معتزله و اشاعره

تفاوت‌های زیادی بین عقاید معتزله و اشاعره وجود دارد. به علّت نظم بحث ابتدا بر طبق اصول پنج‌گانه معتزله، فرق دو مکتب را بررسی و در آخر به دیگر اختلاف‌ها، فهرست‌وار اشاره می نمائیم.
1ـ توحید: معتزله اعتقاد به توحید صفاتی دارد، به این معنا که صفاتی مانند: علم، قدرت، حیات و اراده، جدای از خداوند نبوده و از ذات پروردگار عالم جدا نیستند. بلکه صفات خداوند عین ذات او بوده و لازمة این توحید، خالی بودن ذات خدا از هر صفتی است.[1]
ولی اشاعره منکر توحید صفاتی بوده و صفات را زاید بر ذات می‌دانند، آنان به جای توحید صفاتی به توحید افعالی، اعتقاد دارند و بر این باورند که همة کارها به مشیّت خداوند بوده و بشر خالق افعال خود نمی‌باشد. برعکس معتزله توحید افعالی را قبول نداشته و آن را منافی با عدل خداوند دانسته و بر این باورند که بشر خالق افعال خود بوده و آزاد می‌باشد. خلاصه سخن این‌که معتزله به اصل آزادی و اختیار انسان و اشاعره منکر آزادی و اختیار بوده و به جبر اعتقاد دارند.[2]
2ـ عدل:
معتزله معتقدند که برخی از کارها ذاتاً عدل و برخی از کارها ذاتاً ظلم هستند. معتزله در واقع به اصل حسن و قبح عقلی افعال قائل می‌باشند، ولی اشاعره همة کارهای خداوند را عین عدل می‌دانند. به این معنا که خداوند می‌تواند انسان مطیع را عذاب و کافر را ثواب دهد. و این کار خدا را عین عدل خدا می‌دانند. ولی معتزله می‌گویند: خداوند حتماً باید به کارهای نیک و انسان مطیع و فرمانبر، ثواب و کافر را عذاب کند و عکس این از خداوند عادل محال است.[3]
3ـ وعده و وعید:[4]
در باور و اعتقاد معتزله‌ همان‌‌طوری که، خداوند خلاف نویدها و پاداش‌ها، عمل نمی‌کند، همین‌طور در وعیدها (کیفرها) هم تخلّف نمی‌کند. و خلف وعید را مثل خلف وعده، محال می‌دانند و بر این اساس مغفرت بدون توبه را جایز نمی‌دانند. ولی اشاعره خلف وعید را مثل خلف وعده برای خداوند جایز دانسته و مغفرت بدون توبه را جایز می‌دانند.[5]
4ـ المنزلة بین المنزلتین:
این بحث در مورد مرتکب گناه کبیره مطرح است. در مورد ارتکاب گناه کبیره از دیرباز عقاید مختلفی وجود داشته است. خوارج مرتکب گناه کبیره را کافر و برخی از فرقه‌ها، مؤمن می‌شمارند. اشاعره هم، مرتکب گناه کبیره را فاسق و مؤمن می‌دانند. ولی معتزله مرحله میانه را پذیرفته است. و آن این‌که مرتکب گناه کبیره نه مؤمن است و نه کافر، بلکه فاسق است. که این به معنای المنزلة بین المنزلتین می‌باشد.[6]
5ـ امر به معروف و نهی از منکر:
دربارة امر به معروف و نهی از منکر هم آراء مختلفی وجود دارد. ولی به جهت طولانی نشدن بحث از ذکر همة آنها خودداری و فقط به ذکر عقاید معتزله و اشاعره می‌پردازیم. معتزله بر این باورند که شناخت معروف و منکر منحصر به شرع نبوده و عقل نیز قادر است، لااقل پاره‌ای از آنها را مستقلاً تشخیص دهد. ولی اشاعره شناخت این‌ها را فقط از طریق شرع، عملی دانسته و به استقلال عقل جایگاه و ارزش نمی‌دهند.[7]
تفاوتهای اعتقادی و فکری اشاعره و معتزله بر مبنای اصول پنج‌گانه معتزله، بحث شد. ولی آنها در موارد دیگر هم اختلاف و تفاوت‌هایی دارند که فهرست‌وار به آنها اشاره می‌شود:
1ـ استطاعت: معتزله معتقدند که انسان قبل از هر کاری، قدرت ترک آن را دارد. ولی اشاعره می‌گویند: قدرت انسان با عمل او همراه است. نه مقدم بر آن، از این رو قدرت ترک آن را ندارد.
2ـ در تعارض عقل با حدیث و شرع، معتزله عقل را مقدّم و اشاعره شرع و حدیث را مقدم می‌دانند.
3ـ در استقلال عقل برای درک مسائل، معتزله بر این باورند که بدون نیاز به شرع عقل می‌تواند، پاره‌ای از مسائل را مستقلاً درک کند. بر خلاف اشاعره که راه درک مسائل و احکام را منحصر در شرع می‌دانند.
4ـ معتزله می‌گویند: می‌توان قرآن را با عقل تفسیر کرد. ولی اشاعره منکر آن هستند.
5ـ معتزله تکلیف مالایطاق (تکلیف خارج از قدرت انسان) را محال دانسته و اشاعره آن را ممکن می دانند.
6ـ معتزله همة افعال و کارهای خداوند را، در راستای اغراض و اهداف مشخص دانسته، ولی اشاعره افعال خداوند را به اغراض و اهداف مشخص و از پیش تعیین شده نمی‌دانند.
7ـ مکتب اعتزال قائل به رؤیت خداوند در روز قیامت نبوده، ولی اشاعره بر این باورند که خداوند، در قیامت دیده می‌شود.
8ـ معتزله اعتقاد به شفاعت نداشته و اشاعره قائل به شفاعت هستند.[8]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. مطهری، مرتضی، آشنائیبا علوم اسلامی.
2. مطهری، مرتضی، عدل الهی
3. ربانی عقاید تطبیقی
4. رجبی، حسین، عقاید تطبیقی.
[1] . شهرستانی، عبدالکریم، «ملل و نحل»، قم، منشورات رضی، اوّل، 1365 ش، ج1، ص44.
[2] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، ص198.
[3] . همان، ص199.
[4] . وعده: به بشارت خداوند به ثواب در قبال اعمال خوب و وعید به معنای وعده عذاب و کیفر برای کافر است.
[5] . مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ج2، ص39.
[6] . مفید، «اوائل المقالات»، با تحقیق شیخ الاسلام زنجانی، داوری، قم بی‌تا، ص45.
[7] . زمخشری، جارالله، «کشاف»، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا، ص396.
[8] . آشنایی با علوم اسلامی، ج1، ص58 ـ فرق و مذاهب کلامی، ص261.
ـ بغدادی، عبدالقادر، «الفرق بین الفرق»، بیروت، دارالمعرفه(بی‌تا)، ص118.
ـ نوبختی، حسن بن موسی، «فرق الشیعه»، نجف، المکتبة المرتضویه، 1355 هـ . ق، ص124
ـ ملل و نحل، شهرستانی، ج1، ص42.