هشام ابن حکم

هشام ابن حکم. با انقراض حکومت 90 ساله بنی‌امیه و فروپاشی آنها در سال 132هـ.ق عبدالرحمان بن معاویه معروف به عبدالرحمان داخل، از نوادگان ‌هشام بن عبدالملک(دهمین خلیفه امویان) از چنگ عباسیان فرار کرد و به مغرب «شمال آفریقا» رفت‌ و حکومت‌ نیرومندی بنام حکومت امویان اندلس تاسیس کرد. در این پژوهش به بررسی یکی از حکام آن به نام هشام بن ‌حکم بن ‌عبدالرحمان(403-366هـ.ق) پرداخته می‌شود.

زندگینامه
هشام بن‌ حکم بن عبدالرحمان یکی از امیران اموی اندلس بود[1] که بعد از پدر خود «حکم مستنصر» به حکومت رسید. مادرش اسپانیایی و از مردم بشکنس به نام «صبح» بود.[2] هشام دوم پس از مرگ پدر، در روز دوشنبه سوم صفر سال 366هـ.ق/اول اکتبر(976م) در حالی که دوازده سال بیشتر نداشت با لقب الموید بالله صاحب تاج و تخت اندلس گردید.[3] محمد بن ابی­عامر، یکی از اعراب یمنی ساکن شده در اندلس، از طرف جعفر بن عثمان مصحفی، حاجب بربری حکم، با ‌خاندان اموی آشنا و خدمتکار هشام و‌ مادرش ‌شد.[4]
لحظه‌ای که حکم درگذشت دو خواجه سرای صقلبی فائق و جوذر[5] تصمیم ‌داشتند اجازه ‌ندهند خلافت ‌به ‌ولیعهد، هشام، برسد، بلکه‌ خواستار خلافت عمویشان، مغیره ‌بن عبدالرحمن ناصر بودند.
ابی­عامر با قتل مغیره، ضربه‌ای دردناک به نفوذ روز افزون صقالبه زد و حرکت او نابود کننده اقدام فائق و جوذر نیز بود. بدین ترتیب جعفر مصحفی، با همکاری ابی­عامر برای هشام بیعت گرفتند.[6] اندلس در آن‌ روزگار از نظر سیاسی، نظامی و اقتصادی در بهترین موقعیت قرار داشت. وضعیت آن روز اندلس را ابن­خطیب مورخ چنین خلاصه کرده است:[7] «چون با ولی عهد حکم، هشام، ملقب به الموید بالله بیعت شد، خلافت اموی اندلس به منتهای رونق خود رسیده، میوه‌هایش را چید و به نهایت شکوه و جلال دست یافته بود. خلافت غنچه بود، گلی خندان شد؛ آن گاه ثمره­ای لذیذ داد و سپس میوه‌ای دلپذیر شد»؛ اما هشام دوم الموید بالله شایستگی لازم را ـ که بایستی خلیفه دارا باشد ـ اصلا نداشت ابن خطیب او را چنین وصف می‌کند:[8] «هشام در درون و اصل ترکیب خود، ضعیف و سست بود و به سرگرمی و بازی­های کودکان و دختران سرگرم، در بزرگی همنشین زنان بود و ندیم کنیزان، به زعم خود در کسب خیر و برکت از ابزار و آلات منسوب به پیشنیان حریص بود. چه بسیار از الواح منسوب به کشتی نوح و شاخ­های منسوب به قوچ اسحق و استخوان‌های کف‌پای منسوب به ناقه صالح که در خزانه خود نگه می­داشت». بر این اساس آشکار شد که سلطنت حقیقی از لحظه اعلام خلافت به دو مرد قدرتمند، جعفر مصحفی و محمد بن عامر، رسید که در اخلاق و اندیشه با هم اختلاف و در همکاری ـ هر چند مقطعی ـ برای حفظ مصالح خویش اتحاد داشتند.[9] « صبح» مادر هشام نیز از پشت پرده و با جهل و کوته بینی مفرط از این پیمان دو جانبه حمایت می­کرد و اسباب قوت و بقای آن را فراهم می­کرد.

همدستی محمد بن عبدالله بن ابی عامر معافری و مادر هشام سیده صبح ام الموید
محمد بن عبدالله بن ابی­عامر معافری یکی از خاندانهای اصیل عرب بود. مادر ابوعامر «تمیمى» و پدرش «معافرى» نخستین جنگجویی بود که همراه با دو فاتح اندلسی موسی و طارق به اندلس آمده و در فتح اندلس شجاعت فراوانی از خود نشان داد.[10] وی در اواخر روزگار حکم از ستارگان درخشان در آسمان زندگی سیاسی اندلس شد. همین امر زمینه‌ای مناسب فراهم نمود که او در ثلث آخر قرن دهم میلادی نقشی مهم بازی کند و حاکم مطلق شبه جزیره ایبری و مرد قدرتمند این سرزمین شود؛ چنان که از روزی که پرچم اسلام در آسمان اسپانیا به اهتزاز درآمد تا وقتی که از فراز قصر الحمرا در غرناطه به پایین کشیده شد، هیچ یک از حاکمان اندلس، هم چون او قدرت نداشتند. [11] ارسال هدایای گرانقیمت از سوی ابی عامر به «صبح» مادر خلیفه تاثیر بسزایی در نگرش وی داشت و نشانه­های یک عشق سوزان را آشکار نمود. تا جایی که که ابی­عامر توانست به پشتوانه روابطش با «صبح» خلیفۀ خردسال را از همۀ حقوقش محروم و دشمنانی نظیر مصحفی، غالب بن عبدالرحمان، جعفر بن حمدون اندلسی و عبدالرحمان تجیبی، را یکی پس از دیگری از صحنه بیرون کند. اما «صبح» با گذشت زمان یکی از دشمنان سرسخت ابی عامر شد.[12]

از وزارت محمد بن ابی عامر در خلافت هشام الموید بالله تا سقوط دولت بنی عامر
همانطور که گفتیم هنگامی که خلافت به هشام دوم رسید. سلطنت واقعی به محمد بن ابی عامر رسید او چنان در برهه باقی مانده از قرن چهارم قمری(دهم میلادی) بر زندگی سیاسی مسلط شد که می­توانیم این دوره را، «روزگار عامری‌ها» یا «دولت بنی عامر» بنامیم. ابی­عامر و پسرانش مظفر و ناصر، حاجبان دربار هشام شدند.[13] در این زمان ابی­عامر رشتۀ کارها را در دست گرفت و چنان بر امور مسلط شد که وجود خلیفه تنها جنبۀ تشریفاتی یافت. وی بیشتر لشکریان را از مشهورین چون «واضح الفتى» که به عامریان شناخته می‌شدند، انتخاب کرد. او به چنان مقامی رسید که هیچ یک از امرای اندلس حتی عبدالرحمان داخل نیز به آن دست نیافته بود. از سوی دیگر، ابی­عامر بیشترین جنگ­ها را با مسیحیان اسپانیا داشته است و تاریخ­نگاران مسلمان بیش از 52 غزوه به نام او ثبت کرده­اند. هدفی که ابی‌عامر از این جنگ­ها داشت نابودی ممالک اسپانیایی، سرنگونی اقوامی که خواهان استقلال ملی بودند و زیر نظر گرفتن سراسر شبه جزیره بود.[14] او بعد از جنگ لیون و شکست پادشاه آن ارتقای مقام یافت و "حاجب منصور" لقب گرفت. اولین ثمرۀ سیاست جنگی ابی­عامر این بود که لیون برای اولین بار به صورت یکی از ولایات تابع حکومت قرطبه درآمد. سپس شهرهای شمالی را از دست مسیحیان درآورد مهم­ترین نبرد وی با مسیحیان در سال 387ق در شهر «شنت یاقب» در اقصی نقاط جلیقیه (گالیسیا) بود؛ این شهر از اماکن مقدس مسیحیان بود که این جنگ نیز با پیروزی قاطع ابی­عامر پایان یافت. وی در ادامه نبردهایش به شمال شرقی اندلس پرداخت و به برشلونه که مرکز گوتی­ها بود، حمله کرد. آخرین نبرد وی در سال 392هـ.ق با امیرنشین قشتاله بود که به قول ابن­خطیب از شدیدترین جنگ­های او به شمار می­آمد. ابی­عامر که در عین برخورداری کامل از استبداد، نفاق و جنگاوری، سخت­کوش و اثر گذار بود، در رمضان سال 392 و در سن شصت سالگی در حالی که گفته شده، زخم­هایی از این جنگ بربدن داشت درگذشت.[15] ابی‌عامر به کارهای عمرانی بسیاری پرداخت از جمله مدینه الزاهره آنجا را مرکز فرمانروایی خود قرارداد - و قصرهای باشکوه و باغها و بستانسراهای دلنواز آن را بنا کرد. وی پل قرطبه را بر روی رود وادی الکبیر تجدید بنا کرد. ابی­عامر در علم فقه و علوم شریعت و ادب به استادی رسید. از نزدیکان وی در مجالس علمی ابوالعلاء صاعد بن الحسن دارندۀ کتاب الفصوص بود.[16] او در روزهای آخر پسرش عبدالملک را به سوی هشام فرستاد و هشام نیز از دشمنی با ابن عامر دوری و با انتقال اموال موافقت کرد و تهدیدات «صبح» مادر خلیفه نسبت به عبدالملک موثر نیفتاد بنابراین صبح گوشه­نشینی اختیار کرد و از آن پس در سیر حوادث اندلس نامی از او نیست. دورۀ وزارت فرزند او عبدالملک المظفر نیز عصر نعمت و رفاه بود. عبدالملک نیز در جنگ با مسیحیان قشتاله و لیون پیروزی­هایی بدست آورد.[17] بعد از او عبدالرحمن در زمان زمامدارى خود به جنگ با منطقۀ «شاتیه» پرداخت و تا عمق خاک «جلالقه» پیشرفت که در بین راه خبر ظهور محمد بن هشام بن عبدالجبار بن الناصر لدین الله ملقب به المهدى باللّه را در قرطبه شنید که وى بر آنجا استیلاء[18] یافته و «المؤید» را به اسیرى گرفته است. گروهى از جوانان عامرى، از جمله «عنبر» و «خیرون» روز نهم ذى­حجه سال چهارصد در کاخ قرطبه اجتماع کرده، کاخ را تصاحب کردند و ابن عبدالجبار را اسیر نمودند و المؤید را بر مسند خلافت نشانده و با او بیعت کردند. دربارۀ سرنوشت هشام نیز روایات مختلف است. بعضی می­گویند سلیمان مدتی او را پنهان کرد، سپس پسرش محمد بن سلیمان او را کشت و یا اینکه او از زندان گریخت و به المریه رفت و در آنجا تا لحظه مرگش در بینوایی و گم نامی زندگی کرد که به نظر می­رسد روایت اول به خاطر حضور دوباره هشام صحیح‌تر ‌باشد. در این دوره که حدود سه سال طول کشید(400-403) هشام و مردم قرطبه که شورش­های پی­در­پی بربرها ناامیدشان کرده بود، به مسیحیان پناه بردند و دولت­های مسیحی نیز که ضعف مسلمانان را دریافته بودند، به ازای بازپسگیری بیش از دویست دژ از دژهای فتح شدۀ عصر عامری، به امویان و مردم قرطبه کمک کردند و در شوال 403 بعد از مهدی، سلیمان بن حکم بن سلیمان عبدالرحمان ناصر، ملقب به المستعین با حمایت بربرها در سال 400هـ.ق به خلافت رسید. وی با قتل هشام دوم بر قرطبه مسلط شد.[19] در واقع میان سال­های 399 تا 403 هـ.ق از امویان، محمد بن هشام، سلیمان المستعین و هشام الموید بر قلمرویی که به تدریج کوچکتر می­شد، فرمان راندند. از طرفی عبدالرحمان ملقب به ناصر به راهى غیر از راه پدر و برادر رفت و سرگرم میگسارى و عیاشى گردید، وی «المؤید» را تهدید به ولیعهدی خود کرد، که این امر منجر به خشم مردم و بنی امیه و در نهایت قتلش شد که قتل عبدالرحمان بنابر منابع تاریخی به فتنه البربریه مشهور است. بنابراین غم انگیزترین دوران تاریخ اندلس فرا رسید و از اوج ثروت و قدرت و پیشرفت به ورطۀ جنگ­های داخلی کشیده شد و شورشیان بربر قرطبه را گرفتند و دولت وزیران بنی­عامر را پس از 35 سال منقرض کردند.[20]



[1] عنان، محمد عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی ، تهران:کیهان، 1366، ج1، ص507 و ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 140/1983، ص98و ابن خطیب غرناطی، لسان الدین ابو عبدالله محمد، اعمال الاعلام فیمن بویع قبل الاحلام (القسم الخاص‌بالمغرب)، تحقیق احمد مختار عبادی و ابراهیم کتانی، بی جا:دارالبیضاء، 1964م ص57-48.
[2] صبح ترجمۀ کلمۀ Aurora است به معنی سپیده دم یا پگاه ، و ظاهرا نام مسیحی او بوده است .و در روایات اسلامی اورا«سیده صبح ام الموید»یا «سیده ام هشام»خوانده اندو در روایات مسیحی از او با عنوان «ملکه صبح» یادشده است .ابن عذاری مراکشی، البیان المغرب فی الاخبار الاندلس و المغرب ، تحقیق لووی پروونسال و چ. سی کولان، بی جا:دارالثقافه، 1983، ج 2، ص267 و 282.
[3] ابن خطیب غرناطی، همان، ص57-48.
[4] ابن عذاری، همان، ج2، ص258و ابن خلدون ، العبر ، ترجمه عبد المحمد آیتى، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1363، ج3، ص212.
[5] ابن عذاری ، همان، ج2، ص278تا 280و ابن خلدون، همان، ج3، ص212.
[6] ابن عذاری، همان، ج2، ص262.
[7] ابن خطیب غرناطی، همان، ص44و43.
[8] پیشین، ص 58 و فاتحی نژاد، عنایت الله، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج10، تهران:مرکزدایره المعارف اسلامی، 1380، ص328.
[9] ابن خلدون، همان، ج3، ص212.
[10] پیشین ، ج3، ص212 و عز الدین على بن اثیر، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلى، تهران، مؤسسه مطبوعاتى علمى، 1371، ج21، ص193.
[11] ابن عذاری، همان ، ج2، ص474و ابن خلدون، همان، ج3، ص212.
[12] ابن اثیر، همان، ج21، ص93.
[13] همانجا.
[14] ابن حزم، همان، ص418و ابن اثیر، همان، ج 21، ص92و عنان، ج1، ص532 ونعنی، عبد المجید، دولت امویان در اندلس، ترجمه محمد سپهری، قم:پژوهشکده حوزه و دانشگاه ، 1380، ص397.
[15] ابن خلدون، ج3، ص 213 و ابن اثیر، ج21، ص92.
[16] عنان، همان، ج1، ص575.
[17]عنان ، همان، ج 1، ص 550
[18] عنان ، همانجا و ابن اثیر، همان، ج21، ص94.
[19] ابن خطیب غرناطی، همان، ص103و ابن خلدون، همان، ج3، ص212.
[20] فاتحی نژاد ، عنایت الله، ج 10، ص328و ابن خلدون، ج3، ص217و ناصری طاهری، عبدالله، مقدمه ای بر تاریخ مغرب اسلامی، قم :پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385، ص151-148 و ابن العماد شهاب الدین ابو الفلاح عبد الحی بن احمد العکری الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دمشق- بیروت، دار ابن کثیر، ط الأولى، 1406/1986، ج‏5، ص، 162و ابن اثیر، همان، ج21، ص93 نعنی، دولت امویان اندلس، همان، ص434.