ام القوین

اُم‌ُّ الْقَیْوَیْن‌، یکى‌ از 7 امیرنشین‌ امارات‌ متحدة عربى‌. این‌ نام‌ را برگرفته‌ از «ام‌ القوّة» به‌ معنای‌ مرکز نیرو دانسته‌اند که‌ به‌ تدریج‌ به‌ ام‌القوین‌ و سپس‌ به‌ ام‌ القیوین‌ تبدیل‌ شده‌ است‌ (جناب‌، 306).
این‌ امارت‌ در جنوب‌ شبه‌ جزیرة مسندم‌، بر امتداد ساحل‌ موسوم‌ به‌ ساحل‌ مهادن‌ یا متصالح‌ یا قرصنه‌ در 25 و 35 عرض‌ شمالى‌ و 55 و 34 طول‌ شرقى‌ قرار دارد ( بریتانیکا؛ سنان‌، 19؛ مجتهدزاده‌، 166).
شیخ‌ نشینهای‌ هفتگانة مسندم‌ و دیگر نقاط جنوبى‌ خلیج‌ فارس‌ تا پیش‌ از سدة 12ق‌/18م‌ عملاً قرنها تحت‌ تسلط و حاکمیت‌ ایران‌ بوده‌ است‌. به‌ هنگام‌ گسترش‌ حاکمیت‌ نادرشاه‌ افشار بر کرانه‌های‌ جنوبى‌ خلیج‌ فارس‌، شیوخ‌ قاسمى‌ جلفار (رأس‌ الخیمه‌) در مسندم‌ نفوذ و حاکمیت‌ داشتند. پس‌ از نادر و سقوط دولت‌ افشاریه‌، نفوذ شیوخ‌ قواسم‌ تا کرانه‌های‌ شمالى‌ خلیج‌ فارس‌ گسترش‌ یافت‌. در اوایل‌ سدة 13ق‌/19م‌ شبه‌ جزیرة مسندم‌ تحت‌ سلطة وهابیان‌ درآمد. نیروی‌ دریایى‌ بریتانیا که‌ در پى‌ تسلط بر مناطق‌ خلیج‌ فارس‌ بود، به‌ رویارویى‌ با شیوخ‌ منطقه‌ پرداخت‌ و پس‌ از شکست‌ دادن‌ آنان‌ در 1820م‌ قرار داد صلحى‌ میان‌ شیوخ‌ قواسم‌ مسندم‌ و بریتانیا منعقد شد. طبق‌ این‌ قرارداد قبایل‌ مسندم‌ به‌ صورت‌ حکومتها و واحدهای‌ سیاسى‌ و مستقل‌ از یکدیگر و در عین‌ حال‌ وابسته‌ به‌ بریتانیا درآمدند و قلمرو این‌ شیوخ‌ امضا کنندة صلح‌، امارات‌ متصالحه‌ (صلح‌ کننده‌) نامیده‌ شد. شیخ‌ نشین‌ ام‌القیوین‌ که‌ حکومتش‌ در آن‌ زمان‌ با شیخ‌ عبدالله‌ بن‌ راشد بود، از نخستین‌ امضاکنندگان‌ این‌ قرارداد بود. تقسیم‌ اصلى‌ قلمرو شیوخ‌ در 1921م‌/ 1300ش‌ صورت‌ گرفت‌. در این‌ زمان‌ ام‌القیوین‌ همراه‌ ابوظبى‌، دبى‌، شارجه‌ (شارقة)، رأس‌ الخیمه‌، عجمان‌ و فجیره‌ یکى‌ از شیخ‌ نشینهای‌ هفتگانة مسندم‌ شد. در 1971م‌/1350ش‌ با خروج‌ بریتانیا از خلیج‌ فارس‌، شیخ‌ نشینهای‌ موسوم‌ به‌ متصالحه‌، فدراسیون‌ «امارات‌ عربى‌ متحده‌» را تأسیس‌ کردند (نک: اسعدی‌، 1/208، 226؛ اقتداری‌، 337، 338؛ بشیر، 22-23؛ دلدم‌، 137-140؛ سنان‌، 19- 20؛ مجتهدزاده‌، 164-166، 178).
امارت‌ ام‌ القیوین‌ که‌ پس‌ از عجمان‌ کوچک‌ترین‌ امارات‌ متصالحة عربى‌ است‌، تنها شیخ‌ نشین‌ شبه‌ جزیرة مسندم‌ است‌ که‌ سرزمینش‌ محدودة جغرافیایى‌ یکپارچه‌ای‌ را شامل‌ مى‌شود (سنان‌، 124؛ مجتهدزاده‌، 178؛ میریان‌، 181). امارت‌ ام‌ القیوین‌ در جنوب‌ و غرب‌ رأس‌ الخیمه‌ و به‌ فاصلة 6 کیلومتری‌ شمال‌ عجمان‌ قرار گرفته‌ است‌. شارجه‌ در 31 کیلومتری‌، و دبى‌ در 45 کیلومتری‌ جنوب‌ غربى‌ ام‌ القیوین‌ قرار دارند. ساحل‌ خلیج‌ فارس‌ به‌ طول‌ 24 کم شمال‌ غربى‌ و غرب‌ آن‌ را فراگرفته‌ است‌ (جناب‌، 304؛ بشیر، 20؛ میریان‌، همانجا؛ یغمایى‌، 126). وجود مرزهای‌ مورد اختلاف‌ و نامعین‌، تعیین‌ دقیق‌ مساحت‌ ام‌القیوین‌ را بسیار مشکل‌ و شاید ناممکن‌ ساخته‌ است‌، اما مى‌توان‌ گفت‌ حدود 777 کم 2 مساحت‌ دارد که‌ معادل‌ 1% کل‌ مساحت‌ امارات‌ متحده‌ را به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است‌ (اسعدی‌، 1/208؛ اقتداری‌، 343؛ بشیر، 20، 22؛ جناب‌، همانجا؛ میریان‌، 182؛ بریتانیکا؛ WNGD, .(1243 مرکز آن‌ شهر ام‌القیوین‌ است‌ که‌ بر جزیره‌ای‌ واقع‌ شده‌ است‌ و هنگام‌ جزر آب‌ به‌ خاک‌ اصلى‌ امارت‌ ام‌ القیوین‌ مى‌پیوندد (بشیر، 20؛ جناب‌، 305).
آب‌ و هوای‌ ام‌ القیوین‌ خشک‌ و صحرایى‌ است‌. در زمستان‌ دمای‌ آن‌ به‌ 25 سانتى‌گراد مى‌رسد و در تابستان‌ آب‌ و هوای‌ آن‌ مانند دیگر امارات‌ ساحلى‌ گرم‌ و مرطوب‌ است‌. این‌ سرزمین‌ شامل‌ واحة بزرگى‌ است‌ که‌ از کرانه‌های‌ شمالى‌ شهر ام‌القیوین‌ آغاز مى‌شود و تا فلج‌المعلى‌ در جنوب‌ خاوری‌ ادامه‌ دارد. در شرق‌ این‌ واحه‌، وادی‌ مرفق‌ - دهانة دره‌ای‌ از کوه‌ حجاز - واقع‌ شده‌ است‌ (بشیر، همانجا؛ جناب‌، 304؛ مجتهدزاده‌، همانجا؛ اسعدی‌، 1/210؛ یغمایى‌، همانجا).
تا سدة 19م‌ اوضاع‌ اقتصادی‌ ام‌القیوین‌ صورت‌ مناسبى‌ نداشت‌، تا اینکه‌ در دوران‌ حکومت‌ احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ راشد، ام‌ القیوین‌ با کنیا، سومالى‌ و زنگبار ارتباط تجاری‌ برقرار کرد و به‌ صورت‌ غنى‌ترین‌ امارت‌ ساحل‌ خلیج‌ فارس‌ درآمد (جناب‌، 306). مراودات‌ تجاری‌ و اقتصادی‌ با سواحل‌ ایرانى‌ خلیج‌ فارس‌ نیز پیوسته‌ جریان‌ دارد و ایرانیان‌ در آنجا صاحب‌ مؤسسات‌ گوناگون‌ چون‌ مدارس‌، شعبة بانک‌ و شرکتهای‌ بازرگانى‌ هستند (میریان‌، 181-182). کار اصلى‌ مردم‌ ام‌القیوین‌ ماهیگیری‌ است‌ و اقتصاد آن‌ بر پایة وصول‌ 30% از عواید نفتى‌ شارجه‌ و امتیاز انتشار تمبر و کمک‌ دیگر امارات‌ و برخى‌ کشورهای‌ عربى‌ استوار است‌ (جناب‌، 305؛ میریان‌، 181؛ اسعدی‌ 1/240؛ سنان‌، همانجا؛ جعفری‌ 329). در 1969م‌/1348ش‌ حاکم‌ ام‌ القیوین‌ قراردادی‌ به‌ مدت‌ 40 سال‌ برای‌ اکتشاف‌ نفت‌ در حوزة خشکى‌ ام‌القیوین‌ با شرکت‌ شل‌ منعقد کرد و حق‌ الامتیازی‌ بابت‌ آن‌ و بهره‌برداری‌ از گازهای‌ طبیعى‌ نفت‌ دریافت‌ نمود (جناب‌، 311-312). فعالیت‌ کشاورزی‌ در ام‌ القیوین‌ بسیار ضعیف‌ و اندک‌ است‌. تنها در واحة فلج‌ المعلى‌ در مرزهای‌ جنوب‌ غربى‌ ام‌القیوین‌ به‌ سبب‌ وجود آب‌، کشت‌ و زرع‌ صورت‌ مى‌پذیرد. در آن‌ واحه‌ نخل‌، سبزیجات‌ و درختان‌ انبه‌ وجود دارد (بشیر، همانجا؛ جناب‌، 304؛ بریتانیکا ). مرغداری‌ و تولید لبنیات‌ نیز از اوایل‌ سال‌ 1980م‌ در این‌ امارت‌ رواج‌ یافته‌ است‌ (اسدی‌، 210، 212).
جمعیت‌ ام‌القیوین‌ از حدود 17 هزار نفر در 1975م‌/1354ش‌ به‌ حدود 29 هزار نفر در 1986م‌/1365ش‌ افزایش‌ یافت‌. جمعیت‌ شهر ام‌القیوین‌ را در دهة 1990م‌ تا 15 هزار تن‌ نیز برآورد کرده‌اند (اسعدی‌، 1/210؛ اقتداری‌، 343؛ مجتهدزاده‌، 178؛ کتاب‌ سبز، 4). ظاهراً بیشتر مردم‌ آن‌ سرزمین‌ ایرانى‌ تبارند که‌ به‌ زبان‌ عربى‌ و فارسى‌ سخن‌ مى‌گویند. ساکنان‌ بومى‌ آن‌ را قبایل‌ آل‌ بوعلى‌ و السودان‌ و قبیلة غفیری‌ تشکیل‌ مى‌دهند (اسعدی‌، 213؛ قلعجى‌، 672؛ میریان‌، همانجا)؛ مردم‌ عرب‌ زبان‌ آن‌ پیرو مذاهب‌ پنج‌ گانة اسلامند. قبیلة غفیری‌ حنبلى‌ مذهب‌، و قبایل‌ آل‌ بوعلى‌ و السودان‌ وهابى‌ مسلکند (اسعدی‌، قلعجى‌، مجتهدزاده‌، میریان‌، همانجاها).
حاکم‌ ام‌ القیوین‌ از 1981م‌/1360ش‌، شیخ‌ راشد بن‌ احمد آل‌ على‌ از خاندان‌ المعلى‌ از شاخه‌های‌ قبیلة آل‌ بوعلى‌ است‌. معمولاً این‌ مقام‌ در خانوادة امیران‌ المعلى‌ به‌ توالى‌ باقى‌ مانده‌ است‌ (ریس‌، 661، 674؛ بایندر، 30؛ جناب‌، 306). امارت‌ ام‌ القیوین‌ صاحب‌ 4 کرسى‌ در مجلس‌ ملى‌ اتحادیة امارات‌ عربى‌ است‌ (بشیر، 33، 149؛ صباح‌، 59).
در ام‌القیوین‌ آثاری‌ از دوران‌ نادرشاه‌ افشار همچون‌ قلعه‌ها و توپهای‌ بزرگ‌ موجود است‌. برخى‌ این‌ توپها را از پرتغالیها دانسته‌اند (اسعدی‌، 1/209؛ جناب‌، 305-306).
مآخذ: اسدی‌، فوزی‌ عبدالمجید، «التنمیة الزراعیة و دورها فى‌ تحقیق‌ الامن‌ الغذائى‌ فى‌ دولة الامارات‌ العربیة المتحدة»، دراسات‌ فى‌ مجتمع‌ الامارات‌، شارجه‌، 1990م‌، ج‌ 4؛ اسعدی‌، مرتضى‌، جهان‌ اسلام‌، تهران‌، 1366ش‌؛ اقتداری‌، احمد، حاشیه‌ و تعلیقات‌ بر تاریخ‌ مسقط و عمان‌، بحرین‌ و قطر و روابط آنها با ایران‌ محمدعلى‌ سدیدالسلطنة مینابى‌، تهران‌، 1370ش‌؛ بایندر، غلامعلى‌، خلیج‌ فارس‌، خرمشهر، 1317ش‌؛ بشیر، اسکندر، دولة الامارات‌ العربیة المتحدة، بیروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ جعفری‌ ولدانى‌، اصغر، کانونهای‌ بحران‌ در خلیج‌ فارس‌، تهران‌، 1371ش‌؛ جناب‌، محمدعلى‌، خلیج‌ فارس‌، تهران‌، 1342ش‌؛ دلدم‌، اسکندر، خلیج‌ فارس‌، تهران‌، 1363ش‌؛ ریس‌، ریاض‌ نجیب‌، وثائق‌ الخلیج‌، لندن‌، 1987م‌؛ سنان‌، محمود بهجت‌، ابوظبى‌، بغداد، 1389ق‌/1969م‌؛ صباح‌، سالم‌ جبیر، امارات‌ خلیج‌ فارس‌ و مسألة نفت‌، ترجمة على‌ بیگدلى‌، تهران‌، 1368ش‌؛ قلعجى‌، قدری‌، الخلیج‌، بیروت‌، دارالکاتب‌ العربى‌؛ کتاب‌ سبز (امارات‌ متحدة عربى‌)، وزارت‌ امور خارجه‌، تهران‌، 1368ش‌؛ مجتهدزاده‌، پیروز، کشورها و مرزها در منطقة ژئوپلیتیک‌ خلیج‌ فارس‌، ترجمة حمیدرضا ملک‌ محمدی‌ نوری‌، تهران‌، 1372ش‌؛ میریان‌، عباس‌، جغرافیای‌ تاریخى‌ خلیج‌ و دریای‌ پارس‌، خرمشهر، 1353ش‌؛ یغمایى‌، اقبال‌، خلیج‌ فارس‌، تهران‌، 1352ش‌؛ نیز: Britannica, 1978; WNGD.
سیمین‌ محقق‌


87 88 89 90 91 92 93 94 95 96