ابن رشیق عبد الحمن قشیری

اِبْن‌ِ رَشیق‌، عبدالرحمان‌ قشیری‌ (د پس‌ از 481ق‌/1088م‌)، فرمانروای‌ مُرسیه‌. از سال‌ تولد و مرگ‌ او اطلاعى‌ در دست‌ نیست‌، در مورد نام‌ و کنیة وی‌ نیز اختلاف‌ هست‌. ابن‌ قاسم‌ شِلْبى‌ که‌ ابن‌ ابار (2/123) سخن‌ او را نقل‌ و سپس‌ رد کرده‌ است‌ نام‌ ابن‌ رشیق‌ را عبدالله‌ دانسته‌، اما دیگر مآخذ او را عبدالرحمان‌ نامیده‌اند، و کنیة وی‌ نیز به‌ صورتهای‌ گونه‌گون‌: ابوحفص‌ (ابن‌ ظافر، 376)، ابومحمد (ابن‌ اثیر، 9/291)، ابوجعفر (مقری‌، 3/318)، خوانده‌ شده‌ است‌. پدر ابن‌ رشیق‌ در مرسیه‌ به‌ سپاهیگری‌ اشتغال‌ داشت‌ (مراکشى‌، 122) و خود وی‌ کوتوال‌ قلعة بَلْج‌1 بود (ابن‌ ابار، همانجا).
در 474ق‌ معتمد بن‌ عباد (المعتمد على‌الله‌) فرمانروای‌ اشبیلیه‌ (سویل‌) وزیر خود محمد بن‌ عمار را به‌ تسخیر مرسیه‌ گسیل‌ کرد. ابن‌ رشیق‌ او را برای‌ استراحت‌ به‌ قلعة بَلْج‌ فرود آورد و چنان‌ به‌ خدمت‌ وی‌ میان‌ بست‌ که‌ ابن‌ عمار او را به‌ سپهسالاری‌ خود برگزید (ابن‌ ابار، همانجا؛ قس‌: ابن‌ اثیر، همانجا). پس‌ از آنکه‌ مرسیه‌ به‌ دنبال‌ محاصره‌ و حمله‌های‌ پیاپى‌ ابن‌ رشیق‌ گشوده‌ شد، ابن‌ عمار سر از فرمان‌ معتمد پیچید و خود به‌ استقلال‌ حکومت‌ آغاز کرد، اما ابن‌ رشیق‌ به‌ تدریج‌ دژهای‌ اطراف‌ را از چنگ‌ غلامان‌ ابن‌ عمار بیرون‌ آورد و به‌ خویشان‌ خود سپرد (ابن‌ ابار، 142) و عاقبت‌ در غیبت‌ ابن‌ عمار شهر را تصرف‌ کرد، و ابن‌ عمار پس‌ از چندی‌ سرگردانى‌ سرانجام‌ به‌ بنى‌ هود در سرقسطه‌ (ساراگوسا) پناه‌ برد (ابن‌ خطیب‌، 160).
در این‌ دوران‌ مسیحیان‌ بارها به‌ شهرهای‌ اندلس‌ مى‌تاختند و آلفونسوی‌ ششم‌ پادشاه‌ قشتاله‌ (کاستیل‌) چنان‌ اقتداری‌ داشت‌ که‌ تمام‌ ملوک‌ اندلس‌ به‌ وی‌ باج‌ مى‌دادند (مراکشى‌، 133). و با آنکه‌ ابن‌ رشیق‌ نیز با فرستادن‌ هدیه‌ نظر آلفونسو را به‌ خود جلب‌ کرده‌ بود تا آنجا که‌ وی‌ به‌ ابن‌ عمار پناه‌ نداد (ابن‌ ابار، 146)، اما بارها دژِلییَّط را که‌ در دست‌ مسلمانان‌ بود به‌ محاصره‌ گرفت‌. از این‌ رو معتمد در 479ق‌/1086م‌ از امیر یوسف‌ بن‌ تاشفین‌ یاری‌ جست‌ و چون‌ امیر یوسف‌ به‌ اندلس‌ آمد، از ابن‌ رشیق‌ به‌ وی‌ شکایت‌ برد، اما ابن‌ رشیق‌ مرسیه‌ را فرمانبر امیر یوسف‌ شمرد و خطبه‌ به‌ نام‌ او کرد (ابن‌ خطیب‌، 257؛ قس‌: مراکشى‌، 132، که‌ از آشتى‌ معتمد و ابن‌ رشیق‌ سخن‌ گفته‌ است‌)، با اینهمه‌ پس‌ از نبرد زلاقَه‌ که‌ به‌ پیروزی‌ امیریوسف‌ و معتمد و شکست‌ آلفونسوی‌ ششم‌ انجامید، ابن‌ رشیق‌ پذیرفت‌ که‌ به‌ معتمد خراج‌ بپردازد (ابن‌ خطیب‌، همانجا). پیداست‌ که‌ این‌ وضع‌ چندان‌ نپایید زیرا وقتى‌ امیر یوسف‌ در پى‌ تاخت‌ و تازهای‌ السید2 و سقوط بالنسیا برای‌ بار دوم‌ به‌ اندلس‌ آمد (ابن‌ عذاری‌، 4/141) و همة فرمانروایان‌ اندلس‌ را به‌ یاری‌ خواند. معتمد، ابن‌ رشیق‌ را به‌ خراج‌ پرداختن‌ به‌ آلفونسو و در حقیقت‌ خیانت‌ و همکاری‌ با مسیحیان‌ متهم‌ کرد. امیر یوسف‌ از مفتیان‌ داوری‌ خواست‌ و چون‌ ابن‌ رشیق‌ محکوم‌ شد، او را گرفت‌ و به‌ معتمد سپرد، اما از او خواست‌ که‌ خون‌ وی‌ را نریزد ( الحلل‌ الموشیة، 69، 70). بدینسان‌ فرمانروایى‌ ابن‌ رشیق‌ در 481ق‌ به‌ پایان‌ رسید (قس‌: زامباور، 90). او مدتى‌ در لورقه‌ و سپس‌ اشبیلیه‌ زندانى‌ معتمد بود، اما از این‌ پس‌ سرنوشت‌ او روشن‌ نیست‌. عبدالله‌ زیری‌ ( 2 EI) نوشته‌ است‌ که‌ معتمد او را کشت‌، اما ابن‌ خطیب‌ (همانجا) گفته‌ است‌ که‌ وقتى‌ مرابطون‌ اشبیلیه‌ را گرفتند (484ق‌/1091م‌) ابن‌ رشیق‌ آزاد شد.
با اینهمه‌ ابن‌ خفاجه‌ شاعر در دیوان‌ خود (ابن‌ ظافر، 376، 377) آورده‌ است‌ که‌ ابن‌ رشیق‌ در 483ق‌/1090م‌ در یکى‌ از دژهای‌ مرسیه‌ پایگاهى‌ داشته‌ و به‌ نفاق‌ افکنى‌ و راهزنى‌ مى‌پرداخته‌ است‌. از جمله‌ شاعرانى‌ که‌ ابن‌ رشیق‌ را ستوده‌اند. ابوالعلاء ادریس‌ بن‌ ازرق‌ است‌ (مقری‌، 3/572).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، الحلة السیراء، به‌ کوشش‌ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1963م‌؛ ابن‌ اثیر، الکامل‌؛ ابن‌ خطیب‌، محمد، اعمال‌ الاعلام‌، به‌ کوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، بیروت‌، 1956م‌؛ ابن‌ ظافر ازدی‌، على‌، بدائع‌ البدائة، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1970م‌؛ ابن‌ عذاری‌، احمد، البیان‌ المغرب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1967م‌؛ الحلل‌ الموشیة فى‌ ذکر الاخبار المراکشیة، به‌ کوشش‌ سهیل‌ زکار و عبدالقادر زمامه‌، دارالبیضاء، 1979م‌؛ زامباور، نسب‌ نامة خلفاء و شهریاران‌، ترجمة محمد جواد مشکور، تهران‌، 1356ش‌؛ مراکشى‌، عبدالواحد، المعجب‌، به‌ کوشش‌ محمد سعید العریان‌ و محمد العربى‌ العلمى‌، قاهره‌، 1949م‌؛ مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1968م‌؛ نیز: EI 2 .
سعیدالله‌ قره‌بگلو (رب) 7/8/77
ن‌ * 2 * (رب) 21/8/77