مسجد ذوالفقار نیم آورد اصفهان

مسجد و مدرسة ذوالفقار ، در محلة نیم آورد قرار دارد . این محله ، از محلات قدیم شهر اصفهان محسوب مى شود . محمد مهدى بن محمد رضا الاصفهانى ، آن را جزء چهل محله اى مى داند که از زمانهاى قدیمتر به یادگار نامش باقى مانده است [اصفهانى ، نصف جهان فى تعریف الاصفهان ،‌25 – 29] . جناب در کتاب الاصفهان ، آمارى ویژه از این محله در اختیار محققان قرار مى دهد . در تاریخ 1297 هـ . ق 2577 نفر ساکن محلة نیم آورد بودند ، و 306 خانه در آنجا وجود داشت . در مقایسه با محلات دیگر ، محلة نیم آورد جزء محلاتى بود که جمعیت زیادى داشت . از این رو ، اماکن مذهبى ویژه اى براى رفع نیاز مردم ، در آنجا پیریزى شد . از آنجا که این محل در نزدیکى بازار اصفهان قرار داشت ، نیاز کسب و کار ،‌ آرامش و اسکان ، و نیایش و نیاز مذهبى ، در مجموعه اى منظم از بازار ، مسجد و خانه بر آورده مى شد . نمونه هایى فراوان از این مجموعه در مقیاسهاى بزرگ و کوچک ، در شهرهاى تاریخى ایران همچون : تبریز و اصفهان دیده مى شود .

در احصائیة شهر اصفهان به سال 1343 هـ . ق ، محلة نیم آورد جزء ناحیة شمال غربى و در ادارة کمیساریا نمرة (2) بود . «در این تاریخ که شهر با دو خط تقریبى یکى از شمال به جنوب ، و دیگرى از مغرب به مشرق و متقاطع در وسط شهر مى باشد ، به چهار ناحیه تقسیم یافته . یکى ، در جنوب غربى کمیساریا نمره 1 مشتمل بر محلات ذیل : الیادران ، لنبان ، چهار سوق کوچک ، خیابان خوش ،‌ چهار سوق شیرازیها ، پاى نارون ، جوب شاه ، مستهلک ، شمس آباد ، چهار باغ ، پشت مطبخ ، درب کوشک ، مسجد حکیم . دیگر ، ناحیة شمال غربى در ادارة کمیساریا نمرة (2) و مشتمل بر محلات ... : محله نو (مشترک) مسجد حکیم (مشترک) درب کوشک(مشترک) شیش بید آباد ، پاچنار ، قبله دعا ، مورنان ،‌ دروازه نو ، باغ همایون ، سینه پائینى ، نیم آورد ، جماله کله ، دردشت ، شهشهان ...»[جناب ، الاصفهان ، 203 ـ 204] .

شاردن نیز محلة نیم آورد را جزء محلات پرجمعیت طبقه بندى کرد ، و دربارة آن نوشت : «محلة نیم آورد ، یکى از محلات پرجمعیت اصفهان است . نقاط مهم این محله ، عبارتند از : جماله و مسجد ذوالفقار ؛ که وجه تسمیه آن ، به مناسبت نام شمشیر حضرت على (ع) است . و یک حمام و یک مهمانخانه به اسم (خاصه تراش)که فقط اصلاح شاه را مى کند ، و این خود مقامى شامخ است»[شاردن ، سفرنامه ، 89] .

به هر حال مسجد و مدرسه و حمام ذوالفقار ، در محلة‌ ذوالفقار و متصل به بازار اصفهان قرار دارد . زنجیره هاى آرامش ، کار و نیاز مذهبى ، در محلاتى تاریخى مانند ذوالفقار و محلة نیم آورد ، به طور کامل عیان است . بازار نیم آورد که بخشى از بازار بزرگ اصفهان به شمار مى آید ، مدرسة تاریخى نیم آورد ـ از بناهاى عصر شاه سلیمان صفوى ـ را در خود پنهان کرده است . همچنین ، به غیر از نقاط مسکونى این محله ، مساجدى همچون : مسجد خیاطها ، مسجد نو ، مسجد ذوالفقار و مسجد شیشه ، در این محله قرار دارند .

هر یک از آثار یاد شده ، تصویرى از زنجیره هاى : نیاز کار ، و آرامش انسانى است . پویایى محلاتى تاریخى همچون نیم آورد با سکنة خاص آن ، نمودار تصویر گذشتة محلات قدیم است .

مسجد ذوالفقار در عهد شاه تهماسب

ادعاى صفویان دربارة تشیعشان ، موجب شد تا به گسترش اماکن مذهبى بپردازند . بعضى از این مکانها ، به نامهاى خاصى از اهل بیت (ع) یا افراد معروفى نامگذارى مى شد ؛ مانند مسجد على (ع) یا مسجد شیخ لطف الله ، پدر زن شاه عباس اول . نام مسجد ذوالفقار نیز از نام شمشیر حضرت على (ع) گرفته شده است . از این رو ، بر بالاى سر در ورودى مسجد ، صورت دو شمشیر دیده مى شود . احترام خاصى که شیعیان به امام على (ع) داشتند ، موجب شد تا مکانهاى مذهبى زیادى به نام این شخصیت آذین داده شود . «مؤلف تاریخ اصفهان و رى نوشته ، که مسجد و مدرسه و حمام ذوالفقار را ذوالفقار اسپهانى خاصه تراش شاه ساخته است . و این مطلب ، کاملاً اشتباه است ؛‌ زیرا اولاً خاصه تراش شاه مطابق محتواى یکى از کتیبه ها ، استاد علیرضا بوده نه ذوالفقار خان . و اصولاً ذوالفقار خانى در بین نبوده است . و اینکه تصور کرده اند که مسجد را خاصه تراش شاه ساخته است ، از آنجا ناشى شده که در لوحة سنگى که در مسجد نصب است ، مقرر گردیده که در ریاست خاصه تراش شاه بر صنف دلاک و سلمانى و نظایر آنها ، وجوهاتى که در پیش گرفته مى شده ، مطالبه نگردد . و از طرفى هم بالاى سر در صورت دو شمشیر بوده . از مجموع این مطالب . نتیجة موهومى به این طور که ذوالفقار خان خاصه تراش بانى مسجد و مدرسه و حمام بوده ، گرفته شده است»[رفیعى مهر آبادى ، آثار ملّى اصفهان ، 247] .

مسجد ذوالفقار حدود نیم جریب است ، که در زمان شاه تهماسب صفوى به سال 950 هـ . ق ، به وسیلة شخصى به نام شیخ محمد صفى ـ مطابق محتواى کتیبة مسجد ـ برپا شد .

کتیبة سر در مسجد ذوالفقار ، به خط ثلث با کاشى سفید معرق و بر زمینة لاجوردى حکایت از زمان ساخت و بانى مسجد مى کند :

«قد عمر الله هذا المسجد الموسوم بذى الفقار فى ایام خلافة السلطان الاعظم الاکرم ابوالمظفر شاه طهماسب الحسینى بهادرخان ـ خلد الله ملکه و افاض على العالمین عدله ـ اضعف عباد الله شیخ محمد الصفى نمقه محمد سیاوش فى سنة 950»[هنر فر ، گنجینة آثار تاریخى اصفهان ، 384] .

«اشعار منقور بر در قدیمى این مسجد به سوى بازار ، به خط ثلث برجسته به شرح زیر است :

محمد عربى آبروى هر دو سراى

کسى که خاک درش نیست خاک بر سر او

شنیده ام که تکلم نمود همچومسیح

بـدیـن حـدیـث لب لعـل روح پــرور او

که من مدینة علمم على در است مرا

عجب خجستـه حدیثسـت من سگ در او

و بر روى درى که به سوى کوچه باز مى شود ، عبارت زیر نوشته شده است :

قال الله تبارک و تعالى : و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احداً»[هنر فر ، گنجینة آثار تاریخى اصفهان ، 385] .

وقفیات مسجد

رقباتى که بر مسجد ذوالفقار وقف شده ، در بالاى کتیبة سر در مسجد لوح سنگى سیاه رنگى به طول 57 و عرض 4 سانتى متر نصب شده ، و کتیبة آن به خط ثلث بر جسته ، به شرح زیر است :

بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذى واقف على الضمائر والسرائر والصلوة و السلام على محمد و آله اجمعین . وقف شرعى نمود عالى جناب حاجى الحرمین الشریفین سیدالساداة حاج میرزا اسدالله همگى دو باب دکان قصابى و نوار ... فروشى در جنب مسجد ذوالفقار معین در سر م آورد به موجب وقف نامچة على حده و وقف مسجد مزبور نمود وقفاً صحیحاً شرعیاً . و این کلمات بجهه وقف نامچه قلمى شد ، فى پنجم شهر رمضان 1109 . کتبه محمد نصر»[هنرفر ، گنجینة آثار تاریحى اصفهان ، 385] .

کتیبه اى تاریخى

همان گونه که دربارة انواع کتیبه ها گفتیم ، در مسجد ذوالفقار نیز کتیبه اى وجود دارد که از بخشودگى مالیاتى صحبت مى کند . «بریکى از جرزهاى ایوان نوبى مسجد کوچک ذوالفقار ، سنگ لوح سیاه رنگى به طول 90 و عرض 55 سانتى متر نصب ده که یه خظ نشتعبسث یزجشته ، قزمان اه عیاش کبیز مبنى بر بخشودگى مالیات صیف دلاک و آینه دار وفصاد و ختنه کار و کیسه مال و خدمتکاران و آبگیران حمامهاى مردانه و زنانه ، بر آن نقش بسته است . کتیبة لوح مزبور که مورخ به سال 1037 هجرى است ، به شرح زیر مى باشد : «وفرمان همیون آنکه جون به عرض رسید که از قدیم الایام مقرر بود که خاصه تراش متلغى از جماعت سلمانى و سلیمانى که عبارت از دلاکان و آینه داران و فصادان و ختنه کاران و کیسه مالان و خدمتکاران و آبگیران حمامات مردانه و زنانه [باشد بگیرند] . به عنف و تعدى با آنان رفتار مى نموده اند . در این زمان خجسته اوان که امر خاصه تراشى را به عمده الضاع استاد على رضا خاصه تراش شفقت فرمودیم ، مشارالیه مطالبات مذکوره را معاف داشته شرط نمود که یک دینار طلب ندارد و ثواب آن را به روزگار فرخنده آثار بندگان نواب کامیاب سپهرد رکاب اشرف اقدس شاه بابا ام ـ انارالله برهانه ـ هبه نمود . بنابراین ، مقرر ، مقرر نمودیم که احدى از حکام و تیولداران و کلانتران و سربلوکان و ضابطان } ... ] ممالک محروسه اصلاً و مطلقاً به علت اخراجات از علفه و علوفه و تنلقا و للاع و پیکار و شکار و دست انداز و پیشکش و عیدى و سایر تکالیف دیوانى به هر اسمى که بوده باشد ، خواله ننمایند و قلم را کوتاه دارند . و هر ساله حکم مجدد طلب ندارند . و آیة کریمة : «فمن بدله تعد ماسمعه» را منظور دارند . تحریراً فى شهر صفر 1037»[هنرفر ، گنجینة آثار تاریخى اصفهان ، 386] .

بدین گونه ،‌پادشاهان صفوى از کتیبه هاى مندرج در مساجد و امکان عمومى براى اطلاع رسانى به عموم مردم ، استفاده مى کردند .

هم اکنون ، اصلاحگران آثار معمارى تاریخى ، بر روى سر در ورودى مسجد ذوالفقار به طرف بازار ، گچ سفید کشیده اند . از این رو ، تصویر دوشمشیرى که شاردن ، جابر انصارى و هنرفر از آن یاد کرده اند ، از بین رفته است . مسجد نیز فعلاً به صورت مسجدى کوچک در امتداد بازار قرار دارد ؛ که در روزهاى هفته بهغیر از روزهاى تعطیل ، در آن نماز جماعت برپا مى شود .

کتیبة مسجد ذوالفقار

به هر حال نقش کتیبه ها به غیر از مفهوم مذهبى آن ، زیبایى خاصى به اثر ایجاد شده مى بخشید . همچنین ، پادشاهان مى توانستند افکار و نیات آتى خود را ، براى مردم روشن کنند . در مسجد ذوالفقار ، کتیبه اى است که از بخشودگى مالیاتى صحبت مى کند . در مسجد جامع اصفهان نیز از این گونه کتیبه ها که از بخشودگى مالیاتى حکایت مى کند ، دیده مى شود . شاید پادشاهان صفوى بدین گونه مى خواستند حمایت اصناف را به سوى خود جلب کنند تا بدین وسیله بر مدت فرمانروایى شان بیفزایند.