مشیت الهی

"مشیت" از ماده­ی "شیء" مصدر "شاء، یشاء" است که در لغت از آن به اراده­ تعبیر ­شده؛ و در اصطلاح به معنی تمایل یافتن به سوی چیزی تا حدّی که به طلب آن چیز منجر شود. از آنجا که این لفظ در نزد متکلمین از الفاظ مشترک بین خدا و خلق می­باشد، راغب آن را به معنی "ایجاد کردن شیء" و "اصابت کردن" معنا نموده با این تفصیل که مشیت در مورد خدا به معنی ایجاد و وجود شیء است و در صورتی که برای انسانها استعمال گردد، به معنی اصابت می­باشد.[1]
لازم به ذکر است که قرآن از مشیت الهی با تعابیری از قبیل "شاء" و "أراد" و مشتقات آن دو یاد نموده که ماده­ی "شاء" 227 بار و ماده­ی "اراده" 147بار در قرآن به کار رفته است. این کثرت کاربرد نشانی از اهمیت ویژه­ی این موضوع از دیدگاه توحیدی اسلام می­باشد.

مشیت خدا از منظر قرآن
یکی از صفات کمال خداوند که گاه به صورت ضمنی و گاه با صراحت، در قرآن مطرح شده و در طول تاریخ نیز یکی از جنجالی­ترین مباحث کلامی و تفسیری را به خود اختصاص داده،[2] مسئله­ی مشیت خداوند است. در قرآن، آیات فراوانی دالّ بر تسلط کامل خداوند بر تمام امورات هستی است[3] که همه­ی اتفاقات عالم را بر اساس مشیت الهی معرفی نموده و انسان را فاقد هیچگونه اختیاری نشان می­دهند:
«قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ
مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیدِکَ الْخَیرُ إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَی‏ءٍ قَدیر»[4]
«بگو: بار خدایا، تویى دارنده مُلک. به هر که بخواهى مُلک مى‏دهى
و از هر که بخواهى مُلک مى‏ستانى. هر کس را که بخواهى
عزت مى‏دهى و هر کس را که بخواهى ذلت مى‏دهى؛
همه­ی نیکیها به دست توست و تو بر هر کارى توانایى.»‏

اما در کنار این آیات، آیاتی نیز هستند که انسان را صاحب اختیار معرفی کرده و او را عامل تغییر در سرنوشت خود می­داند و لذا برای انسان مسئولیت­هایی معین شده و ثواب و عقاب بر آنها مترتب شده است:
«وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیکْفُرْ إِنَّا
أَعْتَدْنا لِلظَّالِمینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها ...»[5]
«بگو: این سخن حق از جانب پروردگار شماست. هر که بخواهد ایمان بیاورد
و هر که بخواهد کافر شود. ما براى کافران آتشى که لهیب آن
همه را دربرمى‏گیرد، آماده کرده‏ایم...»‏

جمع این آیات به این صورت است که اختیار انسان، اختیار مطلق و در عرض مشیت خدا نیست؛ چرا که اگر بپذیریم، انسان مختار محض است، باید به این نکته ملتزم شویم که موجودی یافت شده که از دایره­ی حکومت و قدرت خداوند خارج است و این شرک بوده و با توحید افعالی خداوند در تعارض است.[6] و از سوی دیگر اگر بپذیریم انسان مجبور محض است، در این صورت نتیجه­ای جز لغویت تکلیف و جزا نخواهد داشت و این عقیده با حق انتخاب در انسانها که امری بدیهی است، منافات دارد؛ لذا حق اینست که نظام آفرینش بر اساس امر بین­الامرین تدوین شده؛ یعنی قدرت، عقل، شعور، آزادی در انتخاب و اراده­ی ما از اوست و در طول اراده و مشیت الهی بوده و معلول آن است؛ زیرا خداوند تمام مقدمات و لوازم اراده و إعمال آن را در اختیار ما قرار داده و این ما هستیم که تصمیم نهایی را در انجام یا ترک امور إتخاذ می­کنیم. پس از آن جهت که افعال ما لازمه­ی مقدماتى بوده که خدای رحمان به ما عنایت کرده، هم مى‏توان این لوازم را به او نسبت داد و هم به کسى که افعال را انجام داده است‏. بنابراین نه تنها بین این دو دسته از آیات هیچگونه تقابل و تعارضی وجود ندارد، بلکه بین آنها همگونی خاصی وجود دارد.[7]

اقسام مشیت الهی
مشیت خدا در دو محور بحث می­شود:
1. مشیت تکوینی:
مشیت تکوینی عبارت است از مقام ایجاد اشیاء، که مخصوص خداوند بوده و بر اساس علم و حکمت و مصلحت خود آنها را ایجاد می­نماید و از آنجا که این مقام عین حق است و از قدرت لایزال الهی سرچشمه می­گیرد، تخلف از آن امکان­پذیر نمی­باشد و بندگان در این حوزه حق اختیار ندارند:[8]
«تُولِجُ اللَّیلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیلِ وَ تُخْرِجُ الْحَی مِنَ الْمَیتِ وَ
تُخْرِجُ الْمَیتَ مِنَ الْحَی وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیرِ حِساب‏»[9]
«شب را در روز داخل مى‏کنى، و روز را در شب و زنده را از مرده بیرون مى‏آورى، و مرده را زنده و به هر کس بخواهى، بدون حساب، روزى مى‏بخشى»‏

این آیه چند نمونه از مصادیق امور تکوینی را ذکر نموده که در ارتباط با تکوین و تقدیر خداوند است و از محدوده­ی اراده­ی مخلوقات خارج است.[10]

2. مشیت تشریعی:
مشیت تشریعی اینست که خداوند با ارسال رسولان، بندگان را از آنچه به مصلحت و یا ضرر آنهاست، آگاه می­نماید تا با اختیار خود و بدون هیچگونه إجبار به فعل یا ترک، آنها را انجام داده یا ترک کنند؛ لذا تخلف از آن امکان­پذیر بوده و قرآن اشاره به این مشیت می­فرماید:[11]
«إِنَّا هَدَیناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»[12]
«ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس!»


رابطه­ی مشیت و علم خدا
تدبیر عالم در نظام آفرینش أحسن بر اساس مشیت خداوندی، اقتضا می­کند که خداوند به تمام امور احاطه­ و علم تام داشته تا چیزی از امور عالم از او مخفی نماند؛[13] لذا می­توان گفت که علم حضوری به جمیع اشیاء و مخلوقات یکی از لوازم مهم در مشیت الهی می­باشد:
«یعْلَمُ ما بَینَ أَیدیهِمْ وَ ماخَلْفَهُمْ وَ لایحیطُونَ بِشَی‏ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاء...»[14]
«آنچه را در پیش روى آنها [بندگان‏] و پشت سرشان است مى‏داند (و گذشته و آینده، در پیشگاه علم او، یکسان است.) و کسى از علم او آگاه نمى‏گردد، جز به مقدارى که او بخواهد. (اوست که به همه چیز آگاه است و علم و دانش محدود دیگران، پرتوى از علم بى‏پایان و نامحدود اوست)...»

در این آیه به احاطه­ی علمی خداوند اشاره شده که از لوازم تمامیت تدبیر امورات عالم است و خداوند با این آیه می­فهماند که تدبیر عالم، خاص اوست؛ چرا که تنها او به روابط بین موجودات آگاه بوده و تنها مشیت اوست که در عالم جریان دارد.[15]

رابطه­ی مشیت و قدرت خدا
مشیت خداوند یکی از آثار و تجلّیات قدرت خداوندی است؛ زیرا حقیقت قدرت، کنار زدن حدود بوده و هر چه محدودیت­ها، کمتر و ضعیف­تر باشد، نشانی از کامل­تر بودن قدرت است.[16]
از آنجا که خداوند قادر مطلق است، چیزی در مقابل او نیست تا او را محدود گرداند؛ لذا مشیت او نیز به طور نامحدود نافذ بوده و قرآن درباره­ی قدرت نامحدود خداوند و نفوذ مشیت در تمام امور می­فرماید:
«وَ رَبُّکَ یخْلُقُ ما یشاءُ وَ یخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیرَةُ»[17]
«پروردگار تو هر چه بخواهد مى‏آفریند، و هر چه بخواهد برمى‏گزیند؛
آنان (در برابر او) اختیارى ندارند»

آیه در مقام بیان این نکته است که تنها مؤثر در عالم، خداست و هیچ چیزى در عالم وجود ندارد که خداى متعال را مجبور به کاری بکند؛ فلذا او مختار حقیقى است.‏[18]

تفاوت مشیت بندگان با مشیت الهی
1. عدم احتیاج به وجود لوازم:
یکی از تفاوت­هایی که بین مشیت خدا و مشیت بندگان وجود دارد اینست که مشیت مخلوقات به شرطی در خارج محقق می­شود که لوازم آن وجود داشته باشد؛ یعنی، توجه به مشیء و تصور آن، تمایل و رغبت به سوی آن، عزم و تصمیم بر اجرای آن و مهمتر از همه اینکه مشیت بندگان منوط به اذن خداست... اما مشیت خدا به هیچ یک از این امور احتیاج ندارد چرا که خداوند بر همه­ی اشیاء، علم حضوری و احاطه داشته و به مجرد اراده، ایجاد و تحقق می­یابد.[19]
«إِنَّما إِلهُکُمُ اللَّهُ الَّذی لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَی‏ءٍ عِلْماً»[20]
«معبود شما تنها خداوندى است که جز او معبودى نیست
و علم او همه چیز را فرا گرفته است!»

آیه بر این نکته دلالت دارد که علم خداوند که از صفات ذاتی اوست، نامحدود بوده و بر همه چیز احاطه­ی کامل داشته و با این حساب، خداوند نیازی به مقدمه چینی و فراهم آوردن لوازم ندارد.[21]
«إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»[22]
«فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن می­گوید: "موجود باش"، آن نیز بی­درنگ موجود می­شود.»

2. مطلق و نامحدود بودن:
از دیگر تفاوت­های مشیت خداوند با مشیت بندگان این است که مشیت بندگان محدود و مقید به قیود فروانی است، زیرا همانطور که گفته شد، مشیت از تجلیات و آثار قدرت و علم است و قدرت مطلق و علم مطلق در هستی، از آن خداست و دیگر مخلوقات از علم و قدرتی محدود که از قدرت بی­انتهاء خداوند سرچشمه گرفته، برخوردارند؛ لذا محدوده­ی مشیت و اختیار مخلوقات، به اندازه­­­ی علم و قدرت آنهاست.[23] قرآن درباره­ی محدود بودن بندگان و وابستگی مشیت آنان به مشیت خداوند می­فرماید:
«وَ لاتَقُولَنَّ لِشَی‏ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلاَّ أَنْ­یشاءَ اللَّهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسیتَ
وَ قُلْ عَسى‏ أَنْ­یهْدِینِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً»[24]
«و هرگز در مورد کارى نگو: من فردا آن را انجام مى‏دهم، مگر اینکه خدا بخواهد! و هر گاه فراموش کردى، (جبران کن) و پروردگارت را به خاطر بیاور و بگو: امیدوارم که پروردگارم مرا به راهى روشنتر از این هدایت کند!»

آیه بیانگر این نکته است که چون انسان دارای علم و قدرت محدودی است و به موانعی که در آینده رخ می­دهد، علم ندارد؛ لذا مشیت او نیز محدود و وابسته به مشیت خداوند بوده و بدون مشیت خدا هیچگونه کاری از پیش نمی­برد.[25]

سوء استفاده مشرکان از مشیت خدا
مشرکان برای فرار از ایمان به توحید و نبوت به مشیت خدا احتجاج نموده­اند:
«وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ...»[26]
«آنان گفتند: اگر خداوند رحمان مى‏خواست ما آنها را پرستش نمى‏کردیم!...»

و جهت فرار از انفاق به فقراء اینگونه توجیه می­کنند:
«وَ إِذا قیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلَّذینَ آمَنُوا
أَنُطْعِمُ مَنْ لَوْ یشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ...»[27]
«و هنگامى که به آنان گفته شود: از آنچه خدا به شما روزى کرده انفاق کنید!، کافران به مؤمنان مى‏گویند: "آیا ما کسى را اطعام کنیم که اگر خدا مى‏خواست او را اطعام مى‏کرد؟! (پس خدا خواسته است او گرسنه باشد)"؛ شما فقط در گمراهى آشکارید!...»

و خیلی از آیات دیگر[28] که بهانه­ی مشرکان را در برابر اعمال پوچشان به تصویر کشیده است.
در این آیات مشرکان بین مشیت تکوینی و تشریعی خلط کرده و مشیت تشریعی خدا را نادیده گرفته­اند؛ چرا که موارد مذکور در آیات، در حوزه­ی مشیت تشریعی خداوند است نه مشیت تکوینی؛ ولی کفار این موارد را از مشیت تکوینی خدا دانسته و خود را در عدم ایمان به توحید و نبوت و یا انفاق به زیر دستان، مقهور مشیت خدا دانسته­اند.[29]

[1]. راغب اصفهانی، حسین­بن­محمد؛ مفردات فی غریب­القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، دمشق بیروت، دارالعلم الدارالشامیة، 1412ق، چاپ اول، ص471 و ابن منظور، محمدبن­مکرم؛ لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414، ج‏1، ص 103.
[2] برخی از مفسرین، ذیل آیات مورد بحث در مقاله، به مباحث "جبر و اختیار"، "قضا و قدر" و...پرداخته­اند. برای آشنایی بیشتر با این موضوع می توان به کتاب آشنائی با قرآن اثر استاد مرتضی مطهری، ج سوم) تفسیر آیاتی از سوره‏های انفال و توبه، ص 121_139، مراجعه نمود.
[3] علاوه بر آیاتی که در این مقاله به آنها اشاره می­شود، به این آیات نیز می­توان اشاره نمود: بقره/213 و 247، آل عمران/37، رعد/26و 39، ابراهیم/4، انسان/30، تکویر/29 و....
[4]. آل عمران/26.
[5]. کهف/29.
[6]. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، چاپ اول، ج‏12، ص 389.
[7] همان، ج‏10، ص163 و ج‏5، ص 385.
[8]. طباطبائی(علامه)، سیّد محمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، جامعۀ مدرسین، 1417ق، چاپ پنجم، ج‏12، ص249.
[9]. آل عمران/27.
[10]. مصطفوی، حسن؛ تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب، 1380ش، چاپ اول، ج‏4، ص144و 145.
[11]. طیب، سید عبدالحسین؛ أطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، اسلام، 1378ش، چاپ دوم، ج‏5، ص388.
[12]. انسان/3، و آیه­ی 29 کهف نیز اشاره به این مطلب است که در صدر مقاله مطرح شد.
[13]. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه، ترجمه و نشر کتاب، 1360ش، ج‏6، ص156.
[14]. بقره/255.
[15]. المیزان فی تفسیرالقرآن، ج‏2، ص335.
[16] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏6، ص 158 و تفسیر روشن، ج‏6، ص 95.
[17]. قصص/ 68.
[18]. المیزان فی تفسیرالقرآن، ج‏16، ص 66.
[19]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏6، ص158.
[20]. طه/98.
[21]. أطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج‏9، ص91 و 92.
[22]. یس/82.
[23]. المیزان فی تفسیرالقرآن، ج‏12، ص 279.
[24]. کهف/23و24.
[25]. تفسیر نمونه، ج‏12، ص385.
[26]. زخرف/20.
[27]. یس/47.
[28]. أنعام/ 148، نحل/35 و فصلت/14.
[29]. المیزان فی تفسیرالقرآن، ج‏18، ص91و92.