توج توز طاووس

توز یا توج که همچنین طاووس هم نامیده شده در فارس قدیم و از توابع شاپورخوره در ۳۲ فرسنگی شیراز و با فاصله ۱۲ فرسنگی از جنابه یا بندر گناوه فعلی و تقریباً در محلی بین کازرون فعلی و بندر گناوه واقع بوده‌است. امروزه محل دقیق این شهر معلوم نیست. یاقوت حموی در آنجا که از پارچه‌های توزی اطلاعاتی می‌دهد که دارای بعضی نکات تازه است «جامه‌هایی است نازک با بافت لطیف به غربال شباهت دارند اما دارای رنگ هایی زیبا و حاشیه دوزی طلا هستند. اهالی خراسان به خصوص به این جامه‌ها علاقه‌مند بودند و به همین علت مقدار زیادی از این جامه‌ها به آنجا صادر می‌شد.»[۱]
نام این شهر در گزارش های مربوط به حرکت سفاین اسکندر مقدونی به صورت تائوکه هم آمده‌است.اصطخری نوشته‌‌‌‌است «توج شهری است بسیار گرم، در گودی جای دارد. خانه‌های آن از گل ساخته شده و شهر دارای نخل‌های فراوان است.» اصطخری از نظر وسعت آن را در ردیف شهر شاپور، اصطخر، کثه، جور و نوبندجان ذکر می‌کند.[۲]
جایگاه آن را برپایهٔ گواهی‌های تاریخی در بخش سعدآباد شهرستان دشتستان استان بوشهر امروزین می‌دانند. عده‌ای نیز بر این باورند که شهر باستانی توز در نزدیکی روستای آباد، حدفاصل بین آباد و سمل در زیر خاک مدفون شده است. نام این شهر در نوشته‌های گذشتگان به ریخت‌های توز و توه نیز آمده‌است. در پارسی میانه این شهر توژک خوانده می‌شده‌است. آب و هوای این شهر را گرم و خود توج را دارای نخلستان‌های فراوان نوشته‌اند.
محتویات [نمایش]
تاریخچه [ویرایش]



تپه کوشک در روستای آباد(احتمالا توز قدیم)
توز یکی از قدیمی ترین و آبادترین و پر جمعیت ترین شهرهای دشتستان قدیم بوده است که در عصر ساسانیان از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده است. توز بسیار گسترده بوده و از وحدتیه تا شبانکاره و سعدآباد و در جنوب تا روستای دهقائد ادامه داشته است و شاید هم شهر توز حدفاصل بین روستای آباد و سمل قرار داشته، که در اثر مسطح کردن زمینهای ناهموار آن منطقه باروی قلعه‌ای کشف شد که گواه باستان شناسان، سبک معماری و ملات بکار گرفته شده در آن قلعه را مربوط به دوره ساسانیان دانست و نظر به اینکه شهر توز در دوره ساسانیان رونق داشته و رودخانه ای نیز از کنار آن میگذشته و هیچ تاریخی از این شهر تازه کشف شده در دست نیست لذا باستان شناسان به اجماع رسیدند که توز در حد فاصل بین آباد و سمل قرار داشته است.. شهر توز اهمیت بسیار داشته است، خصوصاً کشت پنبه به اندازه ای خوب و مناسب بوده است که برای پوشاک پادشاهان و صدور به خارج از کشور از آن استفاده می شده است . شهر توز در سال ۱۹ هجری به دست حکم ابن عاص فتح گردید. توز دانشمندان بسیاری را در خود پرورش داده است که می توان تاج‌الدین فارسی و عبدالله بن هارون التوزی را نام برد. توز مهمترین شهری بوده است که پیش از اسلام در قرن اولیه اسلامی در دشتستان قرار داشته است. رودخانه شاپور از کنار این شهر می گذشته است و نام آن رودخانه توز بوده است و نام این شهر از همین رودخانه گرفته شده است و بعداً رودخانه توز به رودخانه شاپور تغییر نام داده شده است. صنعت پارچه بافی توز شهرت جهانی داشته است. بعد از حمله اعراب گویا این شهر عظیم و تاریخی بر اثر زلزله ویران شده و زیر خاک مدفون گشته است.
تاریخی شهر توز اثار شهر "توز" یا "توج" در نزدیکی روستای زیراه از توابع بخش سعدآباد قرار دارد. این شهر تا قرن پنجم هجری آباد بوده است و پارچه و لباس آن معروف بوده است و هزاران مغازه پارچه فروشی در این شهر قرار داشته است و از پارچه‌ی این شهر برای ساخت لباس پادشاهان استفاده شده که در کتب مختلف تاریخی به آن اشاره شده است. آثار متعددی از جمله: سفال، کوزه، لوله آبی، اشیاء قیمتی و … در این منطقه به دست آمده و آثار متعددی هم در زیر زمینی مدفون است و نیاز به حفاری دارد. کاروانسرای دالکی این بنا مربوط به دوره‌ی قاجاریه است که در کنار شهر دالکی ساخته شده است. با توجه به این که جاده‌ی برازجان ‏شیراز از قدیم تا کنون از کنار این شهر تاریخی می‌گذرد این امر باعث ساخت چنین کاروانسرایی در این مکان شده است. این کاروانسرا بسیار زیبا و دیدنی است گر چه در سال‌های گذشته قسمتی از آن تخریب شده و همت مسئولین جهت مرمت آن بسیار لازم به نظر می‌رسد شهر توز یا (توج) که امروزه آثار و بقایای آن در شهرستان دشتستان (حد فاصل بخش سعدآباد و شبانکاره) قرار دارد، یکی از مراکز شهری – صنعتی و تجاری مهم ایران و مناطق ساحلی خلیج فارس در دوران ساسانیان و قرون نخستین اسلامی بوده که حتی تا دوران حکومت آل بویه (دیلمیان) نیز حیات و فعالیت خود را حفظ نموده است. بر اساس گزارشهای مورخین و جغرافی دانان مسلمان، شهر توز منسوب است به اردشیر بابکان (اوایل قرن سوم میلادی) بنیانگذار دولت ساسانی. پارچه گلدوزی شده این شهر که به پارچه توزی مشهور بود از جمله محصولات هنری و صنعتی این شهر به شمار می رفت و از شهرت خاصی برخوردار بود به طوری که در شاهنامه فردوسی هم مورد اشاره قرار گرفته و نیز در خلال جنگ های صلیبی از جهان اسلام به اروپا انتقال یافته و مورد استقبال علافه مندان اروپایی قرار گرفته است. از سکه های ضرب شده در این شهر نیز سکه های متعلق به دوره آل بویه یا دیلمیان در دست می باشد. در شهر برازجان و اطراف آن علاوه بر آثار برجای مانده از دوران باستان و قرون میانه تاریخ ایران، آثار و ابنیه بر جای مانده از قرون اخیر و تاریخ معاصر ایران نیز وجود دارد. و از نقطه نظر تاریخی و معماری از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است. در دوران معاصر و جدید نیز منطقه دشتستان و به ویژه شهر برازجان و مناطقی همچون سعد آباد و شبانکاره نقش بسیار فعال و حساسی در تحولات تاریخی جنوب کشور ایفا نموده است. جایگاه دشتستان و به ویژه شهر برازجان به عنوان مرکز مبارزات ضد استعماری مردم جنوب کشور در خلال جنگ جهانی اول( ۱۹۱۷- ۱۹۱۴ م )و مقاومت مردم این منطقه در برابر حملات و هجوم های ارتش اشغالگر انگلستان از جمله نقاط برجسته تاریخ این منطقه در دوران معاصر به شمار می رود. ظهور افراد مبارز و وطن دوستی همچون "غضنفرالسلطنه برازجانی" به همراه ظهور افراد دانشمند و تحصیل کرده که پیشتاز فرهنگ جدید و آموزش و پرورش نوین در جنوب ایران شده و مدرسه سعادت بوشهر را اداره کردند، از جمله نشانه های حیات و کوشش مردم این منطقه و جایگاه برجسته آن ها در تاریخ جنوب ایران و بلکه تاریخ ایران به شمار می رود. دیرینگی آن به روزگار هخامنشیان برمی‌گردد. شاپور دوم گروهی از عرب‌های تازنده به ایران را در این شهر نشاند. در هنگام چیرگی عرب‌ها بر ایران توج دو بار گشوده‌شد که بار دوم آن در پی شورش مردمان آن سامان و راندن عرب‌ها زا درون شهر بوده‌است.
در دورهٔ اسلامی این شهر رونقی می یابد که اوج شکوفایی آن به سدهٔ دهم میلادی برمی‌گردد. در این زمان توج در میان راه گناوه به کازرون جای داشته و خود فراورندهٔ پارچه‌های کتانی بوده که این هر دو عامل سبب توانگری مردمان این سامان گشته‌است.
در روزگار شورش قرمطیان توج در برابر آنان ایستادگی نمود و اندکی پس از آن به سرزمین‌های زیر فرمان بوییان پیوسته‌شد. عضدالدوله دیلمی گروهی از عرب‌های شام را در توج جاگیر نمود.
پایان کار توج به سدهٔ دوازدهم میلادی بازمی‌گردد که در این زمان توج رو به ویرانی نهاد. حمدالله مستوفی که دو سده پس از این تاریخ از حدود توج گذر کرده در نوشته‌هایش از ویرانه‌های توج یاد می‌کند. آشنایی با شهر تاریخی توز - بوشهر
فرهنگ و تاریخ - تاریخ ایران - همشهری آنلاین - محمد ملاحسینی: شهر تاریخی تَوَّز یا توج یکی از شهرهای مهم دشتستان قدیم بوده و از اهمیت بسیاری برخوردار و در نزدیکی روستای زیراه کنونی قرار داشته است
منطقه‌ باستانى توز در محلى بین روستاهاى زیرراه، اردشیر‌آباد و سعدآباد از توابع دهستان‌هاى دشتستان در حاشیه رودخانه شاپور دالکى قرار دارد.
توز شهرى تجارتى بوده که پارچه‌هاى کتانى ملون و گلابتون‌دوزى آن شهرت زیادی داشته است. رودخانه شاپور که از نزدیکی آن مى‌گذرد غالباً رودخانهٔتوز (توج) نامیده مى‌شده است.
این شهر بزرگ و پرآوازه، بزرگ‌ترین مرکز پارچه بافی ایران آن روزگار بوده و نخلستان‌های بی‌شماری داشته و در اکثر کتب تاریخی و جغرافیایی از این شهر نام برده شده است.
همه مورخان و جغرافی‌نویسان توز را شهری بزرگ دانسته و از پارچه‌بافی آن یاد کرده‌اند و نوشته‌اند که در این شهر بیش از 1000 باب مغازه پارچه فروشی وجود داشته است.
این شهر عظیم که وسعت آن را تا روستاهای اطراف سعدآباد هم نوشته‌اند یکی از شهرهای مهم جنوب کشور بوده و انبار غله کشور در کنار این شهر قرار داشته و تا قرن پنجم آباد بوده و پس از آن رو به ویرانی نهاده است.
آثار این شهر در اطراف روستای زیرراه تا نزدیکی‌های شهر سعدآباد کنونی فراوان دیده می‌شود. از آسیاب بادی تا چشمه و کوپال و ... که همه بیانگر این حقیقت است که زمانی این مکان جایگاه شهری بزرگی بوده است.
پیرهداف؛ یکی از مکان‌های دیدنی شهر سعدآباد است، در محدوده شهر توز قرار دارد و مربوط به زمانی است که توز وجود داشته است.
چشمه زیرراه از شهرت فراوانی برخوردار است و در اکثر فصول به خصوص در فصل بهار عاشقان و علاقه مندان به طبیعت را به طرف خود دعوت می‌نماید و مسافران و گردشگران از طبیعت سرسبز آن بهره فراوان می‌برند.
پارچه و لباس‌های ساخت شهر توز آن قدر مرغوبیت داشته که برای ساخت لباس پادشاهان از آن استفاده می‌کرده‌اند.
عضدالدوله دیلمى طایفه‌اى از اعراب را از شام کوچاند و در آن جا اسکان داد. توز در آغاز قرن ششم ویران شد و تاکنون محل دقیق آن روشن نشده است. آثار توز قدیم به صورت ویرانه‌هایى در جلگه آبادى‌هاى سعدآباد، زیراه و اردشیرآباد قرار دارد.
مردم توز با مدد از اساطیر باستانی خود معتقدند که یکی از پسران جمشید پادشاه کیانی، شهر توز را بساخت و نام خود بر آن نهاد. قدمت تاریخی منطقه سعدآباد به دوران ایلامی‌ها برمی‌گردد.
ایلامی‌ها اقوامی بودند که قبل از شروع تاریخ در دشت‌های جنوب غربی ایران از احوالی شوش تا نزدیکی بوشهر سکونت داشتند بعد از اقوام ایلامی‌ها، مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان بر این سرزمین حکومت راندند. اوج شکوفایی شهر باستانی توز و سبا به دوره ساسانیان می‌رسد.
شهر باستانی توز در سال هیجدهم یا نوزدهم هجری قمری در نبرد میان ساکنان آن با سپاه اسلام به فرماندهی عثمان بن ابی العاص به تصرف مسلمانان درآمد و فتح شد.
بقایای این شهر باستانی اکنون در شمال شرقی شهر سعدآباد کنار جاده سعدآباد به وحدتیه نزدیک روستای زیرراه است.
بخش سعدآباد با وسعت 1000 کیلومتر مربع میان دو رودخانه دائمی استان، رودخانه دالکی و شاپور در شمال شرقی شهرستان دشتستان واقع گردیده است.
از آثار و تمدن باز مانده باستانی و دیدنی توز و سبا می‌توان به مجموعه غارهای چهل خانه اشاره کرد که در شمال شهر سعدآباد، نزدیکی ویرانه‌های شهر باستانی توز قرار دارد.
چهل خانه در دیواره سنگی رودخانه شاهپور ساخته شده است، گرچه تاریخ دقیقی از زمان ساخت آن در دست نیست ولی اکنون 23 خانه آن باقی مانده است.
توز یکی از قدیمی ترین و آبادترین و پر جمعیت‌ترین شهرهای دشتستان قدیم بوده که در عصر ساسانیان از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.
توز بسیار گسترده بوده و از وحدتیه تا شبانکاره و سعدآباد و در جنوب تا روستای دهقائد ادامه داشته است و شاید هم شهر توز حدفاصل بین روستای آباد و سمل قرار داشته، که در اثر مسطح کردن زمین‌های ناهموار آن منطقه باروی قلعه‌ای کشف شد که گواه باستان شناسان، سبک معماری و ملات به کار رفته شده در آن قلعه را مربوط به دوره ساسانیان دانست.
نظر به اینکه شهر توز در دوره ساسانیان رونق داشته و رودخانه‌ای نیز از کنار آن می‌گذشته و هیچ تاریخی از این شهر تازه کشف شده در دست نیست، لذا باستان شناسان به اجماع رسیدند که توز در حد فاصل بین آباد و سمل قرار داشته است.
توز دانشمندان بسیاری را در خود پرورش داده است که می‌توان تاج‌الدین فارسی و عبدالله بن هارون التوزی را نام برد. توز مهمترین شهری بوده است که پیش از اسلام در قرن اولیه اسلامی در دشتستان قرار داشته است.
آثار متعددی از جمله: سفال، کوزه، لوله آبی، اشیاء قیمتی و ... در این منطقه به دست آمده و آثار متعددی هم در زیر زمین مدفون است و نیاز به حفاری دارد.
شهر توز یا توج که امروزه آثار و بقایای آن در شهرستان دشتستان قرار دارد، یکی از مراکز شهری - صنعتی و تجاری مهم ایران و مناطق ساحلی خلیج فارس در دوران ساسانیان و قرون نخستین اسلامی بوده که حتی تا دوران حکومت آل بویه (دیلمیان) نیز حیات و فعالیت خود را حفظ نموده است.
بر اساس گزارش‌های مورخین و جغرافی‌دانان مسلمان، شهر توز منسوب است به اردشیر بابکان (اوایل قرن سوم میلادی) بنیانگذار دولت ساسانی.
در دوره اسلامی این شهر رونقی می‌یابد که اوج شکوفایی آن به سده دهم میلادی برمی‌گردد. در این زمان توج در میان راه گناوه به کازرون جای داشته و خود فراورنده پارچه‌های کتانی بوده که این هر دو عامل سبب توانگری مردمان این سامان گشته‌است.
در روزگار شورش، قرمطیان توج در برابر آنان ایستادگی نمود و اندکی پس از آن به سرزمین‌های زیر فرمان بوییان پیوسته‌شد. پایان کار توج به سده دوازدهم میلادی بازمی‌گردد که در این زمان توج رو به ویرانی نهاد.

پانویس [ویرایش]

↑ جغرافیای تاریخی فارس، ص ۹۸
↑ جغرافیای تاریخی فارس، ص ۹۸
جستارهای وابسته [ویرایش]

جغرافیای تاریخی فارس
منابع [ویرایش]

شواتس، پاول. جغرافیای تاریخی فارس. ترجمهٔ جهانداری کیکاوس. چاپ اول. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲.
نهچیری، عبدالحسین. جغرافیای تاریخی شهرها. چاپ اول. تهران: انتشارات مدرسه وابسته به دفتر انتشارات کمک آموزشی، ۱۳۷۰.
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
رده‌ها: جغرافیای تاریخی فارس شهرهای باستانی متروک استان بوشهر شهرهای باستانی متروک ایران