asirios fueron capaces de subyugar a algunas de ellas, nunca pudieron conquistar Media totalmente.
De hecho, es probable que fueran los asirios los responsables de la unificación de las tribus medas. Los repetidos ataques asirios forzaron a los habitantes a cooperar y a desarrollar un liderazgo más efectivo. Los asirios también apreciaban algunos productos del este, como el lapislázuli de Bactria, por lo que la ruta este-oeste meda cobró cada vez mayor importancia. El comercio puede explicar el crecimiento de Ecbatana (Hâgmatâna) como ciudad central de Media y pudo ser el detonante final que inició el proceso de unificación. Otras ciudades que pudieron crecer en respuesta a la demanda del mercado asirio son Hasanly y Ziwiye en el noroeste.
[editar]Imperio



Imperio Medo, 600 a. C.
Si tenemos que creer a Heródoto, Media fue unificada por un hombre llamado Deyoces hijo de Fraortes, el primero de los cuatro reyes que reinarían un imperio que incluía grandes zonas de Irán y la parte este de Anatolia. Sus nombres suenan convincentemente medos: un Daiaukku y un Uksatar (Deioces y Ciáxares) son mencionados en textos del siglo VIII a. C. Usando el número de años de reinado relatados por Heródoto y contando hacia atrás desde el año en el que, según la Crónica de Nabónido, el último líder medo perdió el trono, se obtiene esta lista:
Deioces 53 años 701-647 a. C.
Fraortes 22 años 647 a. C.-625 a. C.
Ciáxares 40 años 625-585 a. C.
Astiages 35 años 585-550 a. C.
Desafortunadamente, hay varios problemas con esta cronología. En primer lugar, Ctesias ofrece una lista alternativa de reyes. En segundo lugar, los Daiaukku y Uksatar mencionados más arriba vivieron hacia el 715 a. C., y aún peor, Daiaukku vivía cerca del lago Urmía, no en Ecbatana. Aparte, la historia de Deioces parece sospechosamente el relato de un mito acerca del origen de la civilización. Y finalmente, los años de reinado según Heródoto son igualmente sospechosos, los 4 reyes suman 150 años de reinado por parejas de 75 años exactamente. No hay razón para dudar de la existencia de los dos últimos reyes, quienes son mencionados en textos babilonios, aunque debemos preguntarnos qué tipo de líderes eran.
Según Heródoto, Deioces unificó a los medos y fue el gobernante de varias tribus, las cuales lista explícitamente, pero lo más probable es que no fuera el único en hacer lo mismo con otras. La lista de tribus descrita parece ser más bien un intento de crear un poco de orden dentro de la tradición oral acerca de los líderes más antiguos. Su descripción de la historia meda probablemente proyecta en el pasado aspectos de la civilización inmediatamente posterior, la aqueménida. Debió tomar los relatos contados por sus informadores persas con respecto a la historia antigua de Irán demasiado literalmente, aunque eso no significa que los líderes de las federaciones tribales no fueran capaces de ejercer una gran influencia política.
A pesar de que un tal Arbaces pudo unificar también a algunas tribus, Ciáxares y Astiages han sido generalmente reconocidos como los dos últimos líderes de la federación de tribus. Según la Crónica de la caída de Nínive, Ciáxares (llamado Umakištar) destruyó el centro religioso asirio Assur en el verano del 614 a. C. Dos años después, y en alianza con el babilonio Nabopolasar, tomó Nínive, la capital asiria, hecho que marcó el fin del imperio asirio.
Esto prueba que Ciáxares era más que un mero jefe tribal: era un rey real, capaz de construir un ejército que era lo suficientemente fuerte como para tomar una ciudad. Probablemente persas, armenios, partos y arios, pagaban todos tributo a los medos. En otras palabras, Ciáxares controlaba una gran parte de la Ruta de la Seda y expandió su reino hasta Persis y Armenia, las cuales parece que sucumbieron después del 609 a. C. pero antes del 605 a. C.
El último hecho conocido de Ciáxares fue una batalla contra el rey lidio Aliates el 30 de mayo del 585 a. C. Esta batalla y la toma de Assur en el 614 a. C. cuadran con la cronología de hechos de Heródoto.
Con respecto al reinado de Astiages, Heródoto nos cuenta un relato fantástico acerca de cómo perdió el trono y el reino. Sin embargo, a pesar de que la historia parece más atrayente que fiable, el hecho que Astiages perdió el reino está confirmado por la Crónica de Nabónido, donde se explica que el rey persa Ciro II el Grande tomó preso a Astiages y saqueó Ecbatana.
Es posible que el crecimiento del imperio persa y el declive de Media tuvieran razones económicas más profundas. Parece que a mediados del siglo VI a. C., se inició la construcción de qanats en Persis (canales subterráneos de riego que comunican un acuífero con una zona árida). Esto dio a esta parte de Irán una ventaja competitiva con respecto a Media. Sin embargo, fechar la antigüedad de estos canales no es fácil, y puede ser que fueran desarrollados de hecho después de la victoria de Ciro.
Sea como fuere, Ciro tomó el poco organizado imperio medo, incluyendo algunos países sujetos a él, como Armenia, Capadocia, Partia y quizás Aria. Probablemente los dejó en manos de reyes vasallos, los llamados sátrapas. En el 547 a. C., Ciro añadió Lidia a sus dominios, país que tenía entre sus vasallos a las ciudades griegas y carias en el oeste y sudoeste del Asia Menor, respectivamente.
Ocho años más tarde capturó Babilonia, y Ciro comprendió entonces que las ciudades no sólo existían para ser saqueadas por nómadas (como Ciáxares había hecho con Nínive), sino que podían ser integradas en el imperio. El rey persa fundó así mismo una ciudad de su propiedad, Pasargada, y no es en absoluto exagerado decir que la evolución final desde una sociedad tribal hacia el estado primitivo que se había empezado en Media, finalizó en Persis.
[editar]Media en la inscripción de Behistún

Así pues, Media pasó a formar parte del imperio aqueménida. Esto debió crear un fuerte resentimiento entre los medos contra los nuevos gobernantes, ya que tras la muerte del sucesor de Ciro, Cambises II, en el 522 a. C., los medos se rebelaron. Cambises fue sucedido por su hermano Bardiya, el Esmerdis de las fuentes griegas, quien anunció que las provincias quedaban exentas de pagar tributo durante 3 años, y escogió además la fortaleza meda Sikayauvatiŝ como su residencia.
Esto causó una gran indignación entre la élite persa, así que un pariente lejano de Esmerdis, Darío I, ayudado por otros seis conspiradores, asesinó al rey, convirtiéndose en el nuevo monarca. Esta historia puede leerse en la inscripción de Behistún y en la obra de Heródoto. Ambas fuentas coinciden al señalar que en realidad el rey asesinado no era el Esmerdis real, sino un doble usurpador, el mago Gaumata. Como los magos no eran sólo un grupo de religiosos especialistas, sino también una tribu meda, y como además la política del supuesto Gaumata favorecía a Media, es probable que Darío tuviera razón, aunque no faltan historiadores que señalan la historia de Gaumata como una invención del propio Darío como excusa para su ascenso al trono.
Independientemente de la identidad real del rey asesinado, su muerte y el ascenso de Darío desembocaron en una serie de revueltas en prácticamente todas las provincias del imperio. En Babilonia un hombre llamado Nidintubel se autoproclamó rey, y cuando Darío se había marchado a Babilonia a ocuparse del asunto, un nuevo líder rebelde apareció en Media, Fraortes, quien reivindicaba ser descendiente de Ciáxares. Esta rebelión se extendió a Sagartia, Partia e Hircania. Tuvieron lugar igualmente levantamientos en Armenia, Elam y Persis.
Parecía una revuelta considerable, pero Fraortes fue derrotado por el general persa Hidarnes el 12 de enero del 521 a. C. Sin embargo, no fue una victoria decisiva, y Fraortes fue capaz de mantenerse en el poder durante el invierno, hasta que Darío pudo ocuparse de él personalmente. El 8 de mayo, derrotó a los medos en un sitio llamado Kunduru. La victoria persa fue total. Fraortes trató de huir a Rhagae pero fue interceptado y crucificado en Ecbatana.
Posteriormente, un habitante de Sagartia llamado Tritantecmes reivindicó igualmente descender del rey medo Ciáxares, continuando la rebelión, pero fue derrotado por el general de Darío Takmaspada y crucificado en Arbela, actual Erbil. Este hecho significó el final de la revuelta meda. Parece que tras estos acontecimientos, los medos aceptaron finalmente el dominio persa.
Media tuvo siempre una posición especial en el imperio aqueménida. Ecbatana fue una de las residencias de Darío, y en la otra capital, Persépolis, los medos fueron siempre representados como iguales a los persas. En el libro de Esther de la Biblia, aparece la expresión "leyes de los medos y persas". Para los griegos, los nombres de ambas naciones se usaron como sinónimos. Valga el ejemplo de las Guerras Médicas, serie de conflictos que enfrentaron a persas y griegos.
[editar]Historia tardía

En los primeros años tras el golpe de estado de Darío, Hidarnes fue sátrapa de Media. Después de esto, el país más o menos desaparece de los rastros históricos. Los archivos cuneiformes de Babilonia son menos informativos a partir del 484 a. C., no hay archivos asirios, las tablillas de Persépolis no pasan más allá del 493 a. C., el relato de Heródoto finaliza el 479 a. C., otros autores griegos como Ctesias o Jenofonte ignoran Media, y finalmente, de todos los reyes aqueménidas, sólo Darío dejó una inscripción histórica.
La investigación arqueológica tampoco es fácil. Sabemos que Ecbatana era una ciudad importante en la época persa, pero se han realizado pocas excavaciones. Los reyes Darío II (424-404 a. C.) y Artajerjes II (404-358 a. C.) dejaron inscripciones que prueban que estaban interesados en esta residencia, pero esto es todo lo que sabemos.
Media no aparece de nuevo en la historia hasta la guerra entre el macedonio Alejandro Magno y el persa Darío III. Tras la derrota de este último en la batalla de Gaugamela (331 a. C.), Darío trató de reconstruir su ejército en Ecbatana, pero en la primavera del 330 a. C. se vio forzado a huir al este y fue asesinado. Alejandro dejó inicialmente el control de Media a su general de confianza Parmenión, aunque posteriormente éste fue asesinado.
Es conocido que Parmenión, y posteriormente otros dos macedonios, Sitalces y Cleandro, atacaron los santuarios zoroastrianos locales. En el 325 a. C., un líder local llamado Bariaxes se rebeló contra los nuevos gobernantes, pero su rebelión fue suprimida por el sátrapa de Media de Alejandro, Atropates. Para restaurar el orden, Atropates tuvo que arrestar igualmente a los dos macedonios, quienes fueron de hecho declarados culpables por Alejandro y probablemente ejecutados.
Tras la muerte del conquistador en el 323 a. C., Atropates fue reemplazado de su satrapía por un hombre llamado Peithon, aunque mantuvo el control de la parte norte de Media, que fue llamada posteriormente Media Atropatena (incluso hoy en día, su nombre perdura en el nombre Âzarbayjân, dos provincias al norte de Irán, Azerbaiyán Oriental y Azerbaiyán Occidental (no confundir con el país del mismo nombre Azerbaiyán). Media Atropatena se convirtió en uno de los centros principales del zoroastrismo.
Tras las guerras de los Diádocos, Media pasó a formar parte del imperio de Seleuco I Nicátor, el cual incluía partes de Anatolia y Siria, toda Mesopotamia y parte de Irán. Esto significó que Media continuó teniendo una alta importancia, ya que era justo el corazón del Imperio Seleúcida, así como lo había sido del imperio aqueménida. Se conservan monumentos de este período a lo largo de la Ruta de la Seda y otros lugares.
Durante la segunda mitad del siglo III a. C., nómadas parnos empezaron a infiltrarse en Partia, al este de Media, y se comportaron paulatinamente de forma más independiente, llamándose a sí mismos finalmente como la región que acababan de conquistar, partos. El rey parto Mitrídates I el Grande (171-138 a. C.) fue capaz de conquistar Media y, habiendo tomado esta importante y estratégica satrapía, cruzó los Zagros y procedió a conquistar toda Mesopotamia.
Durante siglos, Media fue el centro del imperio parto. A pesar de que sus capitales fueron Hecatompilos en Partia y Ctesifonte en Mesopotamia, los reyes partos siempre tenían que pasar por Media, y sabemos de construcciones partas en Ecbatana, así como en Kangavar y en Behistún.
[editar]Enlaces externos

Media (1ª parte) en Livius.org (inglés)
Media (2ª parte) en Livius.org (inglés)
[editar]Bibliografía

Nuevo Diccionario Bíblico Ilustrado. Editorial Clie 1985. pag. 741 Media. ISBN 84-7645-049-4
Ver las calificaciones de la página
Evalúa este artículo
¿Qué es esto?
Confiable
Objetivo
Completo
Bien escrito
Estoy muy bien informado sobre este tema (opcional)

Enviar calificaciones
Categorías: SatrapíasImperio medoAlejandro MagnoPeríodo helenísticoEstados de la antigüedad


قس انگلیسی
The Medes (/midz/)[N 1] (from Old Persian Māda-) were an ancient Iranian people[N 2] who lived in Iran in an area known as Media and spoke a northwestern Iranian language referred to as the Median language. Their arrival to the region is associated with the first wave of Iranic tribes in the late second millennium BCE (the Bronze Age collapse) through the beginning of the first millennium BCE.
From the 10th century BCE to the late 7th century BCE, the Iranic Medes and Persians fell under the domination of the Neo Assyrian Empire based in Mesopotamia.[6]
After the fall of the Assyrian Empire, between 616 BCE and 605 BCE, a unified Median state was formed which together with Babylonia, Lydia, and Egypt became one of the four major powers of the ancient Near East. An alliance with the Babylonians and the Scythians helped the Medes to capture Nineveh in 612 BCE which resulted in the collapse of the Neo-Assyrian Empire. The Medes were subsequently able to establish their Median kingdom (with Ecbatana as their royal centre) beyond their original homeland (central-western Iran) and had eventually a territory stretching roughly from northeastern Iran to the Halys River in Anatolia. The Median kingdom was conquered in 550 BCE by Cyrus the Great who established the next Iranian dynasty—the Persian Achaemenid Empire.
A few archaeological sites (discovered in the "Median triangle" in western Iran) and textual sources (from contemporary Assyrians and also Greeks in later centuries) provide a brief documentation of the history and culture of the Median state. These architectural sources, religions temples, and literary references show the importance of Median lasting contributions (such as the Safavid-Achaemenid-Median link of the tradition of "columned audience halls") to the Iranian culture. A number of words from the Median language are still in use and there are languages being geographically and comparatively traced to the northwestern Iranian language of Median. The Medes had an Ancient Iranian Religion (a form of pre-Zoroastrian Mazdaism or Mithra worshipping) with a priesthood named as "Magi". Later and during the reigns of last Median kings the reforms of Zarathustra spread in western Iran.
Besides Ecbatana (modern Hamedan), the other cities existing in Media were Laodicea, modern Nahavand[7] and the mound that was the largest city of the Medes, Rhages (also called Rey), on the outskirts of Shahr Rey, south of Tehran. The fourth city of Media was Apamea, near Ecbatana which its precise location is not known. In later periods, Medes and especially Mede soldiers are identified and portrayed prominently in ancient Persian archaeological sites such as Persepolis, where they are shown to have a major role and presence in the military of the Persian Empire's Achaemenid dynasty.
According to the Histories of Herodotus, there were six Median tribes[8]:
Thus Deioces collected the Medes into a nation, and ruled over them alone. Now these are the tribes of which they consist: the Busae, the Paretaceni, the Struchates, the Arizanti, the Budii, and the Magi.
The six Median tribes resided in Media proper, the triangle between of Ecbatana, Rhagae and Aspadana,[3] in today's central Iran,[9][10] the area between Tehran, Isfahan and Hamadan. Of the Median tribes, the Magi resided in Rhaga,[11] modern Tehran.[12] It was a sort of sacred caste, which ministered to the spiritual needs of the Medes.[13] The Paretaceni tribe resided in and around Aspadana, modern Isfahan,[3][14][15] the Arizanti lived in and around Kashan[3] and the Busae tribe lived in and around the future Median capital of Ecbatana, modern Hamadan.[3] The Struchates and the Budii lived in villages in the Median triangle.[16]
Contents [show]
[edit]Name

The original source for different words used to call the Median people, their language and homeland is a directly transmitted Old Iranian geographical name which is attested as the Old Persian "Māda-" (sing. masc.).[17] The meaning of this word is not precisely established.[17][18] The linguist W. Skalmowski proposes a relation with the proto-Indoeuropean word "med(h)-" meaning "central, suited in the middle" by referring to Old Indic "madhya-" and Old Iranic "maidiia-" both carrying the same meaning.[17]
They also appear in many ancient texts. According to the Histories of Herodotus;[19]
The Medes were called anciently by all people Aryans; but when Medea, the Colchian, came to them from Athens, they changed their name. Such is the account which they themselves give.
[edit]Historical geography of Media

The original population area of the Median people was western Iran and named after them as "Media". At the end of the 2nd millennium BCE the Median tribes arrived in the region (one of several Iranic tribes to do so) which they later called Media. These tribes expanded their control over larger areas subsequently and over a period of several hundred years the boundaries of Media moved.[20]
[edit]Ancient textual sources
An early description of the territory of Media by the Assyrians dates from the end of 9th century BCE until the beginning of the 7th century BCE. The southern border of Media, in that period, is named as the Elamite region of Simaški in present day Lorestan. From the west and northwest it was bounded by the Zagros mountains and from the east by Dašt-e Kavir. The region of Media was ruled by the Assyrians and for them the region "extended along the Great Khorasan Road from just east of Harhar to Alwand, and probably beyond. It was limited on the north by the non Iranic state of Mannea, on the south by Ellipi."[21] The location of Harhar is suggested to be "the central or eastern" Mahidasht in Kermanshah province.[22]
On the east and southeast of Media, as described by the Assyrians, another land with the name of "Patušarra" appears. This land was located near a mountain range which the Assyrians call "Bikni" and describe as "Lapis Lazuli Mountain". There are various opinion on the location of this mountain. Damavand of Tehran and Alvand of Hamadan are two proposed identifications of that location. This location is the most remote eastern area that the Assyrians knew or reached during their expansion until the beginning of 7th century BCE.[23]
In the sources from Achaemenid Iran and specifically from the inscription of Darius I (2.76, 77-78) the capital of Media is named as "Hamgmatāna-" in Old Persian (and as Elamite "Agmadana-", Babylonian "Agamtanu-", etc.). The classical authors transmitted this as Ecbatana. This site is the modern Hamadan province.[24]
[edit]Archaeological evidence


Excavation from ancient Ecbatane, Hamadan, Iran
The Median archaeological sources are rare. The discoveries of Median sites happened only after the 1960s.[25] For sometime after 1960 the search for Median archeological sources has been for most parts focused in an area known as the “Median triangle,” defined roughly as the region bounded by Hamadān, Malāyer (in Hamdan province) and Kangāvar (in Kermanshah province).[25] Three major sites from central western Iran in the Iron Age III period (i.e. 850-500 BCE) are[26]
Tepe Nush-i Jan (a primarily religious site of Median period),
The site is located 14 km west of Malāyer in Hamadan province.[25] The excavations started in 1967 with D. Stronach as the director.[27] The remains of four main buildings in the site have "the central temple, the western temple, the fort, and the columned hall" which according to Stronach were likely to have been built in the order named and predate the latter occupation of the first half of the 6th century BCE.[28] According to Stronach, the central temple, with its stark design, "provides a notable, if mute, expression of religious belief and practice".[28] A number of ceramics from the Median levels at Tepe Nush-i Jan have been found which are associated with the time (the second half of the 7th century BCE) of the Median consolidation of their power in the Hamadān areas. These findings show four different wares known as “Common ware” (buff, cream, or light red in color and with gold or silver mica temper) including jars in various size the largest of which is a form of ribbed pithoi. Smaller and more elaborate vessels were in “grey ware”, (these display smoothed and burnished surface). The “Cooking ware” and “Crumbly ware” are also recognized each in single handmade products.[28]
Godin Tepe (its period II: a fortified palace of a Median king or tribal chief),
The site is located 13 km east of Kangāvar city on the left bank of the river Gamas Āb". The excavations, started in 1965, were led by T. C. Young, Jr. which, according to D. Stronach, evidently shows an important Bronze Age construction that was reoccupied sometime before the beginning of the Iron III period. The excavations of Young indicate the remains of a part of a single residence of a local ruler which later became quite substantial.[25] This is similar to those mentioned often in Assyrian sources.[26]
Baba Jan (probably the seat of a lesser tribal ruler of Media).
The site is located in northeastern Luristan with a distance of roughly 10 km from Nūrābād in Lurestan province. The excavations were conducted by C. Goff in 1966-69. The level II of this site probably dates to 7th century BCE.[29]
These sources have both similarities (in cultural characteristics) and differences (due to functional differences and diversity among the Median tribes).[26] The architecture of this archaeological findings that can probably be dated to the Median period show a link between the tradition of columned audience halls seen often in Achaemenid Iran (for example in Persepolis) and also in the Safavid Iran (for example in "the hall of forty columns" from 17th century CE) and the Median architecture.[26]
The materials found at Tepe Nush-i Jan, Godin Tepe, and other sites located in Media together with the Assyrian reliefs show the existence of urban settlements in Media in the first half of the first millennium BCE which had functioned as centres for production of handicraft and also of an agricultural and cattle-breeding economy of a secondary type.[30] For other historical documentation, the archaeological evidence, though rare, together with cuneiform records by Assyrian make it possible, regardless of Herodotus accounts, to establish some of the early history of Medians.[31]
[edit]Rise to power

[edit]Pre-dynastic history


Rhyton in shape of rams head gold-west of Iran-median late 7th early 6th cent.B.C
Iranic tribes were present in western and northwestern Iran at least from 12–11th century BCE. The significance of Iranian elements in these regions were established from beginning of the second half of the 8th century BCE.[32] By this time the Iranian tribes were the majority in what later become the territory of Median kingdom and also the west of Media proper.[32] A study of textual sources from the region show that in Neo-Assyrian period, the regions of Media and further west and northwest had a population with Iranian speaking people as majority.[33]
In western and northwestern Iran and in areas west to these and prior to the Median rule there were previously political activities of powerful societies of Elam, Mannaea, Assyria and Urartu (Armenia).[32] There are various and up-dated opinions on the positions and activities of Iranian tribes in these societies and prior to the "major Iranian state formations" in the late 7th century BCE.[32] One opinion (of Herzfeld, et al.) is that the ruling class were "Iranian migrants" but the society was "autochthonous" while another opinion (of Grantovsky, et al.) holds that both the ruling class and basic elements of the population were Iranian.[34]
During the period of the Neo Assyrian Empire (911-612 BC) the Medes, Persians and other Iranic peoples of northern and western Iran were subject to Assyria. This changed during the reign of Cyaxares, who in alliance with Nabopolassar of Babylon and the Scythians attacked and destroyed the strife riven empire between 616 and 605 BC.[35]
[edit]Median dynasty
The list of Median rulers and their dates compiled according to A: Herodotus who calls them "kings" and associates them with the same family, and B: Babylonian Chronicle which in "Gadd's Chronicle on the Fall of Nineveh" gives its own list, ist: Deioces (reign 700-647 BCE), Phraortes (reign 647-625 BCE), Scythian (reign 624-597 BCE), Cyaxares (reign 624-585 BCE) and Astyages (reign 585-549 BCE): a total of 150 years.[36] Not all of these dates and personalities given by Herodotus match the other near eastern sources[36]
In Herodotus (book 1, chapters 95-130), Deioces is introduced as the founder of a centralized Median state. He had been known to Median people as "a just and incorruptible man" and when asked by Median people to solve their possible disputes he agreed and put the condition that they make him "king" and build a great city at Ecbatana as the capital of Median state.[37] Judging from the contemporary sources of the region and disregarding[38] the account of Herodotus puts the formation of a unified Median state during the reign of Cyaxares or later.[39]
[edit]Culture and society

In Greek references to "Median" people there is no clear distinction between the "Persians" and the "Medians"; in fact for a Greek to become "too closely associated with Iranian culture" was "to become medianized, not persianized".[26] The Median kingdom was a short-lived Iranian state and the textual and archaeological sources of that period are rare and little could be known from the Median culture which nevertheless made a "profound, and lasting, contribu­tion to the greater world of Iranian culture".[40]
[edit]Language
Main article: Median language
Median people spoke the Median language, which was an Old Iranian language. Strabo in his Geography (finished in the early 1st century AD) mentions the affinity of Median with other Iranian languages: "The name of Ariana is further extended to a part of Persia and of Media, as also to the Bactrians and Sogdians on the north; for these speak approximately the same language, but with slight variations".[41]
No original deciphered text is proved to have been written in Median language. It is suggested that similar to later Iranian practice of keeping archives of written documents in Achaemenid Iran, there was also a maintenance of archives by Median government in their capital Ecbatana. There are examples of "Median literature" found in later records. One is according to Herdotus that the Median king Deioces, appearing as a judge, made judgement on causes submitted in writing. There is also a report by Dinon on existence of "Median court poets".[42] Median literature is a part of the "Old Iranian literature" (including also Saka, Old Persian, Avestan) as this Iranian affiliation of them is explicit also in ancient texts, such as Herodotus's account[19] that many peoples including Medes were "universally called Iranian".[43]
Words of Median origin appear in various other Iranian dialects, including Old Persian. A feature of Old Persian inscriptions is the large number of words and names from other languages and the Median language takes in this regard a special place for historical reasons.[44] The Median words in Old Persian texts, whose Median origin can be established by "phonetic criteria",[44] appear "more frequently among royal titles and among terms of the chancellery, military, and judicial affairs".[44] Words of Median origin include:
*čiθra-: "origin".[45] The word appears in *čiθrabṛzana- (med.) "exalting his linage", *čiθramiθra- (med.) "having mithraic origin", *čiθraspāta- (med.) "having a brilliant army", etc.[46]
Farnah: Divine glory; (Avestan: khvarənah)
Paridaiza: Paradise, (as in Pardis پردیس)
Spaka- : The word is Median and means "dog".[47] Herodotus identifies "Spaka-" (Gk. "σπάχα" - female dog) as Median rather than Persian.[48] The word is still used in modern Iranian languages including Talyshi.
vazṛka-: "great" (as Modern Persian bozorg)[44]
vispa-: "all".[49] (as in Avestan). The component appears in such words as vispafryā (Med. fem.) "dear to all", vispatarva- (med.) "vanquishing all", vispavada- (med. -op.) "leader of all", etc.[50]
Xshayathiya (royal, royalty): This Median word (∗xšaθra-pā-) is an example of words whose Greek form (known as romanized "satrap" from Gk. "satrápēs - σατράπης") mirrors, as opposed to the tradition[N 3], a Median rather than an Old Persian form of an Old Iranian word.[51]
zūra-: "evil" and zūrakara-: "evil-doer".[44]
[edit]Religion
There are very limited sources concerning the religion of Median people. Primary sources pointing to religious affiliations of Medes and found so far include the archaeological discoveries in Tepe Nush-e Jan, personal names of Median individuals, and the Histories of Herodotus. The archaeological source gives the earliest of the temple structures in Iran and the "stepped fire altar" discovered there is linked to the common Indo-Iranian legacy of the "cult of fire". Herodotus mentions Median Magi as a Median tribe providing priests for both the Medes and the Persians. They had a "priestly caste" which passed their functions from father to son. They played a significant role in the court of the Median king Astyages who had in his court certain Medians as "advisers, dream interpreters, and soothsayers". Classical historians "unanimously" regarded the Magi as priests of the Zoroastrian faith. From the personal names of Medes as recorded by Assyrians (in 8th and 9th century BCE) there are examples of use of the Indo-Iranian word arta- (lit. "truth") which is familiar from both Avestan and Old Persian and also examples of theophoric names containing Maždakku and also the name "Ahura Mazdā".[52] Scholars disagree whether these are indications of Zoroastrian religion of Medes. Diakonoff believes that "Astyages and perhaps even Cyaxares had already embraced a religion derived from the teachings of Zoroaster" which was not identical with doctrine of Zarathustra and Mary Boyce believes that "the existence of the Magi in Media with their own traditions and forms of worship was an obstacle to Zoroastrian proselytizing there".[52] Boyce wrote that the Zoroastrian traditions in the Median city of Ray probably goes back to 8th century BCE.[53] It is suggested that from 8th century BCE, a form of "Mazdaism with common Indo-Iranian traditions" existed in Media and the strict reforms of Zarathustra began to spread in western Iran during the reign of the last Median kings in 6th century BCE.[52]
It is also suggested that "Mithra" has a Median name and Medes may have practised Mithraism and had Mithra as their supreme deity.[54]
[edit]Media in later periods

[edit]Achaemenid Persia


The Ganj Nameh (lit.: Treasure epistle) in Ecbatana. The inscriptions are by Darius I and his son in Xerxes I


Apadana Hall, 5th century BC carving of Persian and Median soldiers in traditional costume (Medians are wearing rounded hats and boots)


Modern artistic drawing of "Median" and Persian noblemen.
Further information: Persian Mesopotamia
In 553 BC, Cyrus the Great, King of Persia, rebelled against his grandfather, the Mede King, Astyages son of Cyaxares; he finally won a decisive victory in 550 BC resulting in Astyages' capture by his own dissatisfied nobles, who promptly turned him over to the triumphant Cyrus.[55]
After Cyrus's victory against Astyages, the Medes were subjected to their close kin, the Persians.[56] In the new empire they retained a prominent position; in honor and war, they stood next to the Persians; their court ceremony was adopted by the new sovereigns, who in the summer months resided in Ecbatana; and many noble Medes were employed as officials, satraps and generals. Interestingly, at the beginning the Greek historians referred to the Achaemenid Empire as a Median empire.
After the assassination of the usurper Smerdis, a Mede Fravartish (Phraortes), claiming to be a scion of Cyaxares, tried to restore the Mede kingdom, but was defeated by the Persian generals and executed in Ecbatana (Darius I the Great in the Behistun inscription). Another rebellion, in 409 BC, against Darius II[57] was of short duration. But the Iranian[58] tribes to the north, especially the Cadusii, were always troublesome; many abortive expeditions of the later kings against them are mentioned.[59]
Under Persian rule, the country was divided into two satrapies: the south, with Ecbatana and Rhagae (Rey near modern Tehran), Media proper, or Greater Media, as it is often called, formed in Darius I the Great's organization the eleventh satrapy,[60] together with the Paricanians and Orthocorybantians; the north, the district of Matiane, together with the mountainous districts of the Zagros and Assyria proper (east of the Tigris) was united with the Alarodians and Saspirians in eastern Armenia, and formed the eighteenth satrapy.[61]
When the Persian empire decayed and the Cadusii and other mountainous tribes made themselves independent, eastern Armenia became a special satrapy, while Assyria seems to have been united with Media; therefore Xenophon in the Anabasis always designates Assyria by the name of "Media".[59]
[edit]Seleucid rule
Main article: Atropatene
Following Alexander's invasion of the satrapy of Media in the summer of 330 BC, he appointed as satrap a former general of Darius III the Great named Atropates (Atrupat) in 328 BC, according to Arrian. In the partition of his empire, southern Media was given to the Macedonian Peithon; but the north, far off and of little importance to the generals squabbling over Alexander's inheritance, was left to Atropates.
While southern Media, with Ecbatana, passed to the rule of Antigonus, and afterwards (about 310 BC) to Seleucus I, Atropates maintained himself in his own satrapy and succeeded in founding an independent kingdom. Thus the partition of the country, that Persia had introduced, became lasting; the north was named Atropatene (in Pliny, Atrapatene; in Ptolemy, Tropatene), after the founder of the dynasty, a name still said to be preserved in the modern form 'Azerbaijan'.
The capital of Atropatene was Gazaca in the central plain, and the castle Phraaspa, discovered on the Araz river by archaeologists in April 2005.
Atropatene is that country of western Asia which was least of all other countries influenced by Hellenism; there exists not even a single coin of its rulers. Southern Media remained a province of the Seleucid Empire for a century and a half, and Hellenism was introduced everywhere. Media was surrounded everywhere by Greek towns, in pursuance of Alexander's plan to protect it from neighboring barbarians, according to Polybius.[62] Only Ecbatana retained its old character. But Rhagae became the Greek town Europus; and with it Strabo[63] names Laodicea, Apamea Heraclea or Achais. Most of them were founded by Seleucus I and his son Antiochus I.
[edit]Arsacid rule
In 221 BC, the satrap Molon tried to make himself independent (there exist bronze coins with his name and the royal title), together with his brother Alexander, satrap of Persis, but they were defeated and killed by Antiochus the Great. In the same way, the Mede satrap Timarchus took the diadem and conquered Babylonia; on his coins he calls himself the great king Timarchus; but again the legitimate king, Demetrius I, succeeded in subduing the rebellion, and Timarchus was slain. But with Demetrius I, the dissolution of the Seleucid Empire began, brought about chiefly by the intrigues of the Romans, and shortly afterwards, in about 150, the Parthian king Mithradates I conquered Media.[64]
From this time Media remained subject to the Arsacids or Parthians, who changed the name of Rhagae, or Europus, into Arsacia,[65] and divided the country into five small provinces.[66] From the Parthians, it passed in 226 to the Sassanids, together with Atropatene.
[edit]Kurdologists and Medes

The Russian historian and linguist Vladimir Minorsky suggested that the Medes, who widely inhabited the land where currently the Kurds form the majority, are likely to be the forefathers of the modern Kurds, also on the basis of historical and lingustic evidence that he gathered.[67][page needed][68]
M. Chahin and Wadie Jwaideh wrote that "The Medes were the ancestors of Xenophon's Carduchi and the modern Kurds.[69][70]
Contemporary linguistic evidence has challenged the previously held view that the Kurds are descendants of the Medes.[71][72] Gernot Windfuhr (professor of Iranian Studies) identified Kurdish dialects as Parthian, albeit with a Median substratum.[73] Even though Kurdish is a northwestern iranian language, David Neil MacKenzie, an authority of Kurdish language, thought that the Medes spoke a northwestern Iranian language, while the Kurdish people speak a southwestern Iranian language.[67] The Kurdologist Martin van Bruinessen argues against the attempt to take Medes as ancestors of the Kurds.[68] Modern scholars who consider central Iranian dialects, mainly those of Kashan area, and Tati of Tehran area as the only direct offshoots of the Median language.[74]
[edit]See also

Ancient Near East portal
Achaemenid Empire
Madai
Persian Empire
Greater Persia
List of rulers of Pre-Achaemenid kingdoms of Iran
List of kings of Persia
Qanat water management system
[edit]Notes

^ from OED's entry: "Mede classical Latin Mēdus (usually as plural, Mēdī) ancient Greek (Attic and Ionic) Μῆδος (Cypriot ma-to-i Μᾶδοι, plural) Old Persian Māda"[4]
^ A)"..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran).." EIEC (1997:30). B) "Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the .." (Diakonoff 1985, p. 140). C) ".. succeeded in uniting into a kingdom the many Iranian-speaking Median tribes" ( from Encyclopædia Britannica [5]). D) "Proto-Iranian split into Western (Median, ancient Persian, and others) and Eastern (Scythian, Ossetic, Saka, Pamir and others)..." (Kuz'mina, Elena E. (2007), The origin of the Indo-Iranians, J. P. Mallory (ed.), BRILL, p. 303, ISBN 978-90-04-16054-5) ...
^ "..a great many Old Persian lexemes...are preserved in a borrowed form in non-Persian languages – the so-called “collateral” tradition of Old Persian (within or outside the Achaemenid Empire).... not every purported Old Iranian form attested in this manner is an actual lexeme of Old Persian."[51]
[edit]References

^ a b Prof. George Rawlinson, The Seven Great Monarchies, MEDIA, p.158-160
^ Assyrian texts speak of a Kashtariti as the leader of a conglomerate group of Medes
^ a b c d e http://books.google.no/books?id=kMLKgzj5afMC&pg=PA75&dq=paretaceni+isfahan&hl=no&ei=8ArZTtywPMjQ4QS-u9XGDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=paretaceni%20isfahan&f=false
^ OED Online "entry Mede, n.".:
^ Encyclopædia Britannica Online Media (ancient region, Iran)
^ Georges Roux - Ancient Iraq
^ http://books.google.com/books?id=Al0jpyRDGe8C&pg=PA93&dq=Laodicea+nahavand&hl=en&ei=YF6UTdPcGsmEOtrL-KQH&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCgQ6AEwAA#v=onepage&q=Laodicea%20nahavand&f=false
^ Herodotus 1.101
^ http://books.google.com/books?id=RCDsV41k8A0C&pg=PA204&dq=%22media+in+central+iran%22&hl=en&ei=TwfZTvjRH-P34QTip5H8DQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDoQ6AEwAg#v=onepage&q=%22media%20in%20central%20iran%22&f=false
^ http://books.google.com/books?id=XNZ4KA3GNW8C&pg=PA479&dq=%22medes+of+central+iran%22&hl=en&ei=7gbZTszRKYbd4QTBw53WDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CD4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22medes%20of%20central%20iran%22&f=false
^ http://books.google.com/books?id=Y3sfAAAAIAAJ&pg=PA9&dq=medes+magi+raga&hl=en&ei=lQjZTrabBsb-4QTHypCIDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CEwQ6AEwBA#v=onepage&q=medes%20magi%20raga&f=false
^ http://books.google.no/books?id=IBKoUXrF5p0C&pg=PR99&lpg=PR99&dq=%22rhagae+modern%22&source=bl&ots=RIwUtgx1J8&sig=h5DlbCSq0Y3QD90nV3UOYHOtM0g&hl=no&ei=4QjZTtStConO4QSI99ygDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CDoQ6AEwBg#v=onepage&q=%22rhagae%20modern%22&f=false
^ http://books.google.com/books?id=S883AAAAIAAJ&pg=PA28&dq=%22it+was+a+sort+of+sacred+caste+ministered+to+the+spiritual+needs%22&hl=en&ei=TQnZTv39M6b64QTB9-HaDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false
^ http://books.google.no/books?id=-IEPAAAAYAAJ&pg=PA312&dq=paraetacena+isfahan&hl=no&ei=lwrZTv3WPOfi4QSLyJCRDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=paraetacena%20isfahan&f=false
^ http://books.google.no/books?id=ebB_ac13v3UC&pg=PA131&dq=paraetacena+isfahan&hl=no&ei=lwrZTv3WPOfi4QSLyJCRDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=paraetacena%20isfahan&f=false
^ http://books.google.no/books?id=rQipbjusDyQC&pg=PA292&dq=%22villages+in+media%22&hl=no&ei=Jg3ZToSBI8T74QTD-tj5DQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6&ved=0CEgQ6AEwBQ#v=onepage&q=%22villages%20in%20media%22&f=false
^ a b c (Tavernier 2007, p. 27)
^ (Diakonoff 1985, p. 57)
^ a b (Herodotus 7.62.1)
^ (Diakonoff 1985, pp. 36–41)
^ (Levine 1974, p. 119)
^ (Levine 1974, p. 117)
^ (Levine 1974, pp. 118–119)
^ (Levine 1974, pp. 118)
^ a b c d (Stronach1982, p. 288)
^ a b c d e (Young 1997, p. 449)
^ (Stronach 1968, p. 179)
^ a b c (Stronach 1982, p. 290)
^ (Henrickson 1988, p. ?)
^ (Dandamayev & Medvedskaya 2006, p. ?)
^ (Young 1997, p. 448)
^ a b c d (Dandamaev et al. 2004, pp. 2–3)
^ (Zadok 2002, p. 140)
^ (Dandamaev et al. 2004, p. 3)
^ Oppenheim -- Ancient Mesopotamia
^ a b (Diakonoff 1985, p. 112)
^ (Young 1988, p. 16)
^ (Young 1988, p. 19)
^ (Young 1988, p. 21)
^ (Young 1997, p. 450)
^ Geography, Strab. 15.2.8
^ (Gershevitch 1968, p. 2)
^ (Gershevitch 1968, p. 1)
^ a b c d e (Schmitt 2008, p. 98)
^ (Tavernier 2007, p. 619)
^ (Tavernier 2007, pp. 157–8)
^ (Tavernier 2007, p. 312)
^ (Hawkins 2010, "Greek and the Languages of Asia Minor to the Classical Period", p. 226)
^ (Tavernier 2007, p. 627)
^ (Tavernier 2007, pp. 352–3)
^ a b (Schmitt 2008, p. 99)
^ a b c (Dandamayev & Medvedskaya 2006, Median Religion)
^ (Boyce & Grenet 1991, p. 81)
^ (Soudavar 2003, p. 84)
^ Briant, Pierre (2006). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbrauns. p. 31.
^ Herodotus, The Histories, p. 93.
^ Xenophon, Hellen. 2, 19
^ Rudiger Schmitt, "Cadusii" in Encyclopedia Iranica
^ a b The Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information, Volume 18, Edited by Hugh Crisholm, University Press, 1911, p. 21
^ Herodotus iii. 92
^ Herod. iii. 94; cf. v. 49, 52, VII. 72
^ Polybius, x. 27
^ Strabo, xi. 524
^ Justin xli. 6
^ Strabo xi. 524
^ Isidorus Charac.
^ a b M. Gunter, Michael. Historical dictionary of the Kurds.
^ a b Hakan Özoğlu, Kurdish notables and the Ottoman state: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, SUNY Press, 2004, p. 25.
^ The empire of the Medes one of the reputed ancestors of the Kurdish people, was the only great national state that maybe said to have been established by Kurds.
^ Before the Greeks, chapter 10, the Persian empire
^ http://books.google.com/books?id=cxr_vqpwVUkC&pg=PA61&dq=%22kurds+are+descendants%22&hl=en&ei=2hTVTrrnIMzT4QSmponTAQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CFkQ6AEwBg#v=onepage&q=%22kurds%20are%20descendants%22&f=false
^ http://books.google.com/books?id=EzzYk_gzpJ0C&pg=PA59&dq=%22kurds+are+descendants%22&hl=en&ei=BBbVTpTgGKnf4QTqx-D0AQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CF8Q6AEwCTgK#v=onepage&q=%22kurds%20are%20descendants%22&f=false
^ Windfuhr, Gernot (1975), “Isoglosses: A Sketch on Persians and Parthians, Kurds and Medes”, Monumentum H.S. Nyberg II (Acta Iranica-5), Leiden: 457-471
^ G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, pp.1-58, 2009.(p.21)
[edit]Sources

Boyce, Mary; Grenet, Frantz (1991), Zoroastrianism under Macedonian and Roman rule, BRILL, ISBN 978-90-04-09271-6
Dandamayev, M.; Medvedskaya, I. (2006), "Media", Encyclopaedia Iranica Online Edition
Henrickson, R. C. (1988), "Baba Jan Teppe", Encyclopaedia Iranica, 2, Routledge & Kegan Paul, ISBN 978-0-933273-67-2
Tavernier, Jan (2007), Iranica in the Achaemenid Period (ca. 550-330 B.C.): Linguistic Study of Old Iranian Proper Names and Loanwords, Attested in Non-Iranian Texts, Peeters Publishers, ISBN 90-429-1833-0
Dandamaev, M. A.; Lukonin, V. G.; Kohl, Philip L.; Dadson, D. J. (2004), The Culture and Social Institutions of Ancient Iran, Cambridge, England: Cambridge University Press, pp. 480, ISBN 978-0-521-61191-6
Diakonoff, I. M. (1985), "Media", The Cambridge History of Iran, 2 (Edited by Ilya Gershevitch ed.), Cambridge, England: Cambridge University Press, pp. 36–148, ISBN 0-521-20091-1
Gershevitch, I. (1968), "Old Iranian Literature", Iranian Studies, Hanbuch Der Orientalistik - Abeteilung - Der Nahe Und Der Mittlere Osten, 1, 1-30: Brill, ISBN 978-90-04-00857-1
Levine, Louis D. (1973-01-01), "Geographical Studies in the Neo-Assyrian Zagros: I", Iran 11: 1–27, DOI:10.2307/4300482, ISSN 05786967, JSTOR 4300482
Levine, Louis D. (1974-01-01), "Geographical Studies in the Neo-Assyrian Zagros-II", Iran 12: 99–124, DOI:10.2307/4300506, ISSN 05786967, JSTOR 4300506
Soudavar, Abolala (2003), The aura of kings: legitimacy and divine sanction in Iranian kingship, Mazda Publishers, ISBN 978-1-56859-109-4
Young, T. Cuyler, Jr. (1988), "The early history of the Medes and the Persians and the Achaemenid empire to the death of Cambyses", in Boardman, M.; Hammond, N. G. L.; Lewis, D. M. et al., The Cambridge Ancient History, 4, Cambridge University Press, pp. 1–52, DOI:10.1017/CHOL9780521228046.002
Young, T. Cuyler (1997), "Medes", in Meyers, Eric M., The Oxford encyclopedia of archaeology in the Near East, 3, Oxford University Press, pp. 448–450, ISBN 978-0-19-511217-7
Zadok, Ran (2002), "The Ethno-Linguistic Character of Northwestern Iran and Kurdistan in the Neo-Assyrian Period", Iran 40: 89–151, DOI:10.2307/4300620, ISSN 05786967, JSTOR 4300620
Schmitt, Rüdiger (2008), "Old Persian", in Woodard, Roger D., The Ancient Languages of Asia and the Americas, Cambridge University Press, pp. 76–100, ISBN 978-0-521-68494-1
Stronach, David (1968), "Tepe Nush-i Jan: A Mound in Media", The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series 27 (3): 177–186, DOI:10.2307/3258384, ISSN 0026-1521, JSTOR 3258384
Stronach, David (1982), "Archeology ii. Median and Achaemenid", in Yarshater, E., Encyclopaedia Iranica, 2, Routledge & Kegan Paul, pp. 288–96, ISBN 978-0-933273-67-2
Windfuhr, Gernot L. (1991), "Central dialects", in Yarshater, E., Encyclopaedia Iranica, pp. 242–51, ISBN 978-0-939214-79-2
[edit]Further reading

"Mede." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 16 January 2008.
Dandamayev, M.; Medvedskaya, I. (2006), "Media", Encyclopaedia Iranica Online Edition
Gershevitch, Ilya (1985), The Cambridge History of Iran, 2, Cambridge, England: Cambridge University Press, ISBN 0-521-20091-1
Dandamaev, M. A.; Lukonin, V. G.; Kohl, Philip L.; Dadson, D. J. (2004), The Culture and Social Institutions of Ancient Iran, Cambridge, England: Cambridge University Press, pp. 480, ISBN 978-0-521-61191-6
Young, T. Cuyler, Jr. (1988), "The early history of the Medes and the Persians and the Achaemenid empire to the death of Cambyses", in Boardman, M.; Hammond, N. G. L.; Lewis, D. M. et al., Persia, Greece and the Western Mediterranean C. 525 to 479 B.C (Cambridge Histories Online ed.), Cambridge University Press, pp. 1–52, DOI:10.1017/CHOL9780521228046.002
[edit]External links

Wikimedia Commons has media related to: Medes
Article Median Empire from Iran Chamber Society.
[show] v t e
Ancient Mesopotamia
[show] v t e
Median topics
[show] v t e
Median and Achaemenid kings
[show] v t e
A history of empires
[show] v t e
Provinces of the Achaemenid Empire
(Behistun, Persepolis, Naqsh-e Rustam, Susa, Susa foundation charter, and Daiva inscriptions)
[show] v t e
Iran topics
View page ratings
Rate this page
What's this?
Trustworthy
Objective
Complete
Well-written
I am highly knowledgeable about this topic (optional)

Submit ratings
Categories: Former monarchies of AsiaFormer countries in AsiaMedesAncient PersiaHistory of
Iran7th-century BC establishments in Iran549 BC disestablishments in IranAchaemenid satrapiesProvinces of the Sassanid EmpireAncient Iranian peoples


قس فرانسه
Les Mèdes sont un peuple de l'Iran ancien, voisin des Perses, avec lesquels ils ont souvent été confondus. Ils occupaient un territoire qui recouvre le nord-ouest de l'actuel Iran, au sud de la mer Caspienne actuel Azerbaïdjan, autour de leur capitale Hangmatana/Ecbatane au Ier millénaire av. J.-C. Ce peuple est un cas original, puisque même si on lui reconnaît généralement une importance dans l'histoire du Moyen Orient antique, il n'a lui-même laissé aucune source relative à son histoire qui soit certaine, et n'est connu que par des sources extérieures, assyriennes, babyloniennes et grecques, plus quelques sites archéologiques iraniens qui sont supposés avoir été occupés par des Mèdes.
Les récits relatifs aux Mèdes rapportés par Hérodote ont laissé l'image d'un peuple puissant, qui aurait formé un empire au début du viie siècle av. J.-C. qui dura jusqu'en 550 av. J.-C., rivalisant avec les royaumes de Lydie et Babylone. Pourtant, une réévaluation récente des sources contemporaines de la période mède a modifié la perception que les chercheurs ont du « royaume mède ». Cet État demeure imperceptible, ce qui laisse de nombreux doutes à son sujet, certains supposant même qu'il n'y a jamais eu de royaume mède puissant.
Sommaire [afficher]
Qui étaient les Mèdes ?[modifier]

Les Mèdes sont un peuple iranien. Ils sont apparentés aux Perses, que les auteurs grecs ont parfois eu du mal à distinguer d'eux, en témoigne l'expression « guerres médiques ». Force est de constater que ce peuple reste insaisissable par les archéologues et historiens modernes, et en premier lieu sur ses traits culturels.
La langue mède[modifier]
La langue mède est un point sur lequel on discute beaucoup. Peu de certitudes existent en l'absence de textes retrouvés dans cette langue et avec seulement quelques mots, toponymes, anthroponymes attribués à la langue mède, sa grammaire ne peut être reconstituée. Il est cependant clair qu'il s'agit d'une langue iranienne, proche du vieux-perse, et peut-être ancêtre du kurde1. Certains passages d'auteurs grecs présentent des mots attribués au mède : ainsi, comparant les langues mède et perse, Hérodote mentionne également le mot spaka (« chien ») (toujours présent dans les langues iraniennes actuelles telles que le kurde et le talysh), différent du perse2. On a aussi voulu identifier certains mots perses comme étant des emprunts au mède, notamment ceux concernant la politique, la guerre ou la religion ; par exemple : xšayaθia « roi », uvaspa- « avec de bons chevaux », zūra « le mal ». Le terme « satrape » a peut-être été repris par les Grecs à partir de sa forme mède (*xšaθra-pā) et non sa forme vieux-perse (xšaça)3. Il a été tenté de reconstituer des racines mèdes à partir de mots du vieux-perse supposés empruntés au mède. Les différences entre le vieux-perse et le mède sont de toute manière mal établies : la première est connue par des inscriptions royales qui ont pu utiliser un langage différent de celui parlé par les Perses de l'époque, et elle est peut-être marquée par des emprunts importants au mède.
Les sites archéologiques mèdes[modifier]


Artefact de poterie trouvé à Jeiran Tepe, 2e millénaire av. J.-C.
Musée national d'Iran.
La culture matérielle des Mèdes est un peu mieux identifiée, même si là aussi des zones d'ombres et surtout beaucoup de doutes demeurent4. On a parfois voulu voir dans la « poterie grise » (gray ware) retrouvée dans des sites de la vallée du Gorgan et à Tepe Sialk près de Hamadan pour la fin du IIe millénaire une marque des « proto-iraniens », voire « proto-mèdes » qui seraient arrivé dans la région à cette période (à la suite de Roman Ghirshman notamment). En fait, l'attribution d'un type de céramique à un groupe ethnique reste sujet à caution. On débat toujours pour déterminer les traits matériels de la culture mède des IXe-VIIIe siècles5, étant donné que l'on n'a jamais la certitude qu'un site fouillé a bien été habité par les Mèdes, sauf à la rigueur pour Ecbatane, mais ses niveaux mèdes n'ont jamais été mis au jour6. On en revient généralement à attribuer aux Mèdes des sites fouillés pour la période et la région que l'on sait peuplée par les Mèdes selon les sources assyriennes7. Mais les textes ont aussi leurs limites, car localiser les lieux qu'ils mentionnent est souvent loin d'être évident, et il est donc impossible de parler d'un « art mède » avec certitude. On constate de plus une certaine homogénéité artistique et architecturale chez les différents peuple de l'Iran du nord-ouest de cette période, qui rend parfois incertaine l'identification d'un tel type d'objets ou de constructions à un peuple précis.
Au final, les sites couramment considérés comme étant représentatifs des Mèdes sont Godin Tepe, Nush-i Jân et peut-être Baba Jân, tous situés dans la région de Hamadan, l'ancienne Ecbatane, donc dans la région dont les différentes sources s'accordent à faire le centre du peuplement mède. Ils témoignent de pratiques architecturales communes, fortement inspirées par celles d'Anatolie ou d'Urartu, déjà attestées dans le nord-ouest de l'Iran dans le grand site de Hasanlu (attribué généralement pour cette époque aux Mannéens, peuple voisin des Mèdes). Plus d'incertitudes pèsent sur des sites voisins, comme Tepe Ozbaki, ou encore sur le site plus lointain de Kerkenes Dagh, situé en Turquie dans la province de Yozgat, dans lequel certains veulent voir la forteresse de Ptéria évoquée par Hérodote, contrôlée par le royaume mède suite à ses conquêtes dans l'est anatolien8, opinion loin de faire l'unanimité9.
Godin Tepe, localisé près de Hamadan, a été habité dès la fin du néolithique, et s'est développé en entretenant des rapports commerciaux avec l'Élam10. Après une phase d'abandon entre la fin du IIe et le début du Ier millénaires, il est peuplé à nouveau par les populations iraniennes vers 750. Elles aménagent alors une forteresse en hauteur. Un puissant rempart protégeait la citadelle sur son côté nord. À l'est se trouvait un arsenal. Au centre, une galerie à deux rangées de colonnes avait été construite, conduisant sur les cuisines, et un édifice qui pourrait être un temple du feu. Le côté ouest comprenait la partie principale de la forteresse, le palais. Il s'agissait d'une grande salle hypostyle, où se trouvait le trône du maître des lieux. Plus tard, une deuxième salle à colonnes, plus réduite, fut bâtie à l'ouest. Ce site était probablement la résidence d'un roitelet mède. Il a été abandonné au milieu du VIe siècle.
Tepe Nush-i Jân est situé au nord de Hamadan11. Il est bâti en hauteur sur une colline. La forteresse est divisée en quatre zones. Un « fort » était situé à l'ouest. On a retrouvé l'étage inférieur de cet édifice, qui comprenait des entrepôts. Un escalier atteste de la présence d'un étage. À l'autre extrémité, un temple du feu avait été bâti, avant d'être en partie recouvert par un édifice à colonnes. Entre le hall à colonnes et le fort, un second temple du feu a été bâti (voir plus bas). Au VIIe siècle, les habitants du site recouvrent les édifices de pierres, sans doute dans le but de les préserver pour faire une réfection. Mais le site est alors abandonné.
Baba Jân, situé à proximité de Nurabad (Lorestan), est un très ancien site, qui connaît un nouvel essor dès la fin du IXe siècle, au début de la période III12. Il se dote d'une architecture monumentale au niveau suivant de la période III : son bâtiment principal est un « manoir », de 33 x 35 mètres de côté, protégé par des tours d'angles. Au VIIe siècle, le site est incendié, puis restauré peu après (dernières phases de la période III). Il se pourrait que les habitants qui aménagent alors soient des Mèdes, à moins qu'ils ne soient déjà là dès la fin du IXe siècle.
La religion mède[modifier]
La religion des Mèdes est connue par l'archéologie. Le site de Nush-i Jân comportait le meilleur exemple de temple du feu, donc typique d'une religion de type mazdéen13. C'est une tour cruciforme de 14,5 x 16 mètres. Une antichambre ouvre sur une salle voûtée recouvrant un autel et un bassin. De là, on accède à un escalier menant à un étage supérieur, ou à la cella où se trouve l'autel du Feu. Il comportait un autel du feu en son centre. Un autre temple plus ancien avait été bâti à l'autre extrémité du site et un autre se trouvait peut-être à Godin Tepe comme on a pu le voir.
Notre seule source écrite sur la religion mède reste Hérodote, dont on ne sait pas si le témoignage est un indicateur de la réalité. On trouvait parmi les Mèdes une caste sacerdotale, les Mages, qui sont d'après ce même auteur une des six tribus mèdes, et se succèdent de père en fils. Ils agiraient notamment en tant que devins, puisque ce sont eux qui interprètent les songes du roi Astyage relatifs à la future prise de pouvoir de Cyrus II.
Sur la base de ces maigres informations, on s'est posé la question de savoir si les Mèdes étaient oui ou non Zoroastriens, comme le prétendaient les auteurs classiques. S'il semble probable que les habitants de la Médie pratiquaient une religion de type mazdéen dans les deux siècles précédant la période achéménide, la documentation disponible ne permet pas d'affirmer qu'ils suivaient la religion réformée par Zarathoustra, ou même que ce courant se soit répandu pendant la période du royaume mède14.
Histoire des Mèdes et de la Médie[modifier]

Premières attestations[modifier]
Les ancêtres des Mèdes, arrivent dans le nord-ouest de l'Iran à la fin du IIe millénaire, si l'on veut les identifier aux habitants de sites comme Tepe Sialk V et VI, ou bien plus tard, vers le début du Ier millénaire, si on s'en tient aux sources historiques. Le fait que l'on n'ait pas pu identifier clairement de culture matérielle mède ne nous permet pas d'y voir plus clair.
Les Mèdes apparaissent avec évidence dans les annales du roi assyrien Salmanazar III, qui mène dans sa vingt-quatrième année de règne (835), une campagne dans la région du Zagros occidental. Il soumet alors trente-six « rois » mèdes, qu'ils faut plutôt considérer comme des chefs de tribus. Shamshi-Adad V prend la ville mède de Sagbitu, dont il bat le chef Khanesiruka, en 815. D'autres rois assyriens combattent des groupes mèdes par la suite : Adad-Nerari III, à six reprises, Teglath-Phalasar III, qui déporte 65 000 personnes du Zagros, Sargon II, à quatre reprises, notamment au cours de sa huitième campagne. Celui-ci installe des déportés près de la frontière avec les Mèdes. Son fils Sennacherib affronte le roi d'Ellipi, un royaume non-mède situé aux alentours du Luristan, et affronte alors quelques groupes mèdes. Ces deux souverains assyriens créent trois provinces pour appuyer leur contrôle sur la région du Zagros occidental : Parshuash, Kisheshin, renommé Kār-Ninurta, et Kharkhar, renommé Kār-Sharrukēn. La localisation exacte des lieux d'affrontements entre Assyriens et Mèdes est imprécise, même si on s'accorde à situer le cœur de la région peuplée par les Mèdes autour du mont Alwand, où se trouvent Godin Tepe, Nush-i Jân et Ecbatane. Le mont Bikni est un lieu revenant souvent dans les sources assyriennes concernant le pays mède, et sa localisation est encore débattue : est-ce le mont Alwand, ou bien le Demavend plus à l'est ? D'une manière générale, les informations fournies par les Assyriens sur les Mèdes sont très vagues et peu évidentes à analyser15. Les guerriers de ce peuple sont souvent combattus en même temps que d'autres peuples : les Mannéens, évoluant dans la région du lac d'Orumieh, et les Perses, se trouvant au même endroit vers le IXe siècle, avant de migrer au sud-est vers la future Perse. Les « tributs » (qui peuvent aussi parfois être du commerce) que disent prélever les Assyriens dans cette région sont essentiellement du bétail, surtout des chevaux, dans l'élevage desquels les Mèdes sont spécialisés, ainsi que du lapis-lazuli, produit en Afghanistan (région accessible par les voies commerciales passant en pays mède), ou encore du cuivre.
La création de provinces assyriennes en marge du Zagros, avec l'établissement de forteresses, ne montre pas forcément que l'Assyrie perçoit cette région comme une menace potentielle qu'il faut contrôler, mais pourrait indiquer une volonté de se procurer plus de chevaux et de forces militaires et de faire face aux menaces plus certaines représentées par l'Urartu et l'Élam16. Quoi qu'il en soit, le VIIe siècle semble voir le pays mède s'organiser en entités politiques plus forts, comme le prouvent les sites archéologiques, qui témoignent de pouvoirs locaux de plus en plus puissants. Assarhaddon mène en 676 une expédition dans le Zagros, qui le mène au royaume du Patusharri, au pied du mont Bikni, où habitent ceux qu'il appelle les « Mèdes lointains ». Deux ans plus tard, trois rois mèdes lui demandent une aide militaire : Uppis de Partakka, Zanasama de Partukka et Ramateia d'Urukazabarra. Son fils Assurbanipal mène aussi une campagne en pays mède. Néanmoins, tout semble indiquer que les Assyriens perdent progressivement le contrôle sur les provinces de Parshuash, Kisheshin et Kharkhar, tandis que leurs offensives ont quand même mis à mal plusieurs entités politiques de la région, notamment les Mannéens et l'Ellipi. Cela pourrait avoir contribué à laisser la place à l'élaboration d'un royaume mède, qui n'est cependant jamais mentionné dans les sources assyriennes, qui ne documentent pas cette région pour les années qui seraient celle de l'affirmation du pouvoir de Cyaxare.
Quel royaume mède ?[modifier]


Carte de l'« Empire » mède tel qu'on le conçoit habituellement, en réalité très hypothétique.
Les conditions exactes de la fondation du royaume mède nous restent inaccessibles. Selon la tradition rapportée par Hérodote, c'est un personnage nommé Déjocès qui réussit par la ruse à se faire proclamer roi de son peuple, et fonde un grand royaume organisé, avec sa capitale, Ecbatane17. Il aurait régné sur les différentes tribus mèdes unies, les Buses, Paretaceniens, Struchates, Arizantiens, Budiens, et les Mages. Rien de tout cela n'est indiqué dans les sources historiques de l'époque, ni par l'archéologie, les niveaux mèdes d'Ecbatane n'ayant pas été fouillés, ce qui ne nous permet pas de reconnaître un processus de construction étatique dans la capitale mède. Un roitelet iranien nommé Daiukku est attesté dans les récits de guerre assyriens du temps de Sargon II, mais il ne s'agit sans doute pas du roi mède mentionné par Hérodote, vu que les faits mentionnés se situent autour du lac d'Orumieh, et non en pays mède. Tout porte à croire que Déjocès soit un personnage légendaire. L'histoire que rapporte Hérodote relève manifestement du mythe, qui vise à présenter une image de roi-modèle18. Selon la tradition, le second roi mède est Phraortès, fils de Déjocès, qui aurait notamment soumis les Perses, et serait mort en combattant un roi assyrien, identifié à Assarhaddon. Son existence n'est pas plus certaine que celle de son supposé père19. Pour ces périodes, les sources assyriennes relatives aux Mèdes ne mentionnent qu'un groupe aux contours flous, dirigés par plusieurs roitelets comme on l'a vu plus haut, là où il y aurait la constitution d'un royaume puissant. L'histoire du royaume mède telle qu'elle est rapportée par Hérodote paraît donc trop simpliste même si les noms qu'elle donne sont bien mèdes20.
Le successeur Cyaxare21 est en revanche un personnage bien attesté dans les sources historiques babyloniennes, notamment la Chronique de la chute de Ninive, relatant la chute de l'Assyrie22. Selon ce que rapportent les auteurs grecs, il aurait envisagé de venger son père en levant une grande armée pour battre les Assyriens, mais il aurait été vaincu par les Scythes, qui dominent les Mèdes pendant vingt-six ans. Les sources proche-orientales mentionnent bien une invasion scythe dans cette région du monde pour cette période, ce qui fait de la soumission des Mèdes à ce peuple un évènement possible. Cyaxare aurait néanmoins réussi à chasser les envahisseurs, avant de monter une puissante armée. Les sources mésopotamiennes présentent bien Cyaxare comme le souverain d'un royaume puissant, apparemment bien installé, même si elles ne s'attardent pas sur ses assises territoriales, et que pour les années de sa supposée montée en puissance les Mèdes ne sont quasiment pas documentés par les sources assyriennes23. À ce qu'il semble, le royaume mède serait avant tout l'œuvre de ce personnage.
Il vient en aide au roi Nabopolassar de Babylone dans sa lutte contre l'empire assyrien, qui dure déjà depuis une dizaine d'années24. Alors que les Assyriens ont été chassés de Babylonie, l'armée babylonienne est encore incapable de les attaquer jusqu'au cœur de leur pays. Les troupes mèdes entrent en scène, et font pencher la balance en défaveur des Assyriens. Elles prennent plusieurs de leurs capitales : Assur en 614, puis Ninive en 612 avec les troupes babyloniennes. En 609 enfin, les deux alliés soumettent les derniers résistants assyriens à Harran. La question de la venue des Mèdes en Assyrie reste débattue : volonté de conquête ou simple visée de pillage25 ? On ne sait presque rien d'un éventuel partage des dépouilles du royaume vaincu entre les deux vainqueurs.
Selon l'histoire racontée par Hérodote, les Mèdes et les Babyloniens seraient alors devenus de grands alliés, et des sources grecques rapportent le mariage de Nabuchodonosor II, fils de Nabopolassar, avec Amytis, fille de Cyaxare, qui serait entre autres à l'origine de la construction des Jardins suspendus de Babylone. Le contexte pourrait en fait être devenu tendu entre les deux, même si on voit dans des sources babyloniennes de l'époque des marchands de cette région avoir un comptoir à Ecbatane. Mais les Mèdes sont en fin de compte très peu présents dans les sources de la Babylonie contemporaine26. Selon Hérodote, Cyaxare aurait poursuivi ses conquêtes, en soumettant l'Anatolie orientale (ce qui implique qu'il ait alors achevé au passage ce qu'il restait du royaume de l'Urartu), avant d'affronter en 585 le roi de Lydie, Alyatte. Cette bataille serait restée indécise, et une éclipse de soleil serait survenue, effrayant les belligérants. Ceux-ci firent la paix, avec pour intermédiaire Nabuchodonosor, et établirent leur frontière sur la rivière Halys, l'actuel Kızılırmak. En fait, l'expansion mède vers l'ouest reste discutée, en l'absence de preuves concrètes27. Cyaxare meurt peu après, et son fils Astyage, le dernier roi mède connu, lui succède28.
L'« Empire » mède est une entité politique qui nous reste insaisissable, ce qui fait que la réalité de son existence est niée par certains spécialistes, et ce de plus en plus29. On ne sait rien de son organisation. La vision la plus radicale est que les Mèdes n'aient jamais formé un royaume solide, mais soient restés divisés tout le temps, les incursions en Assyrie ne relevant que de l'expédition de razzia30. On a souvent supposé que les structures du royaume mède avaient en grande partie été reprises par leurs successeurs perses, mais cela est très spéculatif, et on considère actuellement que l'héritage élamite est plus déterminant pour la formation de l'empire perse31. L'absence d'inscriptions royales mèdes, de même que le fait qu'on n'ait pas trouvé à ce jour de témoignages archéologiques montrant l'existence d'un État important autour de la Médie à cette période, tout cela incite à voir dans le royaume mède une construction politique peu élaborée, s'il a bien existé. Son extension occidentale reste discutée, et on est encore plus dans le flou concernant le nord ou l'est.
Les Mèdes sous la domination achéménide[modifier]
En 553, le roi perse Cyrus II se lève contre les Mèdes et réussit à vaincre Astyage. Cet événement nous est rapporté par des sources babyloniennes, notamment la Chronique de Nabonide, et des auteurs grecs, comme Hérodote et Ctésias, qui en présentent différentes versions dans leur déroulement, même s'il est souvent mis en avant que la victoire fut difficile, et aidée par la trahison d'une partie de l'armée mède (par Harpage dans les sources grecques). Ce conflit serait une révolte, puisque les auteurs grecs font de Cyrus le vassal d'Astyage. En tout cas, après cette victoire, Cyrus constitue le puissant empire des Achéménides.
La place des Mèdes dans cette nouvelle construction politique n'est pas désavantageuse : ils occupent un rang égal à celui des Perses, plusieurs Mèdes occupent une place importante dans l'administration de l'empire ou l'armée, et certains des usages de la cour mède auraient été repris par celle des Perses. La Médie devient une satrapie, et Ecbatane est la résidence d'été des premiers achéménides. Une révolte mède éclate pourtant après que Darius Ier est monté sur le trône par la force, en 522-521. Un certain Phraortès (II), qui se dit descendant de la lignée de Cyaxare, réunit une armée mède, appuyée notamment par des Hyrcaniens, mais il se fait vaincre par un général perse, est capturé et exécuté à Ecbatane. Une autre grande rébellion mède survient en 409, sous le règne de Darius II, et est matée rapidement.
Le pays mède reste calme durant le reste de l'époque achéménide, et également lors de la chute de l'empire perse.
La Médie de l'époque hellénistique aux débuts de notre ère[modifier]
À l'époque hellénistique, la Médie tombe sous le contrôle des Grecs, et est incluse après les conflits opposant les Diadoques dans les territoires contrôlés par les Séleucides, après avoir été un temps dominée par Antigone le Borgne. L'ancien général Atropatès qui dirigeait le contingent mède de l'armée perse à la bataille de Gaugamèles, se rallie par la suite à Alexandre le Grand et devient satrape du nord de la Médie, qui devient la Médie Atropatène, futur Azerbaïdjan, qu'il parvient à rendre autonome du pouvoir séleucide. La capitale de ce royaume se trouvait à Gazaca. Après plusieurs décennies d'indépendance, le roi Artabanzanes doit conclure un traité de vassalité avec Antiochos III en 220. Cette région reste peu hellénisée, à la différence du sud de la Médie, centré autour d'Ecbatane. Plusieurs villes nouvelles y sont fondées par les souverains séleucides, et l'ancienne Rhaga est renommée Europa. Un satrape local, Molon, se révolte en 220 contre Antiochos III, qui le défait. Entre 163 et 160, c'est un autre satrape de Médie, Timarque, qui se révolte contre Démétrios Ier Sôter, et réussit à prendre le pouvoir en Babylonie, avant d'être finalement soumis.
Les révoltes qui secouent le royaume séleucide vers 150 profitent au roi parthe Mithridate Ier (Arsace V, 171-135 av. J.-C.) qui prend alors la Médie, ainsi que l'Atropatène. Après plusieurs décennies de luttes, le pouvoir des Arsacides est finalement assuré en Médie, en dépit des attaques des nomades orientaux (Scythes ou Tokhariens). La région est réorganisée administrativement, et la ville de Rhaga/Europa est renommée Arsacia.
En 226 ap. J.-C., le perse Ardashir s'empare du pouvoir en Iran et en Mésopotamie en détrônant le dernier roi parthe, pour instaurer la dynastie des Sassanides. À ce moment, l'ancienne division entre les différents peuples iraniens est atténuée, notamment dans cette région, et la dénomination ethnique « Mèdes » a définitivement perdu son sens.
Notes et références[modifier]

↑ P. Lecoq, Les inscriptions de la Perse achéménide, Paris, 1997, p 46-49
↑ On retrouve apparemment cette racine dans le terme russe actuel собака (sobaka, prononcé sabaka, « chien »).
↑ (en) R. Schmitt, « Old Persian », dans R. Woodard (dir.), The Ancient Languages of Asia and the Americas, Cambridge, 2008, p. 98-99
↑ Synthèse sur l'archéologie mède dans (en) D. Stronach, « Archeology ii. Median and Achaemenid » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 1986
↑ (en) M. C. Root, « Medes and Persians: The State of Things », dans M. C. Root (dir.), Medes and Persians: Reflections on Elusive Empires, Ars Orientalis XXXII, Washington, 2002, p. 4-5
↑ (en) S. C. Brown, « Ecbatana » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 1997. Description du site sur Livius.org [archive]
↑ (en) Synthèse sur l'art mède dans (en) P. Calmeyer, « Art in Iran ii. Median Art and Architecture » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 1986
↑ (en) G. D. Summers, « The Median Empire Reconsidered: A View from Kerkenes Daǧ », dans Anatolian Studies 50, 2000, p. 55-73
↑ (en) R. Rollinger, « Kerkenes Dag and the Median ‘empire’ », dans (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia, Padoue, 2003, p. 321-326
↑ (en) T. Cuyler Young Jr., « Godin Tepe » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 2001. (en) Description du site sur Livius.org [archive]
↑ (en) Description du site sur Livius.org [archive]
↑ (en) R. C. Henrickson, « Bābā Jān Tepe » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 1988
↑ (en) M. Roaf and D. Stronach, « Tepe Nūsh-i Jān, 1970: Second Interim Report », dans Iran 11, 1973, p. 133-138
↑ (en) W. W. Malandra, « Zoroastrianism i. Historical Review » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 2005
↑ (en) K. Radner, « An Assyrian View of the Medes », dans (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia, Padoue, 2003, p. 37-64
↑ (en) G. B. Lanfranchi, « The Assyrian expansion in the Zagros and the local ruling elites », dans (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), op. cit., p. 79-118
↑ (en) R. Schmitt, « Deioces » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 1994
↑ (en) A. Panaino, « Herodotus I, 96-101 : Deioces’ conquest of power and the foundation of sacred royalty », dans (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia, Padoue, 2003, p. 327-338
↑ (en) I. Medvedskaya, « Phraortes » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 2004
↑ (en)R. Rollinger, « Herodotus, ii. The Historiaes as a source for Persia and Persians » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 2003
↑ (en) I. M. Diakonoff, « Cyaxares » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 1993
↑ Traduction de la chronique sur Livius.org [archive]
↑ (en) K. Radner, « An Assyrian View of the Medes », dans (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), op. cit., p. 37-64
↑ Les événements menant à la chute de l'Empire assyrien sont l'objet des études suivantes : (en) S. Zawadzki, The fall of Assyria and Median-Babylonian relation in light of the Nabopolassar Chronicle, Poznan, 1988 ; (en) N. Na'aman, « Chronology and history in the late Assyrian empire », dans Zeitschrift für Assyriologie 81, 1991, p. 243-267
↑ (en) J. Reade, « Why did the Medes invade Assyria? », dans (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), op. cit., p. 149-156
↑ (en) M. Jursa, « Observations on the problem of the Median ‘empire’, on the basis of Babylonian sources », dans (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), op. cit., p. 169-179
↑ (en) R. Rollinger, « The Western Expansion of the Median “Empire”: A Re-Examination », dans (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), op. cit., p. 289-320
↑ (en) R. Schmitt, « Astyages » [archive], dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 1987
↑ Débat initié par le travail pionnier de (en) H. Sancisi-Weerdenburg, « Was there ever a Median Empire? », dans A. Kurth et H. Sancisi-Weerdenburg (dir.), Achaemenid History III: Method and theory, Leyde, 1988, p. 197-212. Mises au point récentes dans les articles de (en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia, Padoue, 2003.
↑ Par exemple (en) M. Liverani, « The Rise and Fall of Media », dans G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), op. cit., p. 1-12.
↑ (en) W. Henkelman, « Persians, Medes and Elamites, Acculturation in the Neo-Elamite Period », dans G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), op. cit., p. 181-231
Voir aussi[modifier]

Bibliographie[modifier]
(en) A. Kuhrt, The Persian Empire, A Corpus of Sources from the Achaemenid Period, vol. 1, Londres et New York, 2007 (ISBN 9780415436281), p. 19-46 (sources écrites sur les Mèdes)
(en) S. Brown, « Medien », dans Reallexicon der Assyriologie 7.-8., 1990, p. 619-623 ;
P. Briant :
L'Asie centrale et les royaumes moyen-orientaux au premier millénaire av. n. è., Paris, 1984 ;
Histoire de l’Empire perse, de Cyrus à Alexandre, Paris, 1996 (ISBN 2-213-59667-0) ;
(en) M. C. Root (dir.), Medes and Persians: Reflections on elusive Empires, Ars Orientalis XXXII, Washington, 2002 ;
(en) G. B. Lanfranchi, M. Roaf et R. Rollinger (éds.), Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia, Padoue, 2003 ;
(en) M. Dandamayev et I. Medvedskaya, « Media », dans E. Yarshater (dir.), Encyclopædia Iranica, 2006.
Liens externes[modifier]
(en) Media (1) sur Livius.org ;
(en) Media (2) sur Livius.org.
Portail du Proche-Orient ancien Portail de l’Iran Portail du Kurdistan
Catégories : Empire mèdePeuple du Proche-Orient ancienPeuple iranien


قس چینی

米底王国（又称玛代王国、米底亚王国）是一个以古波斯地区为中心的王国，领土面积最大时西起小亚细亚的卡帕多西亞，东至阿拉霍西亚西部。他们隶属印欧语系，是第一批在伊朗高原地区定落的民族。亚述帝国曾入侵伊朗高原，试图征服。但是亚述的入侵，促使米底各部落走向联合，从而形成了米底国家。
根据希罗多德文本记载，米底王国的创建者是迪奥塞斯。因他善良忠诚、常为人民解决争端，在公元前700年左右被推举为国王，并建造了埃克巴坦那。然而，由于这个记载与亚述的一些文献相违，因此历史学家一般以弗拉欧尔特斯（即迪奥塞斯的儿子）作为米底的开国君主。弗拉欧尔特斯领导米底人打败波斯部落，但相传在一次对亚述的战争中丧生。在这段时间，斯基泰人越过高加索山脉进入米底，并统治了米底王国一段时间。其后，弗拉欧尔特斯的儿子基亚克萨雷斯于前625年成为米底王国的君主。他组织了米底军队，将其分为持矛士兵、持弓士兵和骑兵；將埃克巴坦那定为米底的首都。前615年，基亚克萨雷斯卒众攻打亚述的阿拉普哈（Arrapkha，即現今的基爾庫克），又于次年包围尼尼微，惜未将其攻克。其间，基亚克萨雷斯的孙女与新巴比伦的尼布甲尼撒二世结婚，两国正式联合。前612年，基亚克萨雷斯聯合迦勒底王国再攻打尼尼微，并于8月将其攻陷。前609年，米底吞并了強盛一時的亚述。在前600年人口达到310万人。在此之后，基亚克萨雷斯继续向西进兵，吞并了乌拉尔图王国，并与小亚细亚的吕底亚发生冲突。公元前582年，由于日蚀关系，米底与吕底亚结束战斗；两国结为友邦[3]。
公元前585年，米底最后的国王阿斯提阿格斯继位，他把女儿下嫁给了当时隶属于米底的波斯部落的阿契美尼德家族的冈比西斯一世，后来生下王子居魯士；但是在前560年的米底王国的统治下有520万人口。前550年，居鲁士起兵反叛米底，最后打败阿斯提阿格斯，建立了阿契美尼德帝国，米底王国结束。
[编辑]米底(Medes)王国君主列表

迪奥塞斯（Deioces） 前728年—前675年
弗拉欧尔特斯（Phraortes） 前675年—前653年
马地奥斯（Madius）前653年—前625年（斯基泰人统治时期）
基亚克萨雷斯（Cyaxares） 前625年—前585年
阿斯提阿格斯(Astyages) 前585年—前550年
[编辑]參考文獻

^ Prof. George Rawlinson, The Seven Great Monarchies, MEDIA, p.158-160
^ Assyrian texts speak of a Kashtariti as the leader of a conglomerate group of Medes
^ 俞磊　《文明史》,162
查看条目评分
给本文评分
这是什么？
可信度
客观性
完整性
可读性
我非常了解与本主题相关的知识（可选）

提交评分
6个分类：已不存在的亞洲君主國已不存在的亞洲國家前549年終結的國家或政權中东历史伊朗歷史已不存在的國家