بار

بار ، از مهمترین و پایدارترین مراسم درباری معمول در ایران . در ابتدا، در بعضی از تشریفات ، از مراسم مشابه در مصر و آشور تأثیر پذیرفت و بعداً خود نیز بر مراسم امپراتوری روم و اروپای قرون وسطی و از همه مهمتر بر دستگاه خلافت و همچنین دربار شاهان هند اثر گذاشت (والزر ، ص 19 و بعد، 22 و بعد). در ایران ، مراسم باریابی تا قرن حاضر ادامه یافت .

نقشهای برجسته بر روی سنگ از دوران هخامنشی ، بویژه نقشی که گروه باستان شناسان آمریکایی در 1315 در محل خزانه تخت جمشید کشف کرد، مراسم باردادن داریوش (حک : 521 ـ 485 ق م ) را نشان می دهد. مورخان یونانی نیز اطلاعات بیشتری در دسترس ما قرار داده اند.

مراسم بدین شرح بود: متقاضی درخواست خود و دلایل آن را به رئیس تشریفات تسلیم می کرد و رئیس تشریفات مراسم معمول را توضیح می داد و در روز موعود او را تا حضور شاه همراهی می کرد. شاه ، با لباس و زیورهای سلطنتی ، کلاهی موسوم به «کِدَرِس » بر سر، عصای سلطنتی بلندی در دست راست و گل نیلوفری در دست چپ ، راست بر تختی که دارای پُشتی بلند بود می نشست . خدمتکاران و محافظان شخصی شاه پشت سر او می ایستادند (گیرشمن ، شکل 255). در نقش برجسته ای که باردادن داریوش را نشان می دهد، ولیعهد او خشایارشا نیز با ظاهری آراسته در طرف راست پدرش ایستاده است ؛ برگ نیلوفری در دست چپ دارد و دست راست او، به نشانه اینکه می خواهد سخن بگوید، بالا رفته است .

در دوره های بعد، مقامات رسمی واشراف نیز در مراسم بار سلطنتی شرکت داشتند. هر یک از آنها جایگاه مشخصی داشت و میزان نزدیکیش به شاه نشانه اهمیّت مرتبه او بود؛ مثلاً مقام افراد نشسته بالاتر از افراد ایستاده ، و قرار گرفتن در سمت راست شاه مهمتر از سمت چپ بود (رجوع کنید به فردوسی ، ج 4، ص 612، بیتهای 3007 به بعد). اگر کسی را در جایی فروتر از مقام او قرار می دادند نشانه آن بود که شاه نسبت به او بیمهر شده است (بیهقی ، ص 32 به بعد). در دوران ساسانیان ، شاه بر مخدّه هایی می نشست که روی تختی زرین قرار داشت و تاج سلطنتی نیز، که از زنجیری آویزان بود، چنان قرار گرفته بود که گویی بر سر شاه قرار دارد. این آیینها در دوران نخستین سلسله های اسلامیِ ایران نیز که ساسانیان را سرمشق خود قرار می دادند ادامه داشت . در دربار ساسانی پرده ای میان شاه و باریاب آویخته بود و پس از آنکه او به محل تعیین شده می رسید پرده را کنار می زدند. این سنت در دربار خلفای اموی و عباسی ، به تقلید از ساسانیان اجرا می شد؛ ولی در شرح دربارهای سلسه های اسلامی ، ایران ذکری از آن نشده است . باریاب موظف بود که به محض رؤیت پادشاه زمین را ببوسد. در دوره های بعد، بوسیدن تخت شاهی یا دست و انگشتری او نیز موسوم شد. در دربار خلفا، در اوایل ، بوسیدن زمین اجباری نبود و کافی بود که باریاب بگوید: «اَلسَّلامُ عَلیکَ یا امیرَالمؤمنینَ و رَحْمَهاللهِ و بَرَکاتُه »، ولی بعدها بوسیدن زمین جای آن را گرفت و هر چند، در ابتدای امر، ولیعهد و پسران خلیفه و بنی هاشم و قضات و فقها و زهّاد و قاریان قرآن از این کار معاف بودند. سرانجام ایشان نیز مکلّف به پیروی از این رسمِ اصلاً ایرانی شدند (صابی ، ص 31؛ جاحظ ، 1914، ص 7؛ فون کرمر ، ج 2، ص 246 به بعد).

پس از بوسیدن زمین ، شاه به باریابنده دستور برخاستن می داد و آن وقت او منتظر می ماند تا شاه از او سؤال کند. در دوره ساسانیان پاسخ باریاب با این کلمات آغاز می شد: «انوشگ بَوید» (جاویدان باشید) و گاهی نیز می افزود: «اُکامَگ رسید» (و کامیاب باشید). در زمانهای بعد نیز ذکر دعایی چون «زندگانی خداوند درازباد!» معمول بود ( کارنامگ ، 9:16، 20، 10: 7، 9، 12:13، 13:9، 15؛ فردوسی ، ج 1، ص 318، بیت 1289، ج 7، ص 362، بیت 81؛ طبری ، سلسله اول ، ص 824، 1048؛ بیهقی ، ص 63، 65، 73، 75).

باریاب هنگام سخن گفتن با پادشاه می بایست دست خود را (در زمان هخامنشیان ) یا دستمالی را (در زمان ساسانیان ) برابر دهانش بگیرد (طبری ، سلسله اول ، ص 1036؛ فردوسی ، ج 7، ص 362، بیت 88؛ نولدکه ، 1879، ص 343، 367؛ کریستنسن ، ص 400)؛ و نیز موظف بود که هنگامی که پادشاه سخن می گوید دست بر سینه بایستد (رجوع کنید به فردوسی ، ج 4، ص 218، بیت 2528، ج 7، ص 362، بیتهای 80، 87).

علاوه براین تشریفات ، باریاب و دیگر حاضران موظف بودند که مقررات دقیق دیگری را نیز رعایت کنند. از جمله کسی حق سخن گفتن نداشت مگر در پاسخ به پرسش پادشاه ، هر کس که اجازه سخن می یافت می بایست شمرده و کوتاه بگوید و از تکرار بپرهیزد. تصحیح کلام شاه ، تفّأل بد، گزافه گویی ، بدگویی ، خندیدن ، آب دهان انداختن و بینی بالا کشیدن مجاز نبود. حاضران می بایست سکوت را رعایت و تا حدّ ممکن از سرفه و عطسه کردن خودداری کنند. کسانی که به شاه نزدیک می شدند موظف بودند که قبلاً دندانهای خود را با خلال پاکیزه کنند تا دهانشان خوشبو باشد؛ با اینهمه ، مجاز نبودند که عطر تند استعمال کنند. در دربار عباسیان ، باریاب موظف بود که لباس سیاه ، که شعار عباسیان بود، بر تن کند. ولی کسی مأذون نبود که به رنگ کفش خلیفه ، که قرمز بود، کفش بپوشد. آشامیدن آب نیز در مراسم بارِ خلیفه مأذون نبود، اما در بارهای دیگر بدین حد سختگیر نبودند. میهمانانِ دربارهای آل بویه و ایلخانیان و تیموریان و صفویان می توانستند آب بنوشند و کاسه های مخصوصی بدین منظور در تالار شرفیابی گذاشته شده بود. باریاب هنگام ترک تالار می بایست مسافتی پس پس رود تا به شاه پشت نکند. از این گذشته ، کسی مجاز نبود که سوار بر اسب وارد کاخ شود مگر آنکه پیشتر از شاه اجازه گرفته باشد. در مراسم باریابی بیگانگان ، که زبان کشور را نمی دانستند، مترجمی حضور می یافت ( پلوتارک ، ص 27 و بعد؛ کارنامگ ، 10:7: 9ـ13؛ 12:14:13؛ فردوسی ، ج 1، ص 98، بیت 355، ص 144، بیتهای 369 و بعد، ص 146، بیت 375، ص 172، بیتهای 687 و بعد، ص 302، بیتهای 1084 و بعد، ص 2315، بیتهای 1288 وبعد، ص 324، بیتهای 1365 و بعد، ص 488، بیتهای 22 وبعد؛ ج 4، ص 218، بیتهای 2526 و بعد، ص 532، بیت 2059؛ ج 5، ص 170، بیت 827؛ ج 6، ص 24، بیتهای 230 و بعد، ص 652، بیتهای 1308 و بعد؛ ج 7، ص 282، بیتهای 3340 و بعد؛ طبری ، سلسله اول ، ص 859، سلسله سوم ، ص 59؛ صابی ، ص 232، 33 و بعد، 35 و بعد، 52، 57، 59، 68، 74 و بعد؛ جاحظ ، 1914، ص 7، 28، 69، 112، 125 و بعد؛ مسعودی ، چاپ پلا، ج 1، ص 288؛ یاقوت ، ج 5، ص 349، 355؛ گردیزی ، ص 136؛ نولدکه ، 1879، ص 93).

در دوران پیش از اسلام ، زنها حق بارخواهی و باریابی داشتند (فردوسی ، ج 1، ص 315، بیتهای 1281 به بعد). در نقشهای روی ظروفی که از زمان ساسانیان باقی مانده ملکه نیز در کنار شاه ایستاده است (گیرشمن ، شکلهای 244، 259). در دربارهای ایلخانان مغول و تیموریان نیز مادر و همسران و دختران پادشاه در «شرفیابیها» شرکت داشتند و هر یک ، به مقتضای مرتبه خویش ، در کنار یا پشت سرشاه می ایستادند یا می نشستند؛ از این گذشته آنها خود نه فقط زنان و خویشاوندان مرد بلکه مردان بیگانه را نیز به حضور می پذیرفتند (کارپینی ، ج 9، 13 ششم ، 14 هشتم ؛ " ذیل " ، 7،8؛ ابن بطوطه ، ج 2، ص 387 و بعد؛ جوینی ، ج 3، تصویر روبروی ص 101؛ کلاویخو، ص 244 و بعد، 268). ولی ، در دربار خلفا و سلسله های ایرانی اوایل دوره اسلامی ، زنی بجز کنیزان رقاصه حضور نداشت .

برای باریافتن به حضور شاه ، متقاضی ـ از هر مرتبه و جنسی که بود ـ نخست می بایست از رئیس تشریفات کسب اجازه کند. صاحب این منصب معمولاً از مقامات لشکری و از طبقه اشراف و گاهی نیز از بستگان نزدیک شاه بود (جاحظ ، 1914، ص 28؛ مسعودی ، چاپ پلا، ج 1، ص 288؛ فردوسی ، ج 1، ص 172، بیت 687) ولی سامانیان و غزنویان ، ترکان را بدین سمت منصوب می کردند و محمود غزنوی حتی غلامان جوان و خوشرویی را که گاه بزم او را می آراستند به این کار می گماشت (بیهقی ، ص 134، 159 و بعد، 329 و بعد).

در دوره هخامنشیان ، این سمت را فرمانده محافظان شاهی (هَزارَپَتی ، به یونانی خیلیارخوس ) عهده دار بود. در زمان ساسانیان او را هندِمان گَران سالار می نامیدند (کریستنسن ، ص 113، 394 و بعد). در شاهنامه ، این مقام «سالارِ بار» و «پرده دار» خوانده شده است . در دربار عباسیان «حاجب الحُجّاب » نام داشت که گروهی حاجب و فرّاش زیرنظراو کار می کردند. چون «حاجب » ترجمه عربی «پرده دار» است ، شاید بتوان چنین استنباط کرد که در دربار ساسانی نیز «سالاربار» ریاست حاجبان را بر عهده داشته است . در دوره های سامانیان و غزنویان ، فراشانِ خلوت را «حاجب » و رئیس ایشان را «حاجب بزرگ » می خواندند. در زمان سلجوقیان نیز این دو عنوان در جنب معادلهای خود بترتیب «باربیگ » و «امیرِبار» به کار می رفت (راوندی ، ص 128، 367، 390). در عهد ایلخانان ، مأموران محافظ (کِزیک ـ کِشیک ) مناصبی مشابه با حاجبان گذشته داشتند و رئیسشان «امیرِ کِزیک » خوانده می شد (رشیدالدین ، ص 543، 908، 958). در دربار تیمور، این کار برعهده سه تن از شاهزادگان بود که «میرزا» (مخفف «امیرزاده ») لقب داشتند. در دوران صفویان ، همه مسائلِ بارِشاهی را مأموری ملقب به «ایشیک آقاسی باشی » اداره می کرد و در این امر محافظانی به نام «یساولانِ صحبت » (میرزا سمیعا، ص 64؛ انصاری ، ص 51) به او کمک می کردند. عنوان «ایشیک آقاسی باشی » تا پایان دوران قاجار معمول بود و بعد از آن به «رئیس تشریفاتِ دربار» تغییر یافت . در همه دوره های تاریخ ایران ، دارندگان این مقام از منزلت و نفوذ بسیار برخوردار بوده اند و غالباً در جریان توطئه هایی قرار داشته اند که در برخی از موارد به خلع یا قتل فرمانروا و گاهی نیز به ارتقای مقام خود ایشان منجر شده است (دیودوروس سیکولوس ، فصل 69؛ صابی ، ص 71؛ جاحظ ، 1965، ص 159 و بعد؛ گردیزی ص 136،160 و بعد؛ جرفادقانی ، ص 40، 92 و بعد؛ 127، 157؛ بیهقی ، ص 12، 33، 58، 325 و بعد، 433، 865 و بعد؛ راوندی ، ص 159 و بعد، 233، 235، 254 و بعد، 264؛ جوینی ، ج 2، ص 211 و بعد، 258 و بعد؛ رشیدالدین ، ص 543، 546 و بعد، 908، 919، 1065 و بعد؛ ص 124؛ کلاویخو، ص 283 و بعد).

در سراسر تاریخ ایران همواره مرسوم بوده است که شخصی که به حضور شاه می رسد هدایایی تقدیم و عطایایی دریافت کند و این رسم نسبت به حکّامِ ولایات و فرستادگان شاهان دیگر همواره اجرا می شد. در زمان ایلخانان و تیموراین رسم چندان اهمیت داشت که هر کس هدیه ای همراه نداشت نمی بایست به باریافتن امید بندد.اصطلاحات «تِگْشیمیشی » و «اُلجامیشی » (کردن / یافتن )، که در دوره مغول رواج داشت به معنی «هدیه آوردن و به حضور پذیرفته شدن » بود (جوینی ، ج 1، ص 213؛ ج 3، ص 46؛ رشیدالدین ، ص 542، 543، 809، 831، 879، 881، 891، 896؛ کاشانی ، ص 54 و جز آن ). اگر هدیه دهنده شخص مهمی بود، هدایا را در روز باریابی و در حضور آورنده در معرض بازدید همگان قرار می دادند و پس از آن به تالار شرفیابی نزد شاه می بردند. حاملان این قبیل هدایادر نقشهای برجسته دو سوی پله های آپادانا در تخت جمشید نشان داده شده اند (فردوسی ، ج 1، ص 318، بیتهای 1290 و بعد؛ ج 2، ص 268، بیتهای 872 و بعد؛ ج 5، ص 242، بیتهای 1692 و بعد؛ ج 6، ص 234، بیتهای 1987 و بعد؛ بیهقی ، ص 52، 53، 471،

474؛ کارپینی ، ج 9، ص 12 پنجم ؛ کلاویخو، ص 159، 168، 218 و بعد، 243 و بعد، 327 وبعد؛ عالم آرای صفوی ، ص 449؛ محمد رفیع انصاری ، ص 51 و بعد؛ میرزاسمیعا، ص 14، 96؛ کمپفر، ص 24، 66، 106، 271، 276 و بعد؛ تاورنیه ، ص 130، 146).

بار معمولاً در تالاری از کاخ داده می شد، ولی در بهار و تابستان گاهی در باغ کاخ سلطنتی برگزار می شد. در این حالت ، تاج و تخت را به باغ می بردند و سایبانی برپا می کردند. در دوران هخامنشیان از تالار آپادانا و در اواخر دوره ساسانیان از تالارهای کاخ خسرو برای این مراسم استفاده می شد. فرمانروایان دوران اسلامی مراسم بار را در عمارتهایی برگزار می کردند که به همین منظور ساخته شده بود. خانهای بزرگ مغول هنوز چادرنشین بودند و از اینرو افراد در چادر به حضور می پذیرفتند؛ ولی ، در زمان ایلخانان ، باردادن در کاخ رفته رفته از نو مرسوم شد. براساس گزارشهای موجود، تیمور، در زمان سلطنت خود، هم در قصر و هم در چادر افراد را به حضور می پذیرفت . سرانجام در دوره صفویان استفاده از چادر متوقف شد و بارِ شاهی ، که در این زمان «مجلس »خوانده می شد، چون گذشته ، در کاخ ـ نخست در قزوین و بعداً در یکی از بناهای زیبا نظیر عالی قاپو و چهلستون و کاخ باغ گلستان و کاخ باغ بلبل و جز آنها در اصفهان ـ برگزار می شد. روزِ بار، کف تالار مفروش می شد و دیوارهای آن را با پرده های رنگارنگ و تصاویر رزمی و بزمی و شمایل پادشاهان زینت می دادند؛ تالار را با گل و چراغ و بخوردان و درختهای مصنوعی با برگها و میوه ها و پرنده های گوهرنشان می آراستند؛ آبنماها را با گل و میوه ، که در سطح آب شناور بود، مزیّن می کردند و فوّاره ها نیز به کار می افتاد. محافظان مسلّح ، با لباسهای متحدالشکل و مجلل و کمربندهای زرین و سیمین ، در داخل و خارج تالار به صف می ایستادند. گاهی جانورانی ، مانند شیر و ببر و پلنگ و شتر و فیل و اسب را که با قلاده های زرین بسته شده بودند، در بیرون کاخ به نمایش می گذاشتند. در بارهای خاص ، چون اعیاد نوروز و مهرگان ، یا هنگام باریافتن فرستادگان دربارهای خارجی به شکوه و جلال مراسم می افزودند (کریستنسن ، ص 397). سفیرانی که از خارج می آمدند معمولاً چند روزی را در پایتخت سپری می کردند تا به حضور پذیرفته شوند؛ گاهی ، مخصوصاً در زمان صفویان ، در سراسر مدت اقامت خویش در ایران میهمان حکومت بودند (فردوسی ، ج 1، ص 144، بیت 366، ص 172، بیتهای 684 و بعد؛ ج 3، ص 364، بیتهای 844 و بعد؛ ج 6، ص 144، بیتهای 277 و بعد؛ صابی ، ص 14 و بعد، 79؛ گردیزی ، ص 200؛ بیهقی ، ص 248 وبعد، 50، 380، 470 وبعد؛ 655، 713 و بعد؛ جرفادقانی ، ص 132؛ جوینی ، ج 3، ص 98، 101؛ رشیدالدین ، ص 947 و بعد؛ بَناکَتی ، ص 464 و بعد؛ کاشانی ، ص 45 و بعد، 133؛ کلاویخو، ص 206 و بعد؛ 237 وبعد، 241، 269 و بعد؛ عالم آرای صفوی ، ص 593؛ حسن روملو، ص 88، 92، 482، 484، 487؛ قاضی احمد، ص 6، 63، 85، 89؛ اولئاریوس ، ص 130 وبعد؛ تاورنیه ، ص 123 و بعد؛ کمپفر، ص 206 و بعد، 252 و بعد؛ کریستنسن ، ص 397).

بارشاهی دو نوع بود: 1) «بارِ خاص » مخصوص به حضور پذیرفتن رجال کشور و امیران و سفیران بیگانه یا بررسی مسایل حکومتی ؛ 2) «بارِعام » برای به حضور پذیرفتن مردم . مراسم نوروز و مهرگان نیز، به همین ترتیب ، به جشنهایی برای «خاصّه » و «عامّه » تقسیم شده بود. پنج روز اوّلِ هر جشنی را شاه بارعام می داد و در روز ششم ، بارِ خاصِ رجال و اشراف و اعضای خاندان سلطنتی جداگانه آغاز می شد. اشراف حق شرکت در بارعام نداشتند (ابوریحان بیرونی ، ص 218 و بعد؛ همو، 1316، ص 253؛ نظام الملک ، ص 60؛ مسعودی ، چاپ پلا، ج 1، ص 311).

در ایران باستان ، بارشاهی بخش مهمی از نظام حکومتی بود و باردادن از پادشاهی جدا نبود، چنانکه با موقوف ماندن بار، پادشاهی نیز موقوف می ماند (فردوسی ، ج 5، ص 176، بیت 912؛ ج 7، ص 12، بیتهای 88 و بعد). به همین جهت آموزش قواعدِ مراسم باردادن بخشی از تعلیم و تربیت شاهزادگان بود (همو، ج 2، ص 200، بیت 88، ص 218، بیت 190؛ ج 4، ص 684، بیت 3865).

یکی از وظایف عمده شاه در بارهای عام و خاص گوش دادن به شکایات بود. ازینرو در دوران اسلامی ، گاهی اصطلاح «مظالم » (شکایات و شنیدن شکایات ) به جای «بار» به کار رفته است . هر فرمانروایی در آغاز حکومت خویش عهد می کرد که یک یا دو روز از هفته را در روزهای مشخّص به شنیدن شکایات اختصاص دهد (همو، ج 5، ص 102، بیتهای 35 و بعد، ص 232، بیت 11؛ ج 6، ص 162، بیتهای 33 وبعد، ص 180، بیتهای 25 و بعد؛ بیهقی ، ص 195، 472، 675؛ ابن اثیر، ج 10، ص 459؛ بنداری ، ص 7). مردم شاه را آخرین پناه قانونی می دانستند؛ زیرا او می توانست حقوقی را که مأموران و درباریان او پایمال کرده بودند جبران کند. شاه اختیار عفو کردن نیز داشت . اگر مجرمی بار می یافت بدان معنی بود که احتمالاً بخشوده خواهد شد. از این جهت ، در نظر عامه مردم ، آمادگی پادشاه برای بار عام دادن معیار عدل او بود. پادشاهای که «فراخ بار» بود، یعنی کراراً بارعام می داد، فرمانروایی عادل ، و آن که «تنگ بار» بود، یعنی بندرت بارعام می داد، بیدادگر شمرده می شد. مردم ، شاهی را که بی دلیل موجّه ، مانند سفر و جنگ و بیماری و مرگ یکی از بستگان یا وصول خبری ناگوار، از بار دادن خودداری می کرد نمی بخشیدند (فردوسی ، ج 1، ص 162، بیت 586، ج 3، ص 8، بیت 50؛ ج 4، ص 220، بیتهای 256 و بعد؛ ج 6، ص 4، بیتهای 8 و بعد، ص 222، بیت 752، ص 702، بیت 1899، ج 7، ص 278، بیت 3298؛ بیهقی ، ص 199، 703، 747؛ طبری ، سلسله اول ، ص 871؛ راوندی ، ص 254، 277؛ نولدکه ، ص 113؛ همو، 1974، ص 106).

با اینهمه ، همواره این خطر وجود داشت که حاجبان از نفوذ خود سوءاستفاده کنند یا درباریان مانع دستیابی عامه مردم به شاه شوند (فردوسی ، ج 6، ص 162، بیتهای 33 و بعد). به اقدامات احتیاطی گوناگونی برای اجتناب از چنین خطری اشاره شده است . مثلاً پادشاه می توانست حاجبانی راکه به آنها سوءظن می رفت برکنار کند یا اعلام کند که دادخواهان لباس قرمز به تن کنند تا توجه شاه به سوی آنان جلب شود و آنگاه درمیدانی بیرون کاخ خود بارعام دهد. ظاهراً این پیشگیریها بیشتر در گفتار بوده است تا در کردار و، هر چند درباره برخی از شاهان گفته شده که چنین کرده اند، روایاتی مانند داستان «زنجیر عدلِ» انوشیروان بیشتر افسانه است ( تاریخ سیستان ، ص 265؛ نظام الملک ، ص 13، 55 و بعد؛ راوندی ، ص 131). از آن سو، موارد متعددی از خدعه پادشاهان ذکر شده است که کسانی را به حضور خوانده اند و، به مجردِ ورود، آنها را دستگیر کرده و حتی به قتل رسانده اند. مشهورترین نمونه قتل ابومسلم * در 137 به فرمان منصور، خلیفه بدعهد عباسی ، است که او فرمان احضار خلیفه را اطاعت کرده بود و چون بار یافت به دست محافظان خلیفه کشته شد. خیانتکاریهایی از این قبیل در دوره های بعد نیز، بویژه در حکومت سامانیان و غزنویان و سلجوقیان ، نادر نبوده است (گردیزی ، ص 160 و بعد؛ بیهقی ، ص 66، 68 و بعد، 97، 99؛ راوندی ، ص 259 و بعد).

با اینهمه ، به طور کلی ، این جنایات و بدرفتاریها از منزلت و شهرت بار شاهانه نکاست و در همه دوره ها با دادن بخش مهمی از تشریفات دربار و اداره حکومت بود. نیز رجوع کنید به دربار * ، سلام * .

منابع : 1. دوره هخامنشی :

A. Erman, Die Literatur der Agypter, Leipzig 1923, 53ff; R. Ghirshman, Persia. From the origins to Alexander the Great, London 1964, fogs. 160-165, 246, 254; W. Hinz, Altiranische Funde und Forschungen, Berlin 1969, A. Parrot, Assur. Die mesopotamische Kunst vom 13. vorchristlichen Jahrhundert bis zum Tode Alexander des. Grossen, Munich 1961, figs. 112, 113, 115-117; E. F. Schmidt, Persepolis I, Chicago 1953, 162 ff; P. E.

Schramm, Kaiser, Rom und Renovatio, Leipzig and Berlin; 1929 W. von Soden, Herrscher im alten Orient, Berlin 1954, 90ff; G. Walser, Audienz beim persischen Grosskonig, Zurich 1965; A. Wiedersich, Prosopographie der Griechen beim Perserkonig , Breslau 1922.

2. دوره ساسانی تا سلجوقی : ابن اثیر، الکامل ، بیروت 1399/1979، ج 8، ص 196، تخت و تاج و بارهای مردوایچ ؛ ابن بلخی ، فارسنامه ، چاپ لسترنج و نیکلسون ، تهران 1363 ش ، ص 97 (تخت و جایگاههای تعیین شده در بارها)؛ ابن جوزی ، المنتظم ، قسمت 7، ص 7، 99 و بعد (بارهای آل بویه )؛ ابن مسکویه ، تجارب الامم ، چاپ آمدروز؛ قاهره 1332/1914، ج 1، ص 317 و بعد (تخت و تاج ، و بارهای مرداویچ )؛ محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیه عن القرون الخالیه ، لایپزیگ 1923؛ همو، التفهیم ، چاپ جلال همائی ، تهران 1316 ش ؛ محمدبن حسین ابوشجاع روذراوری ، ذیل تجارب الامم ، چاپ آمدروز، قاهره 1916ـ1914 ص 17 و بعد، ص 111 (بارهای آل بویه )؛ محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ فیاض ، مشهد 1350 ش ، ص 618 وبعد، 655، 657 (بارهای عمروبن لیث )، 713 وبعد؛ تاریخ سیستان ، چاپ محمد تقی بهار، تهران 1314 ش ؛ ص 222 و بعد، 265 و بعد (بارهای یعقوب بن لیث )، ص 317 و بعد (بارهای نصربن احمد سامانی )، ص 378 و بعد (بارهای تاج الدین ابوالفضل نصربن احمد، امیر سیستان در 448/1054)؛ عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غررالسیر ، تهران 1963، ص 698 و بعد (تخت طاقدیس )؛ عمروبن بحر جاحظ ، رسائل ، چاپ ع . م . هارون ، قاهره 1965؛ همو، کتاب التاج فی اخلاق الملوک ، چاپ احمد زکی باشا، قاهره 1914، ص 27 (بادبزنهای شاهی )، ص 28 (خرمباش )؛ ناصح بن ظفر جرفادقانی ، ترجمه تاریخ یمینی ، چاپ جعفر شعار، تهران 1357 ش ؛ عطاملک بن محمد جوینی ، تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1911ـ1937؛ حمزه (چاپ کاویانی )، برلین ] بی تا. [ ، ص 34 (لباسها و نشانهای سلطنتی )؛ محمدبن علی راوندی ، راحه الصدور ، چاپ م . اقبال ، لندن 1921؛ حسن روملو، احسن التواریخ ؛ هلال بن محسن صابی ، رسوم دارالخلافه ، چاپ م . عواد، بغداد 1964، ص 14 و بعد (بارهای آل بویه )؛ محمد بن جریر طبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879 ـ 1896، سلسله اوّل ، ص 946 (آویختن تاج )؛ ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامه ، چاپ مول ، ج 1، ص 172، بیتهای 682 ـ 683 (زیورهای سلطنتی و جایگاههای حاضران دربارها)، ج 2، ص 286، بیت 868 (تخت )، ج 4، ص 226، بیتهای 2620 و بعد (پرده دربارها)، ص 612، بیت 3015 (ترنجی در دست پادشاه )، ج 6، ص 24، بیتهای 242 و 247 (تخت )، ص 282، بیتهای 1467 وبعد (جایگاههای حاضران )، ج 7، ص 306، بیتهای 3634 و بعد (تخت طاقدیس )، ص 314، بیتهای 3723 و بعد (رشوه دادن به سالاربار)، ص 326، بیت 3864 (آویختن تاج از زنجیر)، ص 362، بیتهای 90 و بعد (تخت و زیورهای آن )، ص 362، بیتهای 93 و بعد (دست پادشاه )؛ علی اصغر فقیهی ، آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر ، تهران 1357 ش ، ص 328ـ339، 343؛ کارنامگ ، چاپ سنجانا، بمبئی 1895ـ1896؛ عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، زین الاخبار ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1347 ش ، ص 200 (تخت ، تاج و تالار بار مسعود غزنوی )؛ علی بن حسین مسعودی ، التنبیه و الاشراف ، چاپ عبدالله اسماعیل الصاوی ، قاهره 1938، ص 93 (لباسها و زیورهای سلطنتی )؛ همو، مروج الذهب ، چاپ پلا، ج 1، ص 228 (داستان تخت ساسانی )، ص 288 (خُرمَباش )، 295، ج 5، ص 112 (بارهای یعقوب بن لیث )، ص 270 (تخت مرداویج )؛ میرزا سمیعا، تذکره الملوک ، چاپ مینورسکی ؛ محمدبن جعفر نرشخی ، تاریخ بخارا ، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصر قبادی ، تلخیص ، محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1363 ش ، ص 12 و بعد (بارهای بانوی فرمانروای بخارا قبل از 656/1276)؛ حسن بن علی نظام الملک ، سیاستنامه ، چاپ جعفر شعار، تهران 1368 ش ؛ یاقوت حموی ، معجم الادباء ؛

A. Alfخldi, ،، Die Geschichte des Throntabernakels, La Nouvelle Clio , 1949-1950, 536-566; Fath ¤ b. ، Al ¦ â b. Mah ¤ ammad Bonda ¦ r ¦ â Es ¤ faha ¦ n ¦ â , Tawa ¦ rk ¦ â A ¦ l Salju ¦ q , in Houtsma, Recueil; J. Ch. Bدrgel, Die Hofkorrepondenz ، Ad ¤ ud ad-Daulas und ihr Verhجltnis zu anderen historischen Quellen der frدhen Buyiden , Wiesbaden 1965 78; H. Busse, Chalif und Grosskخnig , Beirut 1969, 203-222; Idem, ،، Thron, Kosmos und Lebensbaum im Scha ¦ hna ¦ ma. in Festgabe deutscher Iranisten zur 2500. Jahrfeier Irans , Stuttgart 1971, 8ff; A. Christensen, L'Iran sous Les Sassanides , Copenhagen 1944, 66ff, 466ff; Diodorus Siculus Bibliotheca Historica; R. Ghirshman, Iran. Parthians and Sassanians, London 1962, figs. 214, 262, 242, 246; A. von Kremer, Culturgeschichte des Orients , II, vienna 1877; T. Nخldeke, Aufsجtze zur persischen Geschichte , Lipzig 1887, repr. Graz 1974; Idem, Geschichte der Perser und Araber zur zeit der Sasaniden, aus der arabischen Chronik des Tabari دbersetzt , Leiden 1879, 221f, 453f; Plutarch, Themistocles; J. Sauvaget, La mosquإe, omeyyade de Mإdine , Paris, 1947,129 ff; B. Spuler, Iran in frدh-islamischer zeit , Wiesbaden 1952, 344ff, 363ff; F. Wolff, Glossar Zu Ferdosis Schahname , Berlin 1935, repr. Hidesheim 1965.

3. دوره مغول : ابن بطوطه ، ج 2، پاریس 1854، ص 346، 383 و بعد، 406؛ داوودبن محمد بناکتی ، تاریخ بناکتی ، چاپ جعفر شعار، تهران 1348 ش ؛ رشیدالدین فضل الله ، جامع التواریخ ، چاپ بهمن کریمی ، ج 1ـ2، تهران 1338 ش ؛ عبدالله بن محمد کاشانی ، تاریخ اولجایتو ، چاپ مهین همبلی ، تهران 1348 ش ؛

C. R. Beazley, The Text and versions of John de Plano



carpini and William de Rubruqu is, London 1903; Johann de Plano Carpini, Geschichte der Mongolen und Reisebericht 1245-1270 , tr. and explained by F. Risch, Leipzig 1930; G. Doerfer, Tدrkische und mongalische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1976, I, sec. 50 (audiences amongthe Mongols); F. Risch, Wilhelm von Rubruck: Reise zu den Mongolen 1253-1255, Leipzig 1934; 8. spuler, Die Mongolen in Iran , Berlin 1955, 261ff;

4. تیمور و تیموریان : ابوطالب حسینی تربتی ، تزوکات تیموری ، با ترجمه انگلیسی آن از روی چاپ 1773 شهر آکسفورد، چاپ افست ، تهران 1342 ش ، ص 326 و بعد؛

Clavijo, Embassy to Tamerlane , tr. from Spanish by G. Le Strange, London 1929;

5. دوره صفوی : محمد رفیع انصاری مستوفی الممالک ، دستورالملوک ، چاپ محمد تقی دانش پژوه ، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، ج 16 (1346 ش )، ص 5ـ6؛ ج . خالقی مطلق ، بار و آئین آن در ایران ، ایران نامه ، 5/3 (1366 ش )؛ ص 392 ـ 438، 6/1 (1366 ش )، ص 34 ـ 75 (شامل همه ادوار می شود)؛ عالم آرای صفوی ، چاپ یدالله شکری ، تهران 1350 ش ؛ احمدبن حسین قمی ؛ خلاصه التواریخ ، با ترجمه آلمانی از M. Mدller ، ویسبادن 1964؛

Englebert Kaempfer, Am Hofe des persischen Grosskonigs,(1684-1655), ed. W. Hinz, Tubingen and Basel, 1977; Adam Olearius, Die erste deutsche Expedition nach persien (1635-1693), ed. form the original by H. von Staden, Leipzig 1927. J. B. Tavernier, Voyages en Perse, Geneva 1970;

/ ایرانیکا / ج . خالقی مطلق