آل طباطبا

آلِ طَباطَبا، خاندان شیعیِ امامی وزیدی که در طول 13 سده (از سدۀ 2 تا 14ق/8 تا 20م) در حجاز، عراق، یمن، هند، مصر، شام و ایران می‌زیستند و اکنون نیز شماری از شاخه‌های آن در جهان اسلام پراکنده‌اند.
خاندان: نیای بزرگ آل طباطبا امام حسن بن علی(ع) (3-50ق/624-670م) است و از این‌رو اینان به «سادات حسنی» نیز شهرت دارند. نیای بزرگ آنان ابراهیم بن اسماعیل دیباج بن ابراهیم بن حسن بن حسن(ع) است. نخستین‌بار همین ابراهیم بود که به «طباطبا» شهرت یافت. برخی گفته‌اند که وی به دلیل ناتوانی طبیعی در ادای برخی حروف و یا بر اثر گرفتگی زبان، حرف «قاف» را «طاء» تلفظ می‌کرده و از این‌رو «قبا» را«طبا» تلفظ کرده و این کلمه را مکرر ساخته و درنتیجه به «ابراهیم طباطبا» معروف گشته و فرزندان او نیز به همین جهت ««ابن طباطبا» خوانده شده‌اند (فیروزآبادی، 1/97)، اما سخن برخی دیگر که گفته‌اند «طباطبا» در زبان نَبَطی به معنای «سیدالسادات» است و هنگامی که ابراهیم از زندان ابوجعفر منصور دوانیقی (د 158ق/775م) آزاد و ناچار در عراق ساکن شد، نبطیان بومی بین‌النهرین او را به این نام خواندند، اعتبار بیش‌تری دارد (ابن عنبه، عمده‌الطالب، 172). ابراهیم از اصحاب امام جعفر صادق(ع) و از راویان حدیث است (مامقانی، 1/14). علویان از همان اغاز، نظامِ خلافت را به انحراف از اصول اسلام و غصب امامت علی(ع) و فرزندانش متهم می‌ساختند، به‌ویژه پس از استیلای مطلق امویان بر جهان اسلام و شهادت امام حسین(ع) (4/61ق/625-680م) گه‌گاه به قیام مسلحانه روی می‌آوردند. ابراهیم خود یک شخصیت علویِ معترض به خلافت عباسیان و از این‌رو همواره مورد تعقیب و آزار دستگاه خلافت بود و مدتها در زندان به سر برد. وی در کوفه درگذشت و قبرش در این شهر است (ابن عنبه، عمده الطالب، 161). پدرش اسماعیل دیباج نیز به روزگار خلافت هادی عباسی (د 170ق/786م) همراه کسانی چون حسین بن علی بن حسن بن علی(ع)، یحیی، ادریس، علی و عمر اَفْطَس در مدینه شورش کرد. و حاکم عباسی را از این شهر بیرون راند (مقدسی، 6/99). وی سرانجام همراه پسر دیگرش حسن (التج) در حادثۀ «فَخّ» کشته شد.
پس از ابراهیم فرزندش محمد و اغلب فرزندان و نوادگان او که همچنان بر ضد خلفای عباسی شورش می‌کردند، به دلیل شرایط سخت سیاسی در عراق و حجاز، به نقاط دیگر کوچ کردند و پنهان و آشکار نیروهای مخالف دستگاه خلافت را سازمان دادند.
محمدبن طباطبا یکی از نوادگان ابراهیم به سرزمین یمن رفت و در صَعْده فرمانروایی یافت (ابن خلدون، 4/245، 246). بعدها کسان دیگری از همین خاندان بر این شهر تسلط یافتند و حکومتی بنیاد نهادند که قلمرو آن گسترش یافت (محیط، 41). کاملاً روشن نیست که اینان از چه زمانی به مذهب شیعی زیدی گراییدند، اما از اواخر سدۀ 3ق/9م که فرمانروایی آنان در یمن آغاز شد، نسبت به آرای سیاسی و فقهی زیدیان پای‌بند بودند و در طول قرنها تحولاتی نیز در این مذهب پدید آوردند. برخی از نوادگان دیگر ابراهیم طباطبا به ایران سفر کردند و در طبرستان و دیلم (مازندران و گیلان) اقامت گزیدند و همراه دیگر شیعیان زیدی دست به کوششهایی بر ضد عباسیان زدند و در تحقق حکومت شیعی کوشیدند. هنگامی که حکومت طباطبایی در صعده پاگرفت، اینان به‌ویژه به لحاظ سیاسی و عقیدتی جانب آنان را گرفتند و حتی از دادن کمکهای نظامی نیز دریغ نکردند. شاخه‌ای از این سلسله نیز که لقب «کیا» داشت، در گیلان و مازندران می‌زیست و از نقش مذهبی، سیاسی و اجتماعی مهمی برخوردار بود. یکی از اینان «خرم کیا» است که مزارش در لاهیجان است و در 674ق/1276م به قتل رسیده و نامش بر کتیبه‌ای که در 1105ق/1694م تهیه شده، نوشته شده است (ستوده، 2/98-100). اینان غیر از سادات حسینی امیر کیایی‌اند که از 769 تا 1000ق/1368 تا 1592م بر بخش عمده‌ای از گیلان و منطقۀ شرقی مازندران فرمان راندند (رابینو، فرمانروایان گیلان، 131). در اواخر سدۀ 3ث9م یکی دیگر از نوادگان ابراهیم به اصفهان سفر کرد و در این شهر ساکن شد. سادات طباطبایی ایران بیش‌تر از نسل همین شخصند که از اصفهان به زواره و اردستان وپ س از آن به دیگر جاها رفتند و در نقاط مختلف پراکنده شدند. کسانی از اینان که به تبریز کوچیدند. در سدۀ 9ق/15م در روزگار فرمانروایی آق‌قویونلو، غالباً منصب شیخ الاسلامی آذربایجان را عهده‌دار بودند وپس از آن به خاندانهای مختلف با نامهای گوناگون مانند وهابی، وکیلی، عدل، دیبا و قاضی تقسیم شدند (محیط، 41). در روزگار دیلمیان یکی از سادات طباطبایی به نام زیدالاسود با «شاهان دخت» دختر عضدالدوله ازدواج کرد و به شیراز آمد و در آنجا ساکن شد. نسب سادات انجوی شیراز به او می‌رسد (ابن عنبه، الفصول الفخریه، 130). از این خاندان عالمان و امیران و قاضیان بسیاری پدید آمدند. طباطباییان ایران، تا آنجا که شناخته شده‌اند، شیعی امامی بوده‌اند. در سدۀ 3 و 4ق/9 و 10م شماری از سادات طباطبایی به مصر رفتند و در آنجا به فعالیتهای سیاسی، فکری و علمی خود ادامه دادند، اما به تأسیس حکومتی توفقی نیافتند. کسانی از اینان نیز از سدۀ 3ق/9م در سرزمین شام ساکن شدند و یحیی فرزند قاسم بن ابراهیم طباطبا، معروف به رَسّی در رملۀ شام به فرمانروایی دست یافت. قاسم ابن محمدبن احمد، قاضی شام از ایشان است (ابن عنبه، عمده الطالب، 175، 176). به نظر می‌رسد از روزگاری که قاسم رسّی به هندوستان تبعید شد، گروهی از افراد این خاندان و نیز جمعی از دیگر سادات حسنی به آن سرزمین رفتند و در آنجا ماندگار شدند. با اینکه در سده‌های میانه و اخیر، سادات طباطبایی در شبه قارۀ هندوستان نقش سیاسی، دینی و اجتماعی مهمی داشتند، چندان چیزی از احوال ایشان دانسته نیست. سیدعلی بن عزیزاللـه طباطبایی حسنی در 1003ق/1595م کتابی با عنوان تاریخ برهان مآثر نوشته که در 1355ق/1936م در دهلی چاپ شده است. وی در آن نام تنی چند از بزرگان طباطبایی هندوستان را آورده است، از آن جمله سیدشاه میر طباطبا از عالمان و امیران این سلسله است که در سدۀ 10ق/16م در هند می‌زیست. نیز گفته شده است که شُرَفای مراکش، یعنی شرفای حسنی که از 951ق/1544م تا 1069ق/1659م حکومت کردند و شرفای فلالی که از 1075 تا 1311ق/1664 تا 1893م در مراکش فرمان راندند، از خاندان طباطبایی و از نسل قاسم بن ابراهیم بودند (ایتی، 218).
به رغم شهرت بسیاری که آل طباطبا در تاریخ یافته است، تدوین تنظیم یک تبارنامۀ روشن و کامل از این خاندان تقریباً محال می‌نماید. با اینهمه، براساس منابع موجود، سلسله‌های حکومتی و شخصیتهای علمی و سیاسی طباطبایی را در زیر می‌آوریم:
دولت بنی‌طباطبا در کوفه: حکومت این دولت در 199ق/815م آغاز شد و حدود 2 سال ادامه یافت. بنیادگذار آن ابوعبداللـه محمدبن ابراهیم بن اسماعیل (173-199ق/789-815م) مشهور به ابن طباطباست. او فقیه، محدث، خطیب، ادیب. شاعر، منجم و انقلابی بود. محمد در مدینه زاده شد و تقریباً همۀ زندگی کوتاهش را در همان شهر گذراند و مانند دیگر سادات علوی در فعالیتهای سیاسی ـ انقلابی روزگار خود دست داشت. محمد در سالهای پس از درگذشت هارون‌الرشید (148-193ق/765-809م) که میان دو پسر او امین (د 198ق/814م) و مأمون (170-218ق/786-833م) بر سر خلافت جنگ درگرفت، سر به شورش برداشت و مردم را به بیعت با «الرِضا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(ص)» فرا خواند. گفته‌اند که نصربن شبیب (شَبَث)، که خود از مخالفان حکومت عباسیان بود، با وی دیدار کرد و او را از دیگر شخصیتهای علوی مخالف عباسیان مانند عبداللـه بن موسی بن عبداللـه بن حسن و علی بن عبیداللـه بن حسن بن حسن(ع) که ظاهراً چندان اعتقادی به جنگ نداشتند، برتر دانست و او را به قیام بر ضد خلافت تشویق کرد. محمّد برای گسترش جنگ و یاری خواستن از پیروان و طرفداران نصر به عراق آمد، اما یاران نصر در کوفه به دعوت او پاسخ ندادند و خود نصر نیز به خاطر مخالفت قبیله و یارانش از همکاری با محمد پوزش خواست (اصفهانی، 518-520). وی ناگزیر آهنگ مدینه کرد، اما در میان راه در «عانات» با ابوالسرایا (سری بن منصور شیبانی)، که از سرداران هرثمه بن اعین بود و از او جدا شده و دست‌اندر کار سازماندهی شورش بر ضد عباسیان بود، دیدار کرد و این دو که به یاری هم سخت نیاز داشتند، هم‌پیمان شدند تا بر ضد مأمون که در این ایام بر اثر چیرگی بر برادر و کشتن او فرمانروای بی‌رقیب جها اسلام بود، قیام کنند. ابوالسرایا و محمد سپاهیانی که جامۀ سبز بر تن کرده بودند، گرد آوردند و در 199ق/815م با یک تهاجم سریع و غافلگیرانه وارد کوفه شدند و این شهر را گشودند. مردم از آنان استقبال و با محمد به عنوان امیرالمؤمنین و خلیفه بیعت کردند (ابن کثیر، 10/244). گشایندگان شهر فضل بن عباس حاکم کوفه را به بیعت فرا خواندند، اما او تن در نداد و ناگزیر به بغداد گریخت. حسن بن سهل (د 203ق/818م)، فرمانروای عراق از سوی مأمون، زهیربن مسیب را با 000‘10 مرد جنگی برای سرکوب کردن شورش کوفه گسیل داشت، اما شکست خورد و واپس نشست (العیون و الحدائق، 3/345). در همین اوان که قیام کوفه رو به گسترش بود و دولت نوبنیاد ابن طباطبا آغاز می‌شد، ناگهان محمد درگذشت. اکثر تاریخ‌نگاران اسلامی آورده‌اند که او به دست ابوالسرایا مسموم گشت. انگیزۀ این اقدام را نیز چنین یاد کرده‌اند: محمد از ابوالسرایا گله کرد که چرا قبل از آنکه طبق سنت اسلامی مردم کوفه را به تسلیم بخواند، با شبیخون و هجوم ناگهانی وارد کوفه شده است. این گفته بر ابوالسرایا گران آمد. نیز گفته‌اند او از ابوالسرایا خواست تا تمام اموال غارت شدۀ کوفیان را برگرداند، اما ابوالسرایا به مخالفت برخاست (گردیزی، 172). همچنین گفته‌اند که وی از نفوذ و محبوبیت ابن طباطبا هراسان بود و او را مانع سلطه‌جویی خویش می‌دید (ابن اثیر، 6/305؛ اصفهانی، 531). به نظر می‌رسد که تمام این عوامل ابوالسرایا را که از خوارج بود و مدتی نیز سردستۀ عده‌ای از راهزنان بود (گردیزی، 171)، برآن داشت تا محمد را از سر راه خود بردارد. محمد در واپسین دم حیات وصیت کرد که پس از او علی بن عبیداللـه امامت مردم را به عهده گیرد، اما او نپذیرفت و ابوالسرایا محمدبن محمدبن زیدبن علی را که نوجوانی کم سال بود، به جانشینی ابن طباطبا برگزید (اصفهانی، 532). با این انتخاب، ابوالسرایا عملاً فرمانروای قدرتمند و بی‌رقیب شد و بر همۀ امور مسلّط گردید. مأمون فرمانده بنام خود هزیمه بن اعین را برای خواباندن شورش کوفه فرستاد. در 200ق/816م جنگ سختی میان وی و سپاهیان ابوالسرایا روی داد. ابوالسرایا شکست خورد و همراه محمدبن محمد دستگیر شد. هرثمه آن دو را نزد حسن بن سهل به بغداد فرستاد. حسن ابوالسرایا را کشت و محمد را نزد مأمون به خراسان فرستاد. پس از چندی محمد نیز درگذشت (اشعری، 81).
در انگیزۀ شورش ابن طباطبا برخی گفته‌اند که نصربن شبیب، با انگیزه‌های شخصی، او را وادار به قیام و شورش کرد و برخی دیگر بر این باورند که رفتار خشن حسن بن سهل (154-202ق/771-817م) در عراق با مردم و بنی‌هاشم و علویان، محمد را به شورش برانگیخت (ابن اثیر، 6/302). هرچند ممکن است این گمانها درست باشند، اما باتوجه به ناسازگاری دیرینۀ علویان با دستگاه خلافت و بر حق دانستن خود برای فرمانروایی، بدیهی است که انگیزۀ نخستین و مهم این شورش، برانداختن خلافت ظالم و احراز قدرت سیاسی بوده است. از این‌رو، محمد پس از پیروزی بر کوفه، خود را امیرالمؤمنین و خیلفه خواند و از مردم برای خود بیعت گرفت. شعار او اجرای احکام قرآن و عمل به سنت نبوی بود و آیۀ قرآنی «اِنَّ اللـهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِه صَفَّاً کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ» (صف/61/4) را بر خاتم خود نقش کرده بود (مقدسی، 6/109). اینکه او در جریان کار با وجود امام رضا(ع) در مدینه، برای خود بیعت گرفت و خلافت اسلامی را به نام خود رقم زد، نشانۀ این است که شورش او به صورت مستقل صورت گرفته و دست کم ارتباط مستقیمی با امام رضا(ع) نداشته است. در همان سال که ابن طباطبا در کوفه سر از اطاعت مأمون بر تافت، مردم میدنه نیز به سرکردگی علوی دیگر، محمدبن سلیمان بن داوودبن حسن بن حسن بن علی(ع)، بر ضد خلافت قیام کردند. شورش دیگری نیز در همین اوان در مدینه با رهبری حسین بن حسن بن علی ]اصغر[ بن حسین بن علی(ع) معروف به ابن افطس پدید آمد. او در آغاز از محمدبن ابراهیم جانبداری می‌کرد، اما پس از آنکه محمد درگذشت، مردم را به بیعت با خود فرا خواند (مسعودی، 3/339-440). همزمان با این شورشها مردم یمن به رهبری ابراهیم بن موسی بن جعفربن محمدبن علی بن حسین(ع) به پا خاستند و شورش دیگری در بصره با فرماندهی علی بن محمدبن جعفربن محمدبن علی بن حسین(ع) آغاز شد (همو، 3/439؛ اشعری، 81).
دولت بنی طباطبای رَسّی در یمن: دولت طباطباییان در عراق فرو پاشید و از فرزندان محمدبن ابراهیم کسی به قدرت نرسید، اما پس از چندی یکی از نوادگان او به نام محمدبن حسین بن جعفربن محمد در حبشه قیام کرد و نیز عموی او محمدبن جعفر در کرمان به شورش برخاست، ولی به پیروزی نرسید و به دار آویخته شد. (ابن عنبه، عمده‌الطالب، 173). پس از مدتی کمتر از یک سده، شاخه‌ای از همین خاندان، دولتی در یمن بنیاد نهاد که روزگار درازی ادامه یافت. به گفتۀ سیدحسن امین از آغاز تا دگرگونی جدید در اوضاع سیاسی و اجتماعی یمن، 66 امام از این خاندان فرمانروایی کردند: 59 تن از نسل الهادی یحیی بن حسین بن قاسم بن ابراهیم طباطبا، 5 تن از نسل یکی از نوادگان امام حسن(ع) و 2 تن از نوادگان علی بن محمد(ع) (214-254ق/829-868م) امام دهم شیعیان بود (11/70-71). این دولت توسط الهادی یحیی بنیاد نهاده شد، اما قبل از تشکیل رسمی این سلسله دو تن از عالمان و مبارزان طباطبایی زمینه‌های فکری و سیاسی نفوذ اینان را فراهم آوردند که عبارتند از قاسم رسّی و فرزند او حسین.
ترجمان‌الدین قاسم بن ابراهیم رسّی 170-244ق/786-858م) که مردی فقیه، متکلم، محقق، مؤلف و مبارز بود، در مدینه زاده شد و نزد پدر و دیگر عالمان خاندانش تربیت یافت و دانش آموخت. مدتی در رسّ (= کوهی در نزدیکی مدینه) زیست. از این‌رو به رسّی شهرت پیدا کرد (شرف‌الدین، 4/225، 226) و این عنوان به فرزندان و اخلاف او در یمن و مصر و هندوستان انتقال یافت. پس از آنکه قیام برادرش محمد در عراق فرونشانده شد، مأمون او را فرا خواند، ولی او به هند گریخت و در 245ق در همانجا درگذشت و پسرش حسین به یمن باز گشت (قلقشندی، 5/47). به گفتۀ ابن عنبه وی در جبل الرسّ اقامت گزیده بود و مردم را به «الرضا من آل محمد» دعوت می‌کرد (عمده الطالب، 175). نیز گفته شده است که پیروانش در 220ق با او بیعت کردند و در 246ق در رس درگذشت (همانجا). بدین ترتیب او پس از برادرش محمد امامت زیدیان را عهده‌دار شد و این فرقه را از پراکندگی رهایی بخشید (مقریزی، 12). او در میان زیدیان از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است، زیرا اولاً نیای پادشاهان و امامان زیدی یمن است و ثانیاً افکار و آرای فقهی او در گسترش مذهب زیدی در سرزمین یمن بسیار مؤثر بوده است و بر همین اساس است که زیدیان یمن را «قاسمیه» نیز می‌گویند (ابن ندیم، 274). قاسم در خارج از سرزمین یمن نیز پیروانی پیدا کرد که براساس آموزشهای او مذهب زیدی را در جاهای دیگر پراکندند. برخی از فرزندان و نوادگان او به مصر کوچیدند و در آنجا به تبلیغ پرداختند. یکی از پیروان او جعفربن محمد نیروسی، از مردم نیروس رویان (بخشی از دیلمان قدیم) بود که مذهب زیدی را در رویان و کلار تبلیغ کرد و زمینۀ گسترش اسلام را در گیلان فراهم آورد (مادلونگ، 4/179). برخی قاسم را معتزلی دانسته‌اند (لین پول، تاریخ دولتهای اسلامی، 1/180)، اما این ادعا درست به نظر نمی رسد. او دارای نوشته‌هایی در فقه و کلام و تاریخ است که عبارتند از: الدلیل علی اللـه الکبیر؛ المکنون؛ صفه العرش و الکرسی و تفسیر هما؛ الهجره؛ العدل و التوحید و نفی الجبر و التّشبیه؛ الدلیل الصغیر؛ مسأله الطّبریّین، الامامه؛ المسترشد؛ سیاسه النّفس؛ القتل و القتال؛ المدیح الکبیر للقرآن المبین؛ المدح الصغیر؛ الناسخ و المنسوخ؛ الرَّد علی الزّندیق اللعین ابن المقفّع؛ الرّد علی الملحد؛ الرّد علی الرّوافض من اصحاب الغلوّ؛ الرّد علی النّصاری. به گفتۀ بروکلمان غالب این آثار خطی، و در کتابخانه‌های انگلستان، آلمان و ایتالیا موجود است (تاریخ الادب العربی، 3/325-327).
فرزند او حسین رسّی نیز از فقیهان، محققان و مبارزان خاندان طباطبایی است که در حیات پدرش به تبلیغ مذهب زیدی و آرای فقهی این فرقه در یمن پرداخت. بر اثر این تبلیغات، مذهب شیعی زیدی در سرزمین یمن در کنار مذاهب دیگر اسلامی رشد و گسترش یافت و اندکی پس از آن با نفوذترین مذهب اسلامی در آن منطقه گردید. رواج مذهب زیدی زمینۀ پیدایش دولت بنی طباطبا را پدید آورد. امامان این سلسله بدین قرارند:
1. الهادی الی الحق یحیی بن حسین (245-298ق/859-911م)، فقیه، متکلم، محقق، محدث، ادیب، شاعر، مبارز و نخستین امام شیعی زیدی یمن. برخی تولد او را در 220ق/835م نوشته‌اند (زرکلی، 9/171). در مدینه زاده شد (شرف‌الدین، 4/227) و در همان شهر رشد و تربیت یافت و نزد پدر و دیگر عالمان خاندانش علوم روزگارش را فرا گرفت. وی در دانش و فقاهن شهره بود و او را به شجاعت، پارسایی و عدالت ستوده‌اند. گفته‌اند که همواره جامۀ پشمین بر تن می‌کرد (ابن عنبه، عمده الطالب، 177). برخی از فرمانروایان و عالمان دینی یمن برای تصدی امر امامت زیدیان و خاموش کردن شعله‌های فتنه و جلوگیری از پراکندگی این فرقه، او را به یمن خواندند و او در 280ق/893م به آنجا سفر کرد، اما در یمن یاوران راست گفتار و استواری نیافت و به مدینه بازگشت. بار دیگر نمایندگانی از سوی بزرگان یمن نزد او آمدند و از او خواستند که به یمن بازگردد و متعهد گشتند که فرمان وی را به جد گردن نهند و با دشمنان و مخالفان او بجنگند. بدین جهت در 284ق/897م برای بار دوم به یمن رفت و در صَعْده اقامت گزید. در 286ق/899م به صنعا کوچ کرد و آنجا را مقر فرمانروایی خود ساخت (شرف‌الدین، 4/226). زیدیان یمن به یاری او برخاستند، شورش او در روزگار المعتضد عباسی ابوالعباس احمدبن الموفق (د 289ق/902م) آغاز شد و پس از اندک زمانی کار بالا گرفت. وی از یک سو دیگر با حکومتهای محلی یمن به جنگ پرداخت. قدرتهای بومی مانند آل یَعْفُر که گویا از بازماندگان حمیری در صنعا و کحلان بودند (قلقشندی، 5/47)، آل ضحاک، آل طریف، دعام، قرمطیان و پیروان علی بن فضل قرمطی (د 203ق/818م) که رقیب سیاسی نیرومندی یافته بودند و نفوذ خود را در خطر می‌دیدند، با قدرت رو به رشد یحیی و زیدیان به مقابله برخاستند، اما یحیی بر آنان چیره شد و بر دامنۀ قدرت و نفوذ خود افزود. ابوالعتاهیه همدانی که خود از ملوک یمن بود، با قبیله و همۀ پیروانش و برخی از قبایل خولان و بنی حارث بن کعب و بنی عبدالمدان با او بیعت کردند (زرکلی، 9/171؛ امین، حسن، 11/71). پس از استقرار امامت یحیی، عملاً بخش عمده‌ای از سرزمین یمن از قلمرو خلافت عباسیان خارج گشت. در 288ق/901م که پدرش هنوز دیده بود، مردم با او به عنوان امام و امیرالمؤمنین بیعت کردند و فرمانروایی او در صنعا تثبیت شد و او سکه به نام خود زد و این امر نشانۀ اعلام استقلال او از دستگاه خلافت بود. نفوذ او تا آنجا گسترش یافت که حاکم مکه از او فرمان برد و 7 سال در اینش هر به نام او خطبه خواندند. یحیی صنعا را از وی باز پس گرفتند و بدین ترتیب دولت یحیی به شهر صعده انتقال یافت. یکی از عوامل گسترش حکومت یحیی این بود که او میان مسلمانان و مسیحیان نجران و نیز قبیله‌هایی که با هم در ستیز بودند، آشتی برقرار کرد. وی در صعده درگذشت (بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، 228؛ زرکلی، 9/171).
یحیی از فقیهان بنام زیدیان است که آرای فقهی و کلامی او در شکل‌گیری و نفوذ مذهب شیعی زیدی نقش بسیاری داشت. پس از او با برخی از آرای وی مخالفتهایی پدید آمد (شرف‌الدین، 4/225). فقه او به فقه حنفی نزدیک است (ابن عنبه، عمده الطالب، 177). از فتاوای مشهور او این بود که اهل ذمه (ترساسان و یهودیان) در حوزۀ اقتدار سیاسی و حکومتی اسلام فقط می‌توانند مالک زمینهای به ارث رسیده از نیاکان خود باشند و حق ندارند از مسلمانان زمین بخرند و اگر پس از فتح اسلام زمینی خریده باشند، باید به صاحبان مسلمانشان بازگردانند. با این فتوا او می‌خواست راههایی را که منجر به وابستگی مسلمانان به کافران می‌شود، مسدود سازد. بر همین اساس بود که او واجب دانسته بود همۀ بردگان مسلمانی که در نزد غیر مسلمانان هستند، از پول بیت‌المال و یا زکات خریداری و آزاد گردند. از برخی آرای او چنین بر می‌آید که وی اعتقادی به امام غایب که باور همۀ مؤمنان شیعی است، نداشته است (شرف‌الدین، 4/228، 229). او با قرمطیان و دیگر باطنیان جهادی مستمر داشت و گفته‌اند که در 73 جنگ شرکت کرد و غالباً رهبری آنها با وی بود. خود او شرح برخی از جنگهایش را در بخشی از اشعارش آورده است (همانجا). اندیشه‌های سیاسی و فقهی او به وسیلۀ نوه‌اش یحیی بن محمدبن هادی در شمال ایران و دیلمان رسوخ یافت و با مذهب زیدی ناصری منسوب به ناصر الاطُروش داعی کبیر حسن بن زید (د 270ق/883م) درهم آمیخت (همو، 4/227).
یحیی دارای تألیفات بسیاری در فقه، حدیث، تفسیر و کلام است که برخی از آنها بدین قرار است: تفسیر قرآن از سورۀ 63 تا 78؛ الرّد علی من زعم ان القرآن قد ذهب بعضه؛ اصول‌الدین؛ فی تثبیت الامامه؛ تثبیت امامه امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب؛ جامع الاحکام فی الحلال و الحرام؛ الرضاع؛ المنتخب من الفقه؛ الفنون؛ اجوبه علی اسئله مختلفه...؛ الاستدلال علب رساله محمد(ص٩؛ روایه عن الهادی الی الحق؛ موعظه للهادی الی الحق؛ عمده؛ المسترشد فی التوحید؛ مسأله فی العلم و القدره والاراده و المشیه؛ المنزله بین المنزلتین؛ الرد علی محمدبن الحسن بن الحنفیّه؛ الرد علی المجبّره و القدریّه؛ الرد علی اهل الزیغ من المشبّهین؛ تفسیر الکرسی؛ العرش و الکرسی؛ الدیانه؛ جواب مسأله النبوه و الامامه؛ باب اثبات النبوه؛ مانهی اللـه عنه رسول اللـه؛ فی ذکر خطایا الانبیاء؛ الجمله؛ الخشیه؛ البالغ و المدرک؛ تفسیر معانی السنه و الرد علی من زعم انها من رسول اللـه، القباس و وصیت نامۀ منطوم او که در 54 بیت است (بروکلمان، تاریخ الادب العربی، 3/328-330). تمام این آثار در کتابخانه‌های بریتانیا، ایتالیا و آلمان موجود است. اثر دیگر او الأمالی است که به گفتۀ فؤاد سیّد این کتابها در کتابخانۀ جامع الکبیر صنعا نگهداری می‌شود (ابن سمره، 79 حاشیه).
2. المرتضی لدین اللـه محمدبن یحیی الهادی (278-323ق/891-935م)، فقیه، خطیب، متکلم، شاعر، ادیب و دومین فرمانروای طباطبایی یمن. او پس از پدر در اول محرم 299ق/29 اوت 911م به عنوان امام زیدیان به قدرت رسید. گفته شده که چون در آغاز کار مردم در امر امامت او اختلاف کردند، با مخالفان جنگید (صفدی، 5/185)، اما مدت کوتاهی در این مقام باقی ماند و پس از آن به سود برادرش احمد ناصر کناره گرفت و خود نیز با وی بیعت کرد. او پس از آن زندگی را به انزوا، تحقیق، مطالعه، تألیف و عبادت گذراند. از اواخر زندگی او چندان چیزی دانسته نیست. گویا مدتی در زندان آل طریف که از مخالفان فرمانروایی او بودند، به سر برده و پس از هجوم آل یعفر بر آل طریف و پیروزی بر آنان، از زندان گریخته یا رهایی یافته است (شرف‌الدین، 4/230، 231). آثار فقهی و کلامی او بسیار است و گفته‌اند به 16 جلد می‌رسد. از آن میان اینها را می‌توان نام برد: مختصر کتاب النهی؛ السبع رسائل المنتقاه، نامه‌ای که پس از درگذشت پدر به مردم طبرستان نوشته؛ مسائل المعقلی در فقه، این آثار در موزۀ بریتانیا موجود است (بروکلمان، تاریخ الادب العربی، 3/331)؛ النوازل؛ جواب مسائل مهدی؛ تفسیر القرآن در 7 جلد؛ الاصول در عدل و توحید؛ الایضاح؛ الرد علی الروافض و الرد علی القرامطه (شرف‌الدین، 4/230). او دارای فرزندانی چند بود، از آن میان حسن معروف به اتج از دیگران معروف‌تر است که در آمل (مازندران) زاده شده است. گروهی از نوادگان او به اصفهان کوچ کردند و به آل «ابوالعسّاف» شهرت یافتند و تا سدۀ 6ق/12م در آنجا ماندند و نیز از میان آنان، جمعی در ساری، ری و خوزستان ساکن شدن (ابن عنبه، عمده الطالب، 177-178). سال مرگ او را 320ق/932م نیز نوشته‌اند.
3. ترجمان‌الدین احمدبن یحیی الهادی معروف به احمد ناصر (275-325ق/888-937م)، فقیه، اصولی، متکلم، محقق، شاعر و سومین فرمانروا از آل طباطبا. او پس از کناره‌گیری برادرش محمد المرتضی لدین اللـه در 301ق/914م به امامت رسید. در روزگار او قرمطیان و باطنیان بار دیگر سر به شورش برداشتند و در 307ق/919م میان آنان و احمد در نزدیکی صنعا جنگ درگرفت (شرف‌الدین، 4/231-232) و او با 000‘30 سپاهی با قرمطیان جنگید و بر آنان پیروز شد (زرکلی، 1/235). احمد ناصر را از ادیبان و شاعران برجستۀ عرب دانسته‌اند (صفدی، 8/242). از آثار اوست: النجاه در اصول 13 جلد؛ الدامغ؛ التوحید؛ الفقه؛ التنبیه؛ الرد علی القدریه (شرف‌الدین، 4/231).
4. منتجب حسین بن احمد (د 344ق/955م)، فقیه و امام زیدی، وی پس از برادرش حسین قدرت را در دست گرفت. در صعده می‌زیست و یکی از امامان بزرگ زیدی یمن شمرده می‌شد (ابن عنبه، عمده الطالب، 178، 179).
سه فرزند دیگر احمد ناصر، به نامهای جعفرالرشید بن احمد، مختاربن احمد و المنتجب لدین اللـه حسن یکی پس از دیگری به فرمانروایی رسیدند. افزون بر اینان احمد ناصر فرزندان دیگری هم داشته که خود و فرزندان و نوادگان آنان در جاهای مختلف پراکنده شدند و هر کدام شاخه‌ای از آل طباطبا را پدید آوردند. ابوالغطمش اسماعیل یکی از پسران احمد بود که فرزندان او به خوزستان کوچ کردند و در آنجا ساکن شدند؛ ابوالحمد داوود نیز که از عالمان دینی بود، در عراق اقامت گزید و از فرزندان او قاضی مجلی ابومحمدبن ابی الحمد به خوزستان مهاجرت کرد و نوادگان او در اهواز و واسط مقیم شدند؛ یحیی بن احمد بر سر فرمانروایی با برادرش جنگید و ملقب به منصور شد. ابوالفضل رشیدالدین به حلب رفت. برخی دیگر از فرزندان احمد به مصر سفر کردند و در آنجا ساکن شدند (همانجا).
6. امام منصور قاسم بن علی عیّانی (310-393ق/922-1003م)، فقیه، محقق، نویسنده و امام زیدی. او از نوادگان قاسم رسی است و از طریق عبداللـه به قاسم می‌رسد. وی از این‌رو به عیانی شهرت یافت که در عیان (جنوب صعده) مدفون گردید. او در 388ق/998م به امامت رسید. نفوذ وی در سراسر صنعا و ذمار گسترده شد. او در 389ق/999م شریف قاسم بن حسین زیدی را حاکم و نمایندۀ خود در این دو شهر ساخت. امیر اسعد بن بن عبداللـه با او بیعت کرد و تاج‌الدین در کحلان به نام او خطبه خواند و هدایایی برای او فرستاد. اما مردم نجران و برخی از زیدیان سر از فرمان او برتافتند و او چند بار با آنان جنگید. سرانجام در 392ق به نفع داعی یوسف، از مدعیان حکومت رسی، از امامت کناره‌گیری کرد (شرف‌الدین، 4/269-270).
7. الداعی الی اللـه یوسف بن یحیی بن احمد ناصر (مق‍ 403ق/1012م)، فقیه، نویسنده و فرمانروای زیدی. چیزی از احوال او نمی‌دانیم و حتی معلوم نیست که او پس از قاسم عیانی به فرمانروایی کامل دست یافته باشد. آنچه قطعی است اینکه وی سالیانی برای تصدی امامت کوشید و سرانجام کشته شد (بغدادی، هدیه، 2/550). او در ریده قیام کرد و خود را «الداعی الی اللـه» خواند. پس از چندی وارد صعده شد و مدتی در آنجا ماند. پس از آن به سوی صنعا، نجران، ذمار و انس پیشروی کرد. میان وی و دیگر فرمانروایان روزگارش جنگهایی روی داد. در روزگار او اشفتگی بر یمن چیره شد و در هر گوشه‌ای کسی به فرمانرانی نشست (زرکلی، 8/257). شاید او پس از کناره‌گیری قاسم عیانی به نفع وی، به قدرت رسیده باشد. گفته شده که تألیفات او در حدود 100 مجلد بوده است، امّا هیچ یک از آنها شناخته نیست (بغدادی، همانجا).
8. حسین بن قاسم عیانی (376-404ق/986-1013م)، عالم، فقیه، متکلم، نویسنده و فرمانروای زیدی. او پس از درگذشت پدر، یا احتمالاً پس از یوسف الداعی، عهده‌دار امامت زیدیان شد. در 403ق/1012م در صنعا با امام محمدبن قاسم بن حسین زیدی جنگید و بر او چیره شد. در 404ق/1013م احمدبن قیس بن ضحاک از اطاعت او سر برتافت و میان آن دو جنگی روی داد. گفته‌اند که وی و پدرش برخی از آرای مذهب عبیدیان (ﻫ م) را بر آرای زیدی ترجیح می‌داده‌اند. همچنین دربارۀ اینکه وی دعوی دریافت وحی داشته، سخنانی گفته شده است، اما این سخنان ظاهراً بی‌اساس است (شرف‌الدین، 4/255-256). او بنیادگذار فرقه‌ای به نام «حسنیّه» است. زیدیان حسینیّه بر این باورند که حسین امام زندۀ غایب است و روزی آشکار خواهد شد و دنیا را سراسر پر از عدل و داد خواهد کرد. به پیروان او نسبت داده شده است که عقیده دارند، او برتر از پیامبر است، زیرا سخن او در مبارزه با بی‌دینان از کلام رسول خدا نافذتر است. آنان تبلیغ می‌کردند که هرکس جز این دربارۀ امامشان بگوید، به دوزخ خواهد رفت. حسینیان دو دسته شدند: گروهی معتقد بودند که امام در همان حالی که غایب است، همواره به دیدار پیروانش می‌آید. دستۀ دیگر بر این اندیشه بودند که او تا هنگام ظهور و قیام بر کسی آشکار نخواهد شد و پیروانش فقط براساس فرمانها و نوشته‌های وی عمل خواهند شد و پیروانش فقط براساس فرمانها و نوشته‌های وی عمل خواهند شد و پیروانش فقط براساس فرمانها و نوشته‌های وی عمل خواهند کرد (حمیری، 156، 157). نوشته‌های بسیاری به او نسبت داده‌اند که گفته شده تعداد آنها به 73 جلد می‌رسد. از برخی از آنها با عناوین یاد شده است: منهج الحکمه؛ المعجز در اصول دین؛ الاراده؛ الصفات؛ معرفه الصانع؛ تفسیر غریب القرآن (شرف‌الدین، 4/255). روشن نیست که پس از او تا اوایل سدۀ 6ق/12م چه کسانی از امامان این سلسله حکومت کرده‌اند.
9. امام عبداللـه بن حمزه (551-614ق/1156-1217م)، فقیه، متکلم، محدث، محقق، مؤلف، ادیب، شاعر و فرمانروای زیدی. نسب او به عبداللـه بن حسین بن قاسم رسّی می‌رسد و در 594ق/1198م به قدرت رسید (ابن عنبه، عمده الطالب، 179؛ شرف‌الدین، 4/261). او درگیر جنگهای طولانی با سلطان طغطکین بن ایوب و فرزند او المعز اسماعیل و لشکریان آن دو از کردان بود. دوبار شهر سنعا را از دست مخالفان خود رهانید: بار اول در 594ق که امیر جکر بن محمد کردی از امیران المعز آنجا را اشغال کرد و دیگر بار در 611ق/1214م، پس از آنکه ایوبیان (ﻫ م) به سستی گراییدند. عبداللـه دارای تألیفات بسیاری است از آن میان: الشافی 4 جلد در کلام؛ المذهب؛ زیاده الادله العقلیّه؛ صفوه الاختیارات؛ حدیقه الحکمه النبوه فی شرح الاربعین الحدیث السلیقیه؛ الجوهره الشافقه در اصول دین؛ الرساله الناصحه بالادله الواضحه در دو جلد، یکی در علم کلام و دیگری در فضائل اهل بیت؛ الدره الثمینه؛ الاجوبه الکافیه؛ الفتاوی المنصوریه و دیوان بزرگ اشعار. نوشتن تفسیری بر قرآن را آغاز کرد اما مرگش در رسید و او تنها تفسیر سورۀ بقره را نوشت. از آثار او نشانی در دست نیست. در ادبیات و اشعار عرب توانا بود و شاگردان بسیاری از حوزۀ درسِ او بیرون آمدند. وی در دژ کوکبان درگذشت و در قلعۀ «ظفار داوود» به خاک سپرده شد (همو، 4/261-264).
10. احمد موطئ بن حسین بن احمد، فقیه، ادیب و فرمانروای زیدی. این را می‌دانیم که فرمانروایی طباطباییان زیدی یمن تا سده‌های 5 و 6ق/11 و 12م و پس از آن ادامه یافته است، اما تاریخ این سلسله و تحولات عمومی و احوال شخصی و حتی نام امامان آن چنان دچار آشفتگی است که تشخیص و تدوین شرح زندگی و بیان احوال آنان تقریباً ناممکن است. این آشفتگی تاریخی یکی به این دلیل است که پس از فرمانروایی احمدناصر، این خاندان به ناتوانی سیاسی گرایید و از این رو اختلافهای داخلی در آن بروز کرد و افراد چندی از آنان مدعی حکومت شدند و میان آنان جنگهایی پدید آمد. امام متوکل احمد ابن سلیمان (532-566ق/1138-1171م)، نویسندۀ اصول الاحکام، المدخل در فقه و الحکمه الدریه در اصول دین، در این درگیریها کشته شد (امین، حسن، 11/72). از سوی دیگر حمزه بن سلیمان که از نوادگان داوود بن حسن بن حسن(ع) و سرشاخۀ دیگری از این خاندان بود، در مکه سر بر آورد و آهنگ تسخیر صنعا و مطیع ساختن دولت بنی طباطبا کرد و سرانجام بر این شهر که از مراکز عمدۀ طباطبایی بود، چیره شد. سقوط صنعا موقتاً به حکومت خاندان احمد ناصر پایان داد و اینان به کوههای شرقی صنعا پناه بردند و پنهان شدند، اما مردم بر این باور بودند که امامت به زودی به این خاندان باز خواهد گشت. پس از آن در 645ق/1247م زیدیان با احمد فرزند حسین منتجب (معروف به احمد موطئ) بیعت کردند و بدین ترتیب فرمانروایان خاندان رسّی ادامه یافت. از تاریخ آغاز و انجام و چگونگی فرمانروایان احمد چیزی دانسته نیست، اما ابن خلدون گوید که امامت در خاندان احمد باقی ماند (4/243). در سده‌های 7 و 8ق/13 و 14م نیز کسانی از اینان حکومت داشتند. در این روزگار افراد گوناگونی از طباطباییان مدعی حکومت بودند. گاه نیز کسانی همزمان بخشی از قدرت و رهبری زیادیان را در منطقه‌های مختلف در دست داشتند. بدین جهت در یک زمان از امامان متعددی در یمن یاد شده است.
11. امام مهدی ابوطیر احمدبن حسین (612-656ق/1215-1258م)، عالم و فرمانروای زیدی. در 646ق/1248م امامت یافت و با سپاهیان منصور رسولی جنگید و بر شبام محل فرمانروایی وی چیره شد. در 656ق/1258م شیخ احمدبن محمد رصاص به تحریک مظفر رسولی سر به شورش برداشت و به جنگ با ابوطیر برخاست و ابوطیر در این جنگ کشته شد و پیکر او را در ذیبین به خاک سپردند (ظرف‌الدین، 4/235-236).
12. امام مهدی محمدبن مطهربن یحیی (665-729ق/1267-1329م)، فقیه، محدث و فرمانروای زیدی. نسب او به یحیی الهادی می‌رسد. در هجره (نزدیکی شهاره) زاده شد. دانش را از پدر و دیگر عالمان آموخت. پس از درگذشت پدر در 701ق/1302م مردم در شهر حوث با وی بیعت کردند. در این روزگار دولت بنی رسول (ﻫ م) به فرمانروایی المؤید، تقریباً در سراسر یمن گسترده بود. در 707ق/1307م آوازۀ امام مهدی در بسیاری از مناطق یمن پراکنده شده بود و او به کمک کردان مقیم صنعا بر روستاهای نزدیک این شهر چیره شد. مؤید با لشکری بزرگ به جنگ وی آمد و پس از درگیریهای طولانی که تا 726ق/1326م طول کشید، سرانجام مهدی بر کلیۀ مناطق یمن دست یافت. او آثار متعددی پدید آورده است که از آن میان اینها را می‌توان نام برد: المنهاج الجلی؛ عقود العقیان فی الناسخ و المنسوخ من القرآن؛ الکواکب الدریّه، شرح ابیات البدریه؛ البغیه؛ السراج الوهاج فی حصر مسائل المنهاج؛ الجواب المنیر علی مسائل اهل الظفیر. او در قلعۀ ذی مرمر در شمال شرقی صنعا درگذشت (همو، 4/276، 277).
13. امام مهدی احمدبن یحیی المرتضی (775-840ق/1373-1436م)، فقیه، متکلم، اصولی، ادیب، شاعر، محقق، مورخ و فرمانروای زیدی. او از نوادگان یحیی الهادی بود. در 793ق/1391م بزرگان صنعا و عالمان آن دیار با او بیعت کردند، اما امام منصور علی ابن صلاح‌الدین و پیروان وی و اغلب قبیله‌های یمن سر از فرمان او برتافتند و از این‌رو میان وی و مخالفانش جنگهایی روی داد تا اینکه احمد شکست خورد و اسیر شد و مدت 8 سال در صنعا زندانی گردید. سرانجام او ا زندان گریخت و در ظفیر اقامت گزید و در همان‌جا درگذشت. او برخی از آثار خود را در زندان نوشت. از آثار او می‌توان اینها را نام برد: در فقه: البحر الزخّار 5 جلد، الازهار...، الغیت المدرار فی شرح الازهار، الانتقاد فی الآیات المعتبره فی الاجتهاد، المستجاد فی شرح الانتقاد؛ در علم کلام و اصول دین: نکت الفرائد فی معرفه الملک الواحد و شرح آن به نام غررالقلائد، القلائد فی تصحیح العقائد و شرح آن به نام دررالفرائد، الملل و النحل و شرح آن به نام المنیه والامل، ریاضه الافهام وش رح آن به نام دامغ الاوهام در علوم عربی: الکواکب الزاهر، المکلل...؛ تاج علوم الادب، قانون کلام العرب، اکلیل التاج...؛ در اصول فقه: معیار العقول فی علم الاصول و شرح آن، منهاج الوصول، فائقه الاصول...، المنظومه المرسومه؛ در کتب سنّت پیامبر: الانوار...؛ در پرهیزگاری: کتاب تکلمه الاحکام، التصفیه عن بوابطن الآثام، حیات القلب...، القمر النوار...؛ در علم واجبات: الفائض، القاموس الفائض فی الفرائض؛ در منطق؛ القسطاس؛ در تاریخ: الجواهر و الدرر...، تحفه الاکیاس... (این دو کتاب در موزۀ بریتانیا موجود است) و تزیین المجالس... (شرف‌الدین، 4/244-246).
14. امام هادی عزالدین بن حسن (845-900ق/1441-1495م)، فقیه، محدث، نویسنده و فرمانروای زیدی. در هجره (فلله) زاده شد. پس از آن برای فرا گرفتن دانش و حدیث به صعده و آنگاه به تهامه رفت. در 879ق/1474م به امامت رسید. از تألیفات او شرحی بر البحر الزخّار تألیف احمدبن یحیی و المنهاج در دو جلد است. وی در زادگاهش درگذشت (شرف‌الدین، 4/268).
15. المتوکّل علی اللـه یحیی شرف‌الدین (877-965ق/1473-1553م)، فقیه، شاعر و فرمانروای زیدی، نوادۀ محمدبن مطهر. در ظفیر و صنعا نزد دانشمندان یمن و از جمله پدرش شمس‌الدین درس خواند و در 912ق به امامت رسید. میان او و سلطان عامر عبدالوهاب طاهری جنگهایی رخ داد که به پیروزی متوکل انجامید. وی تا 952ق در صنعا حکومت کرد و آنگاه به علت هجوم ترکان عثمانی به یمن، حکومت را به فرزندش مطهر طی جنگهای پیشین شایستگی خود را نشان داده بود، سپرد و خود به ظفیر رفت و تا پایان عمر همان جا ماند (صنعانی، 369-452).
16. مطهّربن یحیی (908-980ق/1503-1572م). در زمان حیات پدر به منظور مقابله با هجوم ترکان عثمانی به حکومت رسید. در حدود 80 بار با ترکان جنگید و سرانجام در 975 آنان را از یمن بیرون راند. در ثلاء درگذشت (عرشی، 59-61).
17. امام منصور قاسم بن محمد (967-1029ق/1560-1620م)، فقیه، متکلم، محدث، ادیب، شاعر و فرمانروای زیدی. نسب او به احمدناصر می‌رسد. در شاهل زاده شد و در 1006ق/1597م به امامت رسید (شرف‌الدین، 4/270). در روزگار او نیز ترکان عثمانی بر یمن حمله بردند، اما وی و فرزندش المؤید دست به مقاومت زدند و عثمانیان را بیرون راندند و پس از آن قلمرو حکومت خود را گسترش دادند. در آغاز، محل فرمانروایی آنان در جبل (قمر) از شهر ابوزید در حاشد بود، اما هنگامی که ترکان دست به حمله‌ای بزرگ‌تر زدند به «برط» نقل مکان کردند. او در 1015ق/1606م در شهاره ساکن شد و مسجد جامع را در آنجا بنیاد نهاد. مسجد دیگری نیز در هجر تأسیس کرد. در روزگاری که او در شهاره می‌زیست، عثمانیان بار دیگر بر او حمله کردند و میان وی و سپاهیان ترک جنگهایی درگرفت که به شکست عثمانیان انجامید. ترکان که از تسخیر یمن نومید شده بودند، ناگزیر در 1025ق/1616م با امام منصور پیمان صلح بستند. پس از آن او با فراغت خاطر به کار کشورداری و گسترش علم و تحقیق و تألیف پرداخت. پس از وی امامان زیدی یمن «قاسمی» نیز خوانده شدند و شهر شهاره مقر فرمانروایی امامان زیدی یمن «قاسمی» نیز خوانده شدند و شهر شهاره مقر فرمانروایی امامان پس از او گردید. از تألیفات او کتاب الاعتصام در فقه است. قاسم در شهاره درگذشت (شرف‌الدین، 4/270-271).
18. المؤیدبن قاسم بن محمد، پس از پدرش به امامت رسید. او چه در زمان پدر و چه پس از آن بارها با ترکان عثمانی جنگید و در بیرون راندن آنان از یمن نقش برجسته‌ای ایفا کرد (همانجا). چیزی بیش از این از احوال او دانسته نیست.
19. ابراهیم بن محمد مؤیدی (د 1083ق/1672م)، اصولی، متکلم، مورخ و فرمانروای زیدی. نسب او به امام عزالدین بن حسن می‌رسد. وی پس از مدتی فرمانروایی، به سود امام متوکل علی اللـه اسماعیل بن قاسم کناره‌گیری کرد. از آثار اوست: الروض الحافل ]فی[ شرح الکافل در اصول فقه، شرح هدایه الافکار، 3 جلد در فروع دین و الروض الباسم فی انساب آل الامام القاسم (شرف‌الدین، 4/233، 234).
20. المتوکل علی اللـه اسماعیل بن قاسم (1019-1087ق/1610-1676م)، فقیه، متکلم، محقق، نویسنده و فرمانروای زیدی. زندگی و احوال سیاسی و اجتماعی و حتی علمی اسماعیل چندان روشن نیست. گفته شده است که او 23 سال حکومت کرد. در روزگار وی و فرزندش قلمرو حکومت طباطباییان زیدی در یمن گسترش یافت و از جنوب به تهامه و حضرموت کشیده شد. در آن سالها بار دیگر ترکان عثمانی از یمن بیرون رانده شدند (امین، حسن، 11/71) و شریف مکه از او فرمان می‌برد. گفته‌اند که در دوران حکومت او مردم در آسایش و امنیت می‌زیستند و از عدالت و رفاه برخوردار بودند. اسماعیل وقت خود را در تدبیر امور مملکت و تدریس و عبادت می‌گذراند. از تألیفات اوست: العقیده الصحیفه و شرح آن، زیر عنوان المسائل المرتضاه الی جمیع القضاه، حاشیه بر المنهاج امام مهدی در اصول و رساله‌ای در طلاق ثلاث. وی در ضوران نزدیک شهر صنعا درگذشت (شوکانی، 1/146-149).
از سدۀ 11ق/16م فرمانروایی امامان زیدی دچار آشفتگی بیش‌تر و تبدیل به نوعی ملوک‌الطوایفی گردید. در این سده و پس از آن، حکومت اینان همواره با انقلابها و شورشهای بسیاری مواجه بود. این نافرمانیها از سوی قبایل و رقیبان سیاسی و محلی سر می‌زد، مانند قیام همدانیان و بنی حشیش و بنی حارث در 1102ق/1691م و 1256ق/1840م و شورش صنعا در 1260ق/1844م و درگیری پیوسته میان اینان و بنی رسول و آل طاهر. گاه نیز افراد چندی از این خاندان با داعیۀ امامت و کسب قدرت سیاسی قیام می‌کردند و به رقابت سیاسی بر می‌خاستند، مانند ستیز میان مهدی صاحب مواهب و پسر عمویش منصور حسین بن قاسم از یک سو و میان مهدی و متوکل قاسم بن حسین از سوی دیگر در سدۀ 13ق/19م. از این‌رو، گاه چند امام همزمان در میان زیدیان فرمان می‌راندند. در 1269ق/1853م فرمانروایی از آل قاسم بیرون رفت و منصور محمدبن عبداللـه به قدرت رسید. در همین سده 5 امام همزمان در صنعا و پیرامون آن حکمرانی داشتند. این درگیری مستمر داخلی سبب آشفتگی امور و تجزیۀ قدرت سیاسی و اجتماعی حکومت زیدیان گردید و درنتیجه ترکان عثمانی که در 1045ق/1635م به دست المؤید بیرون رانده شده بودند، در 1252ق/1836م بار دیگر بر یمن چیره شدند و به فرمانروایی آل منصور پایان دادند. پس از چندی در 1307ق/1890م امام منصور محمدبن یحیی حمیدالدین از این خاندان به امامت رسید. سلطۀ ترکان عثمانی تا پایان جنگ جهانی اول (1332-1337ق/1914-1918م) ادامه یافت و پس از فروپاشی آن در 1337ق/1918م امام متوکل یحیی بن محمد حمیدالدین بر شمال و جنوب یمن نیز دست یافت. روزگار وی و فرزندش احمد به عنوان حکومت متوکلیان شناخته شده است که از 1332-1382ق/1914-1962م ادامه یافت (امین، حسن، 11/72). طومار حکومت اینان با انقلاب یمن به رهبری عبداللـه السلال و اعلام جمهوری در این کشور در 1962م برای همیشه در نوردیده شد.
لین پول از کسان دیگری نیز یاد کرده است که از این سلسله در صعده و صنعا حکمرانی داشته‌اند، (طبقات سلاطین اسلام، 92-95)، اما از تاریخ حکومت آنان و نیز احوال و زندگیشان اطلاعی در دست نیست.
عالمان و فقیهان رسّی یمن: از اواخر سدۀ 2ق/8م که فقیهان و عالمان طباطبایی رسی در یمن فرصت یافتند و حکومتی پایه‌گذاری کردند، دانشمندان، محققان، متکلمان، ادیبان و فقیهان بنامی در این سرزمین پدید آمدند که در درازای 12 سده عقاید، فقه، حدیث، کلام و فرهنگ شیعیان زیدی را رشد و توسعه دادند. افزون بر فقهای حکومتگرِ این طایفه، عالمان دیگری از پیروان این مذهب در یمن به بار آمدند که برخی از ایشان اینانند:
1. حسین بن بدرالدین بن محمد (582-662ق/1186-1264م)، فقیه، اصولی، محدث، محقق و نویسنده و از سلالۀ امام یحیی الهادی است. در هجرۀ رغافه زاده شد و در همان‌جا درس خواند. از تألیفات اوست: شفاءالاوام فی احادیث الاحکام در علم حدیث؛ المدخل؛ الذریعه؛ التقریر، 6 جلد در فقه؛ غره الافکار فی حرب البغاه الکفار؛ ینابیع النصیحه در اصول فقه و النظام (شرف‌الدین، 4/256). او در رغافه درگذشت.
2. حسین بن محمدبن بدرالدین (د 663ق/1265م)، فقیه و محدث. از امام یحیی الهادی نسب می‌برد. در هجرۀ رغافه زاده شد و در همان شهر رشد و کمال یافت و علوم اسلامی را فرا گرفت. شاگردان او از عالمان بنام یمن بودند. (همانجا).
3. دهماء بنت یحیی بن مرتضی (د 837ق/1434م)، فقیه، ادیب، شاعر و محقق. او خواهر امام مهدی احمدبن یحیی است. نزد برادر درس خواند و به مراتب عالی علمی رسید. با سید محمدبن ابی الفضایل ازدواج کرد. دهماء در شهر «ثلاء» زیست و به تحقیق و تألیف روزگار گذراند و در همان‌جا درگذشت. شرحی بر کتاب الأزهار برادرش احمد در 4 جلد نوشته است (همو، 4/258).
4. احمدبن صلاح شرفی (975-1055ق/1567-1645م)، فقیه، مورخ، محقق و نویسنده. نسب او به قاسم رسی می‌رسد. او را به علم، زهد و پترسایی ستوده‌اند. از تألیفات وی است: شرحی بر کتاب الأساس امام قاسم، شرحی بر کتاب الأزهار امام احمدبن یحیی در 4 جلد، شرحی بر کتاب البسامه سیدصارم الدین بن وزیر با عنوان اللآلیء المضیئه در 3 جلد (همو، 4/242).
5. احمدبن محمدبن لقمان (د 1029ق/1620م)، عالم، ادیب، فقیه، محقق و نویسنده. نسب او به امام مهدی احمدبن یحیی می‌رسد. وی از شاگردان سیداحمد شرفی (احمدبن صلاح) بود. در مسجد جامع شهاره حوزۀ درسی داشت. او را تألیفات متعددی است از آن میان: شرح الاساس، شرح الکافل در اصول فقه که در 1360ق/1941م در صنعا چاپ شده است؛ شرح التهذیب تفتازانی در منطق؛ حاشیه بر الفصول اللؤلؤیه و شرحی بر المنهاج، تألیف امام مهدی احمدبن یحیی. وی در قلعۀ غمار در خولان شام درگذشت (همو، 4/243).
6. حسن بن احمد جلال (1014-1048ق/1605-1638م) فقیه، عالم، محقق، نویسنده و شاعر. از احمد ناصر نسب می‌برد. در هجرۀ رغافه زاده شد و در صعصده، شهاره و صنعا نزد عالمان بزرگ روزگارش دانش آموخت و خود از بنام‌ترین فقیهان عصر خود گشت و در دانشهای گوناگون مهارت یافت. او در روزگار المتوکل علی اللـه اسماعیل می‌زیست و نزد او اعتباری تام داشت. در پایان زندگی در «جراف»، یکی از روستاهای خوش آب و هوای پیرامون صنعایِ شمالی اقامت گزید و در همان‌جا مرد. دارای نوشته‌های بسیاری است از جمله: ضوء النّهار که شرح بر کتاب الازها احمدبن یحیی است؛ شرح بر کتاب الفصول اللؤلؤیه سید صارم‌الدین بن الوزیر در اصول فقه؛ شرح بر مختصر المنتهی؛ شرح بر التهذیب در منطق؛ عصام المتورعین در اصول دین؛ شرح بر کتاب القلائد احمدبن یحیی؛ حاشیه بر حاشیۀ سعد بر کشاف. اشعاری نیز دارد (همو، 4/249-250).
7. عبداللـه بن احمد شرفی، عالم و مفسر قرآن. در سدۀ 11ق/16م می‌زیست و از عالمان برجستۀ این قرن شمرده می‌شد. اوراست: المصابیح در تفسیر قرآن در 6 جلد (همو، 4/266).
8. عبداللـه بن عامربن علی حسنی (د 1061ق/1651م)، عالم، ادیب و شاعر. پسرعموی امام منصور قاسم بن محمد است. نمایندۀ حکومت وقت در ذیبین و وادعه بود. از تألیفات اوست: التصریح بالمذهب الصحیح، که گزیده‌ای از آرای وی و امام یحیی الهادی است. وی در هجره (حموس) وطن گزید و در حوث درگذشت (همانجا).
9. ابراهیم بن محمدبن قاسم (د 1145ق/1732م)، عالم، فقیه، مورخ و قاضی. نوۀ امام محمد (المؤید) بن قاسم بن محمد و از تاریخ‌نگاران یمن در سدۀ 12ق/18م است. از اوست: طبقات الزیدیه که در 1134ق/1722م نوشته است. وی مقام قضا را از سوی امام منصور علی به عهده داشت (همو، 4/233).
فقیهان و عالمان طباطبایی در مصر: چند تن از فرزندان و نوادگان قاسم رسّی و برخی از برادران وی یعنی حسن بن ابراهیم و احمدبن ابراهیم و فرزندان عبداللـه بن ابراهیم به مصر رفتند و در آنجا ماندگار شدند (ابن عنبه، عمده الطالب، 172، 176). اینان خاندان بزرگی در مصر پدید آوردند که چندین سده عالمان و فقیهان و گاه انقلابیون نام‌آوری از آن برخاستند. همواره نام‌آوری از آن برخاستند. همواره یکی از افاد منتفذ طباطبایی، عنوان نقیب السادات داشت. از احوال همۀ این عالمان اطلاع کافی در دست نیست و از این‌رو شرح زندگی و نقش علمی و اجتماعی آنان دشوار می‌نماید. برخی از عالمان طباطبایی مصر به شرح زیرند:
1. احمدبن عبداللـه بن ابراهیم طباطبا، عالم و انقلابی. به گفتۀ ابن اثیر (که او را احمدبن محمدبن عبداللـه بن ابراهیم دانسته) وی در 255ق/869م ــ و به گفتۀ ابن عنبه در 270ق/883م ــ در دیار بین برقه و اسکندریۀ مصر با داعیۀ خلافت قیام کرد و پس از آن به صعید رفت و در آنجا پیروانش افزون شدند و کار او بالا گرفت. احمدبن طولون (220-270ق/835-883م) سپاهیانی برای سرکوب او گسیل داشت. جنگ میان دو سپاه درگرفت که احمد در آن کشته شد و پیروانش پراکنده شدند (الکامل، 7/217؛ عمده الطالب، 172).
2. محمدبن اسماعیل بن قاسم رسّی معروف به شعرانی، عالم، محدث و نقیب سادات طباطبایی مصر در سدۀ 3ق/9م. پس از او فرزندش اسماعیل و پس از آن فرزند دیگرش احمد مقام نقابت را عهده‌دار بودند (ابن عنبه، همان، 175).
3. احمدبن محمدبن اسماعیل (281-345ق/894-956م)، عالم، ادیب، شاعر و نقیب سادات طباطبایی مصر. از زندگی او چیزی دانسته نیست، اما معلوم است که در مصر درگذشته و در همان‌جا به خاک سپرده شده است. اشعاری از او در یتیمه الدهر ثعالبی و جاهای دیگر آمده است (ابن خلکان، 1/129-130). ابن نظیف سال وفات او ا 346ق/957م آورده است (ص 137).
4. ابوالبرکات هادی بن حسین بن محمد علوی رسّی، عالم و محدث (ابن ماکولا، 4/205 حاشیه).
5. ابوعبداللـه حسن بن ابراهیم رسی (همانجا).
6. ابوابراهیم اسماعیل بن ابراهیم، از نوادگان حسن بن ابراهیم طباطباست که در 337ق/948م در مصر درگذشت (ابن عنبه، عمده الطالب، 173).
7. ابوالحسن بن ابی محمد حسن بن علی ملقب به جمل، از نسل حسن بن ابراهیم طباطباست که در مصر زیست و در همان‌جا درگذشت (همانجا).
8. محمدبن احمدبن علی بن حسن بن ابراهیم طباطبا مشهور به محمد صوفی مصری، عالم و اهل تصوف (همانجا).
9. محمد شجاع بن احمدبن حسن بن طباطبا معروف به المستجد، بنیادگذار مستجدیۀ مصر است (همانجا).
10. محمدبن احمدبن حسن بن طباطبا معروف به محمدالرئیس (همانجا).
11. ابوالحسن علی بن محمد صوفی، از نسل احمدبن حسن و بنیادگذار سلسلۀ کرکی در مصر (همانجا).
12. علی بن محمدبن موسی معروف به ابن بنت فرعه، از نوادگان قاسم رسی است (ابن عنبه، همان، 181).
13. ابومحمد عبداللـه بن احمدبن علی بن حسن بن ابراهیم طباطبا (286-348ق/899-959م)، از عالمان و ثروتمندان بنام طباطباییان مصر است. در حجاز زاده شد و سپس به مصر رفت و در همان‌جا زیست و درگذشت. به سخاوت و گشاده‌دستی شهره بود (ابن خلکان، 3/81؛ ابن دواداری، 1 (6)/145-146).
14. ابوالحسن علی بن حسن بن ابراهیم طباطبا.
15. محمدبن احمدبن علی (همانجا).
16. محمدبن طاهربن علی بن احمد، از بزرگان خاندان طباطبا و از محدثان بنام است (همانجا).
17. حسن بن عبداللـه بن محمد بن قاسم (همانجا).
عالمان طباطبایی در عراق: عراق از حدود 36ق/656م که امام علی بن ابی‌طالب(ع) مقر فرمانروایی خود را از مدینه به کوفه انتقال داد، پیوسته مرکز شیعیان و علویان بود، اما پس از آنکه محمدبن ابراهیم در کوفه شورش کرد و دولتی بنیاد نهاد، سادات و شیعیان در آن رو به فزونی نهادند و به رغم نامساعد بودن اوضاع سیاسی و اجتماعی علویان، در سده‌های بعد نیز اینان در کوفه و بصره و بغداد ساکن شدند و از میان آنان عالمان، فقیهان، نویسندگان و ادیبان بسیاری ظهور کردند. محمدبن ابراهیم بن سلیمان بن قاسم رسی ملقب به توزون در بصره ساکن شد و فرزندان او به «بنی توزون» شهرت یافتند (ابن عنبه، عمده الطالب، 176). گروهی از این سادات نسبشان به محمدبن ابراهیم می‌رسد و از این‌رو به طباطبایی شهرت دارند. برخی از سادات مشهور طباطبایی عراق اینانند:
1. ابوالمعمّر یحیی بن محمد بن قاسم بن محمد بن طباطبا (د 478ق/1085م)، نحوی، ادیب، متکلم، شاعر و نسب‌شناس. وی شیعی امامی بود و در بغداد می‌زیست. دانش را از استادانی چون علی بن عیسی ربعی و ابوالقاسم ثمانینی فرا گرفت. کسانی چون ابوالسعادات هبه اللـه الشّجری از او علم آموختند. انباری گوید او را کتابی در فن شعر بوده است. نیز کتابی در شرح اللمع تألیف ابن جنی در نحو از او یاد شده است. برخی از اشعار او را یاقوت آورده است (معجم الادباء، 20/32، 33؛ ابن تغری بردی، 5/123؛ بغدادی، ایضاح، 2/410؛ ابن جوزی، 9/25، 26؛ زرکلی، 9/207).
2. ابومحمد جعفربن محمدبن اسماعیل بن احمد ناصر بن حسین بن قاسم رسی تهامی مکی، عارف، ادیب، شاعر و لغت‌دان. از زندگی او چیزی دانسته نیست. همین اندازه روشن است که وی در سدۀ 6ق/12م ساکن بغداد بوده و از عالمان و ادیبان روزگار خود به‌شمار آمده است. وی سفری به خراسان کرد و پس از آن به بغداد بازگشت و بعد روانۀ واسط گردید. در سالهای پس از 530ق/1136م آهنگ خوزستان کرد و از بصره و سرزمین فارس گذشت. گفته شده که عبدالکریم سمعانی (506-562ق/1112-1167م) از او روایت کرده است (کاتب اصفهانی، 3/20-21).
3. جلال‌الدین صفی‌الدین ابوجعفر محمدبن تاج‌الدین علی بن محمدبن رمضان معروف به طِقْطَقی (660-709ق/1262-1309م)، عالم، ادیب، مورخ، نویسنده و نقیب سادات علوی عراقی. نسب او به قاسم رسّی می‌رسد. پدرش تاج‌الدین علی از عالمان بنام و از ثروتمندان بزرگ بود و نقابت علویان را به عهده داشت. وی دارای زمینهای بسیار در سواحل فرات و دجله بود. یک سال که قحطی بزرگ پدید آمد، تاج‌الدین با بهره گرفتن از قدرت اقتصادیش دارایی منقول و غیرمنقول مردم تهیدست را به بهایی اندک خرید و بر فقر عمومی افزود. این سوء استفاده تا آنجا شهرت یافت که آن قحطی معروف به قحطی ابن طقطقی شد. این توانمندی اقتصادی، قدرت سیاسی و اجتماعی مهمی برای تاج‌الدین پدید آورده بود. از این‌رو او یک بار نامه‌ای به اباقاخان بن هولاکو نوشت و برکناری وزیر ایرانی او عطا ملک جوینی (623-681ق/1226-1282م) را خواستار شد. این نامه به دست برادر عطاملک، شمس‌الدین جوینی (مق‍ 683ق/1284م) افتاد و او آن را به برادرش داد. او نیز در خشم شد و به هراس افتاد، از این‌رو کسانی را وادار به کشتن تاج‌الدین ساخت و سپس کشندگان را قصاص و همۀ دارایی او را مصادره کرد (ابن عنبه، عمده الطالب، 180-181). اینکه چرا او را ابن طقطقی نامیده‌اند دقیقاً معلوم نیست (زبیدی، ذیل طق).
صفی‌الدین محمد، که او نیز به ابن طقطقی شهرت یافت، ابتدا در حله می‌زیست و پس از قتل پدر در 680ق/1281م (یا 672ق/1273م) مقام نقابت علویان کوفه، بغداد، کربلا و نجف را به دست آورد. او نسبت به پدر از نفوذ اجتماعی و سیاسی و اقتصادی کمتری برخوردار بود و غالباً به سفر می‌پرداخت. از اربل، بصره، کوفه و اصفهان دیدار کرد و در 696ق/1297م به ایران آمد و به مراغه رفت و در 700ق/1301م وارد تبریز شد. در 701ق/1302م به موصل رفت و در این شهر کتاب مشهورش الفخری یا الآداب السلطانیه (ﻫ م) را نوشت و آن را به فخرالدین بن عیسی حاکم مغولی موصل تقدیم کرد. او همسری خراسانی برگزید. ابن طقطقی با ایران و فرهنگ و ادب پارسی آشنایی و بدانها دلبستگی داشت. وی را کتاب دیگری به نام الغایات است. از او فرزندی به نام علی ماند. برای اینکه نام او با جدّش اشتباه نشود او را «علی صغیر» می‌گفتند.
4. سیدعلی بن محمدب علی طباطبایی معروف به صاحب ریاض (1161-1231ق/1748-1816م)، فقیه، اصولی، محدث، محقق و نویسنده. او در کاظمین زاده شد و در کربلا زیست. وی از نبیرگان ملاصالح مازندرانی است. از عالمان و فقیهان عراق از جمله شیخ یوسف بحرانی (1107-1186ق/1695-1772م) صاحب حدائق بهره برد و خود از عالمان بنام گردید. عالمان چندی از حوزۀ درس او بهره بردند و از او به اخذ اجازۀ حدیث نایل آمدند که از آن میان می‌توان به شیخ احمد احسایی (1166-1241ق/1753-1826م) اشاره کرد. در 1215ق/1800م که وهابیان به عتبات عالیات هجوم آوردند، سید خانواده‌اش را به یمن فرستاد و خود در خانه باقی ماند، اما آسیبی به او نرسید. او را تألیفاتی است، از آن میان: شرح مختصر نافع علامۀ حلّی زیر عنوان ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدّلایل، الاستصحاب و الاجماع، حجیّه مفهوم الموافقه، منجزات المریض، حجیه الشهره، و حجیه ظواهر الکتاب (آقابزرگ، 6/274).
5. سیدمهدی بن سید علی طباطبایی (د 1260ق/1844م)، عالم و فقیه. در کربلا زیست و در همان‌جا درگذشت. وی از استادان شیخ مرتضی انصاری بود.
6. سیدابراهیم طباطبایی (1248-1319ق/1832-1901م)، ادیب و شاعر. او در نجف زاده شد و در همین شهر زیست و درگذشت. در ادب عربی و انواع شعر توانا بود. از او دیوان شعری بر جای مانده که در 1332ق/1914م در شهر صیدا چاپ شده است (سرکیس، 2/1226).
عالمان و امیران طباطبایی در ایران: از اواخر سدۀ 2ق/8م گروهی از علویان حجاز و عراق بر اثر شرایط نامساعد سیاسی در قلمرو خلافت عباسیان و آزار امیران ترک‌نژاد آنان، به ایران که در آن روزگار گردن فرازیهای عباسیان را بر نمی‌تافت، پناه آوردند و در این سرزمین یا به جنگ سیاسی و قهرآمیز خود بر ضد عباسیان ادامه دادند و یا به زندگی آرام و بی‌دغدغۀ خویش پرداختند. یکی از این کسان که در نیمۀ دوم سدۀ 3ق/9م از کوفه به ایران آمد و در اصفهان ساکن شد، احمدبن محمدبن احمد بن ابراهیم طباطبا بود. وی که دقیقاً روشن نیست در چه سالی وارد اصفهان شد، در این شهر زیست و در همان‌جا درگذشت. فرزندان او در اصفهان ماندگار شدند و در سده‌های بعد به سراسر ایران راه یافتند. شاخه‌هایی از آن بار دیگر به عراق رفتند و در عتبات ساکن شدند، مانند آل بحرالعلوم (ﻫ م) و حکیم (ﻫ م). از نسل احمد عالمان، شاعران، ادیبان، فقیهان و امیران ناموری در ایران و عراق پدید آمدند که برخی از آنان اینانند:
1. ابوالحسن محمدبن احمد معروف به ابن طباطبا (د 322ق/934م)، عالم، ادیب، شاعر، محقق و نویسنده. گفته شده است که وی در اصفهان پا به جهان نهاد و در همان‌جا رشد یافت و تا پایان عمر در این شهر زیست و در همان‌جا درگذشت. از این‌رو به ابن طباطبای اصفهانی شهرت یافت (محیط، 40). ابوالحسن به گرفتگی زبان دچار بود. گرچه وی در دوران ناتوانی سیاسی عباسیان می‌زیست و در آن روزگار بازار سیاست و مبارزه گرم بود، اما او یکسره به کارهای علمی و ادبی و شعر و شاعری پرداخت و عمری را به آسودگی به سر آورد. از رفاه و دارایی بسیار نیز بهره‌مند بود. بیش‌ترین شهرت او توجه به شعر و شاعری به زبان عرب است. شعرهای او را متوسط دانسته‌اند، اما وی را در نقد ادبی تونا خوانده‌اند (امین، محسن، 9/7374). برخی از آثار او که باقی مانده در این فن است. او از شاعرانی است که در بیان واقعۀ غدیرخم اشعاری دارد (امینی، 3/340؛ ابن معصوم، 1/256). گفته‌اند که ابوالحسن همواره آرزوی دیدار عبداللـه بن معتز (د 296ق/909م) شاعر معروف و ساکن بغداد را داشت، اما هرگز او را ندید. در اواخر زندگی معتز اشعاری از او به دستش رسید. گفته شده که ابوالحسن 64 سال زندگی کرد. برخی از آثار او بدین قرار است: المدخل فی معرفه المعمّی من الشعر، الشعر و الشّعراء، تهذیب الطبع، فرائد الدّرّ (امینی، 3/340، 341)، دیوان شعر که در 1332ق/1914م در صیدا چاپ شده است (بروکلمان، تاریخ الادب العربی، 2/100)، عیارالشعر که در 1375ق/1956م به کوشش طه حاجری و محمد زغلول سلام در قاهره چاپ شده است، العروض، سنام المعالی، فی تقریظ الدفاتر (بستانی ف، ذیل ابن طباطبا).
2. ابوالحسن علی بن محمدبن احمد ملقب به شهاب، ادیب و شاعر. از تولد، زندگی و مرگ او اطلاع دقیقی در دست نیست. او در اصفهان زاده شد و مانند پدر در ادبیات عرب مهارت یافت و در شعر و شاعری بلندآوازه گشت و در اصفهان درگذشت. سادات طباطبایی آل بحرالعلوم که در سدۀ 11ق/17م از ایران به نجف هجرت کردند، با 18 نسل به علی شاعر (شهاب) اصفهانی می‌رسند.
3. حسین بن محمدبن ابی‌طالب بن قاسم بن محمد، نسب‌شناس و از عالمان طباطبایی ایران (ابن عنبه، عمده الطالب، 173، 174).
4. محمدبن محمدبن حسن بن ابی البرکات، چیزی از احوال او روشن نیست. به گفتۀ ابن عنبه از عالمان این خاندان و از نبیرگان محمد شاعر (ابن طباطبا) اصفهانی بود (همانجا).
5. ابواسماعیل ناصر الخراسانی، از نسل محمد شاعر اصفهانی بود و در سدۀ 5ق/11م به روزگار طغرل سلجوقی (د 455ق/1063م) می‌زیست. کتاب منتقله الطّالبیین نوشتۀ اوست. این کتاب به کوشش محمد مهدی سیّد حسن خرسان در 1388ق/1968م در نجف چاپ شده است (شامی، 367).
6. امیر عبدالغفار بن عمادالدین، فقیه، عارف، سیاستمدار و شیخ‌الاسلام، از سادات طباطبایی است و نسبش با 8 واسطه به علی شاعر اصفهانی می‌رسد. روشن نیست که خود و یا نیاکانش در چه زمانی و چرا به آذربایجان کوچیده‌اند. او در سدۀ 9ق/15م در روزگار فرمانروایی آق قویونلو در آذربایجان می‌زیسته و از سوی حسن بیک که از 872 تا 882ق/1467 تا 1477م در تبریز حکمرانی داشته، به سمت شیخ‌الاسلام آذربایجان گمارده شده است. او عنوان «امیر» نیز داشته است. وی را به علم و عرفان و پارسایی ستوده‌اند. گفته شده که او در حکومت حسن بیک درگذشته است. از این‌رو مرگ او را باید قبل از 882ق/1477م دانست. گفته‌اند که فرزندان میرانشاه گورکانی که در آن روزگار در آذربایجان بودند و خود را از مریدان و پیروان عبدالغفار می‌دانستند، جنازۀ سید را با احترام در مزار خانوادگیشان در سرخاب تبریز به خاک سپردند. (کربلایی تبریزی، 1/214).
7. امیر سراج‌الدین عبدالوهاب بن امیر عبدالغفار (د 927ق/1521م)، عالم، عارف، فقیه و شیخ‌الاسلام. او در اواخر سدۀ 9ق/15م و اوایل سدۀ 10ق/16م می‌زیسته است. گفته‌اند که در سمرقند زاده شده و سالها در آن شهر به سر برده است. پدرش در واپسین روزهای زندگی او را به تبریز فرا خواند، اما هنگامی که به این شهر رسید پدر درگذشته بود. وی از سوی فرمانروایان تبریز به سمت شیخ‌الاسلام آذربایجان گماشته شد. در همین مقام بود تا شاه اسماعیل صفوی (891-930ق/1486-1524م) به قدرت رسید و با سرعت قدرتهای محلی را برانداخت و سلطنت صفوی را بنیاد نهاد. گرچه او نسبت به خاندان عبدالوهاب خوشبین نبود، در 920ق/1514م که از عثمانیان شکست خورد، سید را به عنوان فرستادۀ ویژه خود نزد سلطان سلیم عثمانی. (د 926ق/1520م) فرستاد. سلیم او را به زندان انداخت. او همچنان در زندان ماند تا سلیم درگذشت و فرزندش سلطان سلیمان (د 974ق/1566م) به جای پدر نشست و عبدالوهاب را ازاد کرد و گرامی داشت. او یک سال پس از آن در استانبول درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد (همو، 1/216).
8. امیر فیض اللـه بن غیاث‌الدین محمد طباطبایی قهپایی، از عالمان امامی سدۀ 11ق/17م است. در نجف دانش آموخت و از عالمانی چون مقدس اردبیلی (د 993ق/1585م) فقه و حدیث را فرا گرفت و از مقدس و سیدحسن بن قمر کرکی اجازۀ روایت یافت. ملامحمد تقی مجلسی (د 1070ق/1660م) نزد او دانش آموخت و از او اجازۀ نقل حدیث گرفت، وی حاشیه‌ای بر مبحث الهیات شرح تجرید ملاعبدالرزاق لاهیجی (د 1051ق/1641م) نوشت (آقابزرگ، 6/115).
9. سیدقاسم بن محمد حسن حسینی طباطبایی قهپایی، عالم، محدث و رجالی. او در سدۀ 11ق/17م می‌زیست. نزد شیخ بهایی (953-1031ق/1546-1622م) درس خواند و از وی اجازۀ روایت یافت. ملامحمد باقر مجلسی (1037-1111ق/1628-1699م) از او روایت کرده است. ملامحمدعلی استرابادی نویسندۀ مشترکات الرجال از او علم رجال آموخته است (مدرس، 3/326).
10. میرفتاح طباطبایی (1209-1269ق/1794-1853م). پدر او میرزا یوسف آقا مجتهد تبریزی (د 1242ق/1826م) فرزند حاج میرزا عبدالفتاح طباطبایی بود. از زندگی میرفتاح چندان چیزی دانسته نیست. شهرت او بیش‌تر به این سبب است که در طی جنگهای ایران و روس (جنگ اول: 1218-1228ق/1803-1813م، جنگ دوم: 1241-1243ق/1826-1827م) همراه برخی خوانین ناراضی از حکومت قاجاریه، به سپاه روسیه در اشغال تبریز یاری رساند و در زمان چیرگی آنان بر تبریز، در این شهر زیست و پس از انعقاد عهدنامۀ ترکمانچای (در 1243ق/1828م) به تفلیس گریخت و بعد در 1258ق/1842م به تبریز بازگشت و در همین شهر درگذشت (بامداد، 3/51).
11. سیدصادق بن سیدمهدی طباطبایی (1227-1300ق/1812-1883م)، فقیه و مرجع تقلید مردم تهران. او در اصفهان زاده شد. پدرش که از عالمان صاحب نفوذ بود، از اصفهان به همدان کوچید و در آنجا ساکن شد. از این‌رو گاه او را همدانی خوانده‌اند. وی پس از فراغت از تحصیل به تهران سفر کرد و در این شهر ماندگار شد و بدین جهت به تهرانی نیز شهرت یافت. او سرانجام در تهران درگذشت و در شهر ری به خاک سپرده شد. میرزا یوسف آشتیانی (د 1303ق/1886م) بر قبر او بارگاه باشکوهی ساخت (بامداد، 6/121-122).
افزون بر عالمان و امیران یاد شده، کسان بسیاری از طباطباییان ایران در درازای 12 سده به مراتب علمی، سیاسی و اجتماعی برآمده‌اند. به گفتۀ محیط طباطبایی، از دورۀ صفویان تاکنون در ایران، عراق و هند بیش از 000‘1 تن شاعر، ادیب، فقیه، محدث، عالم دین، سیاستمدار، حاکم و عالم به علوم مختلف از همین دودمان برخاسته‌اند (ص 42). فقیهان و عالمان برجسته‌ای چون سیدمحمد کاظم طباطبایی یزدی (د 1337ق/1918م)، سید محمد مجاهد (د 1242ق/1826م)، میرزا ابوالحسن زواره‌ای نائینی معروف به میرزای جلوه (د 1314ق/1896م)، سید محمد طباطبایی مجتهد (1257-1339ق/ 1841-1921م)، سیدحسن مدرس (1287-1357ق/1870-1938م)، آیت اللـه سیدحسین طباطبایی بروجردی (1292-1380ق/1875-1960م)، آیت اللـه سیدمحسن طباطبایی حکیم (1306-1390ق/1889م-1970م)، علامه سید محمد حسین طباطبایی تبریزی (د 1362ش)، آیت اللـه حاج آقاحسین طباطبایی قمی (1282-1366ق/1865-1947م)، از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین سادات آل طباطبا در ایران بودند.
مآخذ: آقابزرگ، الذریعه؛ آیتی، محمدابراهیم، اندلس، تهران، 1363ش؛ ابن اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، 1385ق/1965م؛ ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره، مصر، 1391ق/1971م؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، حیدرآباد، 1359ق؛ ابن خلدون، العبر، بیروت، 1957م؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1398ق/1978م؛ ابن دواداری، عبداللـه بن ایبک، کنزالدرر، به کوشش صلاح‌الدین المنجّد، قاهره، 1380ق/1967م؛ ابن سمره، عمربن علی، طبقات فقهاءِ الیمن، به کوشش فؤاد سید، قاهره، 1957م؛ ابن عنبه، احمدبن علی، عمده الطالب، نجف، 1380ق/1961م؛ همو، الفصول الفخریه، به کوشش جلال‌الدین حسینی ارموی (محدث)، تهران، 1346ش؛ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، قاهره، 1351ق/1932م، 270؛ ابن ماکولا، علی بن هبه اللـه، الاکمال، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی، حیدرآباد، 1384ق/1965م؛ ابن معصوم، علی، انوارالربیع، به کوشش شاکر هادی شکر، نجف، 1388ق/1968م؛ ابن ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، بیروت، 1398ق/1978م؛ ابن نظیف، محمدبن علی، تاریخ المنصوری، به کوشش پطرس گریازنیویچ، مسکو، 1963م؛ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1400ق؛ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، 1368ق؛ امین، حسن، دائره‌المعارف الاسلامیه الشیعیه، بیروت، 1395ق/1970م؛ امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، 1403ق/1983م؛ امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، 1387ق/1967م؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، 1347-1353ش؛ بروکلمان، کارل، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ترجمۀ نبیه امین فارس و منیر البعلبکی، بیروت، 1984م؛ همو، تاریخ الادب العربی، ترجمۀ عبدالحلیم النّجار، قاهره، 1974م؛ بستانی، ف ذیل ابن طباطبا؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، استانبول، 1947م؛ همو، هدیه العارفین، استانبول، 1951م؛ تشیّد، علی‌اکبر، قیام سادات علوی، تهران، 1331ش؛ حمیری، نشوان بن سعید، الحورالعین، به کوشش کمال مصطفی، قاهره، 1367ق/1948م؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، 1390ق؛ رابینو، ﻫ ل.، سفرنامۀ مازندران و استراباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1343ش؛ همو، فرمانروایان گیلان، ترجمۀ م. پ. جکتاجی و رضا مدنی، رشت، 1364ش؛ زبیدی، تاج العروس، ذیل طق؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 1969 و 1984م؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، 1351ش؛ سیوطی، عبدالرّحمن، تاریخ الخلفاء، به کوشش محمد محیی‌الدین عیدالحمید، قاهره، 1371ق/1952م؛ شامی، عبدالامیر، تاریخ الفرقه الزیدیه، نجف، 1394ق/1974م؛ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، قاهره، 1387ق/1967م؛ شوکانی، محمدبن علی، البدر الطالع، بیروت، 1348ق؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش دیدرینگ و محمد یوسف نجم، بیروت، 1390-1391ق/1970-1971م؛ صنعانی، محمدبن احمد، ائمه الیمن، تعز، 1372ق؛ عرشی، حسین بن احمد، بلوغ الحرام، بیروت؛ العیون و الحدائق، به کوشش دخویه، لیدن، بریل، 1869م؛ فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، قاموس المحیط، ذیل طب؛ قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، قاهره، 1383ق/1961م؛ کاتب اصفهانی، عمادالدین، خریده القصر، به کوشش شکری فیصل، دمشق، 1964م؛ کربلایی تبریزی، حافظ حسین، روضات الجنان، به کوشش جعفر سلطان القرایی، تهران، 1344ش؛ گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ لین پول، استانلی، طبقات سلاطین اسلام، ترجمۀ عباس اقبال، تهران، 1363ش؛ همو و بارتولد، ولادیمیر، تاریخ دولتهای اسلامی، ترجمۀ صادق سجادی، تهران، 1363ش؛ مادلونگ، و.، «سلسله‌های کوچک شمال ایران»، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، به کوشش ر. ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، 1363ش؛ مامقانی، عبداللـه بن حسن، تنقیح المقال، نجف، 1350ق؛ محیط طباطبایی، محمد، «شوخی جدی»، یغما، س 18، شم‍ 1، (فروردین 1344ش؛ مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب، تبریز، شفق، 1346ش؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، بیروت، 1966؛ مقدسی، مطهربن طاهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1916م؛ مقریزی، احمدبن علی، اتّعاظ الحنفاء، به کوشش جمال‌الدین الشّیّال، قاهره، 1367ق/1948م؛ یاقوت حموی، ابو عبداللـه، معجم الادباء، بیروت، 1400ق/1980م.
حسن یوسفی اشکوری