ابن ماء السما

اِبْن‌ِ ماءُ السَّماء ابوبکر عُبادهٔ بن‌ عبدالله‌ انصاری‌ خزرجی‌ (زنده‌ در 421ق‌/1030م‌)، ادیب‌ و شاعر عصر ملوک‌ الطوایف‌ اندلس‌. وی‌ از نوادگان‌ سعد بن‌ عباده‌، صحایی‌ معروف‌ بوده‌ (ابن‌ بسام‌، 1(2)/1) و نسبت‌ انصاری‌ و خزرجی‌ وی‌ از همین‌ جاست‌. ماءالسماء لقب‌ نیای‌ بزرگ‌ وی‌ بوده‌ است‌ (همانجا). برخی‌ او را از مردم‌ قرطبه‌ (ابن‌ بشکوال‌، 2/426) و برخی‌ دیگر از مالقه‌ دانسته‌اند (مقری‌، ازهار، 2/254؛ لوی‌ پرووانسال‌، 291 ، به‌ نقل‌ از ابن‌ عسکر)، اما نظر اخیر درست‌تر می‌نماید، زیرا سخن‌ ابن‌ بسام‌ (همانجا) و ابن‌ سعید ( رایات‌، 78) دربارهٔ او چنان‌ است‌ که‌ گویی‌ قرطبی‌ بودن‌ او را نمی‌پذیرند. تشابه‌ اندکی‌ که‌ بین‌ نام‌ او و عبادهٔ بن‌ قزّاز وجود دارد، باعث‌ شده‌ که‌ برخی‌ این‌ دو را با هم‌ خلط کنند و اشعار یکی‌ را به‌ دیگری‌ نسبت‌ دهند (نک: صفدی‌، چ‌ ددرینگ‌، 3/189-190؛ قس‌: ابن‌ شاکر، فوات‌، 2/151-152؛ مصطفی‌، 145-146؛ 2 EI). گویا وی‌ بخش‌ عمده‌ای‌ از زندگی‌ خود را در مالقه‌ گذراند (لوی‌ پرووانسال‌، و نزد علمای‌ عصر خود به‌ تحصیل‌ نحو و لغت‌ پرداخت‌ و دو کتاب‌ الواضح‌ فی‌ النحو و مختصر العین‌ را نزد مؤلف‌ آنها ابوبکر محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌ فراگرفت‌ (ابن‌ بشکوال‌، همانجا؛ ابن‌ خیر، 311-350؛ نیکل‌، .(105 سپس‌ چون‌ در شعر چیره‌دست‌ شد، به‌ مدح‌ حکام‌ روزگار خود پرداخت‌ و از این‌ راه‌ شهرتی‌ فراهم‌ آورد. در زمان‌ فرمانروایی‌ عامریان‌ آوازه‌اش‌ بالا گرفت‌ و سرآمد شاعران‌ همروزگار خود گردید (نک: ضبی‌، 383؛ صفدی‌، چ‌ قاضی‌، 16/624؛ رکابی‌، تعلیقات‌ دارالطراز، 204). عباده‌ چندی‌ در دربار منصور بن‌ ابی‌ عامر بن‌ مدیحه‌سرایی‌ پرداخت‌ (لوی‌ پرووانسال‌، 293 -292 )، اما ظاهراً به‌ سبب‌ گرایشی‌ که‌ به‌ آیین‌ تشیع‌ داشت‌، پس‌ از سقوط قرطبه‌ به‌ دست‌ حمودیان‌ که‌ از نوادگان‌ علی‌ بن‌ ابی‌ طالب‌ (ع‌) بودند، به‌ آنان‌ پیوست‌ و پایگاهی‌ والا یافت‌. مدایحی‌ که‌ وی‌ به‌ 3 تن‌ از آنان‌، علی‌ و یحیی‌ و قاسم‌، تقدیم‌ کرده‌، در منابع‌ آمده‌ است‌ (حمیدی‌، 275؛ ابن‌ خاقان‌، 84؛ ابن‌ بسام‌، 1(1)/10؛ پرس‌، .(96 عباده‌ در سروده‌ای‌، ابن‌ حزم‌ (احمد بن‌ سعید) وزیر را نیز مدح‌ گفته‌ و از وی‌ خواسته‌ است‌ تا او را نزد خود بپذیرد (حمیدی‌، همانجا؛ ضبی‌، 384). شاگردانی‌ نیز تربیت‌ کرد که‌ ابومحمد غانم‌ بن‌ ولید مالقی‌، از شمار آنان‌ است‌ (ابن‌ بشکوال‌، همانجا). تقریباً همهٔ منابع‌ تصریح‌ کرده‌اند که‌ وی‌ در مالقه‌ درگذشته‌ است‌، اما تاریخ‌ وفاتش‌ را به‌ اختلاف‌ سالهای‌ 419ق‌، 421ق‌ و 422ق‌ نوشته‌اند (نک: حمیدی‌، همانجا؛ ابن‌ بسام‌، 1(2)/3؛ ابن‌ بشکوال‌، همانجا؛ ابن‌ شاکر، فوات‌، 2/149، عیون‌، 10/111؛ لوی‌ پرووانسال‌ 290 ، به‌ نقل‌ از ابن‌ عسکر). بر پایهٔ گزارش‌ ابن‌ حزم‌ و نیز تأیید حمیدی‌ (ص‌ 274)، وی‌ دست‌ کم‌ تا 421ق‌ زنده‌ بوده‌ است‌. گفته‌اند که‌ او در غم‌ از دست‌ دادن‌ 100 دینار از داراییش‌ درگذشته‌ است‌ (حمیدی‌، ابن‌ بسام‌، همانجاها). شعر او: اگرچه‌ عباده‌ اشعاری‌ به‌ شیوهٔ کهن‌ سروده‌ است‌، اما عمدهٔ شهرت‌ او در موشّح‌ سرایی‌ است‌. این‌ قالب‌ِ جدید شعر که‌ به‌ دست‌ مقدم‌ بن‌ معافی‌ قَبْری‌ و یا محمد حمود قَبْری‌ پدید آمده‌ و در زمان‌ یوسف‌ ابن‌ هارون‌ رَمادی‌ شکل‌ منسجم‌تری‌ به‌ خود گرفته‌ بود، به‌ دست‌ ابن‌ ماءالسماء شکلی‌ نهایی‌ یافت‌ و از آن‌ پس‌ چنان‌ اعتبار و رسمیتی‌ کسب‌ کرد که‌ دیگر شاعران‌ و نویسندگان‌ سنت‌گرا هم‌ از آن‌ روی‌ نگرداندند و ابن‌ ماءالسماء را به‌ عنوان‌ استاد مسلم‌ این‌ فن‌ پذیرفتند (ابن‌ بسام‌، 1(2)/1-2؛ ابن‌ خلدون‌، 583 -584؛ رکابی‌، فی‌ الا´دب‌ الاندلسی‌، 287-290؛ گنثالث‌، 153-156). ابن‌ خلدون‌ که‌ عبادهٔ بن‌ قزاز را نخستین‌ موشح‌ سرا پس‌ از مقدم‌ بن‌ معافی‌ و ابن‌ عبدربه‌ می‌انگارد (ص‌ 584)، ظاهراً دچار اشتباه‌ شده‌ است‌ (قس‌: رکابی‌، همان‌، 289). از موشحات‌ بسیاری‌ که‌ وی‌ سروده‌، تنها 3 موشح‌ به‌ دست‌ ما رسیده‌ است‌ (نک: ابن‌ شاکر، عیون‌، 10/113-114؛ صفدی‌، چ‌ قاضی‌، 16/625 - 628). اما همین‌ 3 موشح‌ قدیم‌ترین‌ موشحاتی‌ است‌ که‌ در منابع‌ آمده‌ است‌، زیرا از آثار موشح‌ سرایان‌ پیش‌ از او اثری‌ در دست‌ نیست‌. در این‌ سروده‌ها که‌ جز تعابیر و معانی‌ تقلیدی‌ غزل‌ شامل‌ چیز تازه‌ای‌ نیست‌، صنایع‌ لفظی‌ بسیار به‌ چشم‌ می‌خورد، اما از معانی‌ عمیق‌ و ترکیبات‌ قوی‌ بی‌بهره‌ است‌. گویی‌ شاعر، بیشتر در قید آهنگ‌ الفاظ، و قوام‌ بخشیدن‌ به‌ ساختمان‌ موشح‌ بوده‌ است‌ تا در پی‌ ابداع‌ معانی‌ تازه‌. اشعار کلاسیک‌ او برخلاف‌ موشحاتش‌ گاه‌ از معانی‌ بدیع‌ و ترکیبات‌ متین‌ برخوردار است‌. طبیعت‌ و جلوه‌های‌ آن‌ در بیشتر سروده‌های‌ او جایگاهی‌ خاص‌ دارد. وی‌ با استمداد از تشبیهات‌ زیبا، باغها و گلها، ابر و باران‌، آذرخش‌ و تندر و جز آن‌ را وصف‌ کرده‌ است‌. مثلاً در یکی‌ از این‌ قطعه‌ها ابر بهاری‌ را به‌ عاشقی‌ تشبیه‌ کرده‌ که‌ «برای‌ رسیدن‌ به‌ وصال‌ باغها و سبزه‌زارهایی‌ که‌ در انتظار او خود را به‌ زبور گل‌ و عطر شکوفه‌ آراسته‌اند، راه‌ درازی‌ می‌پیماید و در لحظهٔ جدایی‌، گریه‌کنان‌ با چهره‌ای‌ افسرده‌ و عبوس‌ آنها را وداع‌ می‌گوید» (نک: ابن‌ عامر، 7/17). در قصیدهٔ دیگری‌ سرما و یخ‌بندان‌ شدیدی‌ را که‌ در 421ق‌ صدمات‌ بسیاری‌ به‌ مردم‌ اندلس‌ وارد ساخته‌، وصف‌ کرده‌ است‌ (حمیدی‌، همانجا). ابن‌ ماء السماء کتابی‌ با عنوان‌ اخبار شعراء الاندلس‌ نیز داشته‌ که‌ اثری‌ از آن‌ برجای‌ نمانده‌ است‌. بسیاری‌ از ادیبان‌ و شاعران‌ پس‌ از وی‌ این‌ اثر را ستوده‌اند و برخی‌ از جمله‌ ابن‌ حیان‌ (ص‌ 94، 97، 279) و ابن‌ سعید ( المغرب‌، 125) در آثار خود از آن‌ بهرهٔ فراوان‌ برده‌اند (ضبی‌، 383؛ مقری‌، نفح‌ الطیب‌، 3/173). بغدادی‌ (1/436) از دیوان‌ِ شعر او نیز یاد کرده‌ است‌ که‌ اینک‌ اطلاعی‌ از آن‌ در دست‌ نیست‌. قطعاتی‌ از اشعار او به‌ طور پراکنده‌ در آثار ابن‌ بسام‌ (1(2)/2-12)، ابن‌ عامر (17/111، 134)، ابن‌ کتانی‌ (ص‌ 27-29)، ابن‌ فضل‌الله‌ (17/279- 280) و دیگران‌ آمده‌ است‌.

نویسنده عنایت الله فاتحی نژاد
مآخذ ابن‌ بسام‌، علی‌، الذخیرهٔ فی‌ محاسن‌ اهل‌ الجزیرهٔ، قاهره‌، 1361ق‌/1942م‌؛ ابن‌ بشکوال‌، خلف‌، الصلهٔ، به‌ کوشش‌ عزت‌ عطار حسینی‌، قاهره‌، 1374ق‌/1955م‌؛ ابن‌ حیان‌، حیان‌، المقتبس‌، به‌ کوشش‌ محمود علی‌ مکی‌، بیروت‌ 1393ق‌/1973م‌؛ ابن‌ خاقان‌، فتح‌، مطمح‌ الانفس‌، قسطنطنیه‌، 1302ق‌؛ ابن‌ خلدون‌، مقدمهٔ، بیروت‌، دارالحیاء التراث‌ العربی‌؛ ابن‌ خیر، محمد، فهرسهٔ، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، بغداد، 1963م‌؛ ابن‌ سعید اندلسی‌، علی‌، رایات‌ المبرزین‌، به‌ کوشش‌ نعمان‌ عبدالمتعال‌ قاضی‌، قاهره‌، 1393ق‌/1973م‌؛ همو، المغرب‌ فی‌ حلی‌ المغرب‌، به‌ کوشش‌ شوقی‌ ضیف‌، قاهره‌، 1953م‌؛ ابن‌ شاکر کتبی‌، محمد، عیون‌ التواریخ‌، نسخهٔ عکسی‌ موجود در کتابخانهٔ مرکز؛ همو، فوات‌ الوفیات‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1974م‌؛ ابن‌ عامر، اسماعیل‌، البدیع‌ فی‌ وصف‌ الربیع‌، به‌ کوشش‌ هانری‌ پرس‌، رباط، 1359ق‌/ 1940م‌؛ ابن‌ فضل‌الله‌ العمری‌، احمد، مسالک‌ الابصار، به‌ کوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ ابن‌ کتانی‌، محمد، التشبیهات‌ من‌ اشعار اهل‌ الاندلس‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1406ق‌؛ بغدادی‌، هدیه‌؛ حمیدی‌، محمد، جذوهٔ المقتبس‌ فی‌ ذکر ولاهٔ الاندلس‌، به‌ کوشش‌ محمد بن‌ تاویت‌ الطنجی‌، قاهره‌، 1372ق‌/ 1952م‌؛ رکابی‌، جودت‌، تعلیقات‌ دارالطراز فی‌ عمل‌ الموشحات‌ ابن‌ سناء الملک‌، دمشق‌، 1400ق‌/1980م‌؛ همو، فی‌ الادب‌ الاندلسی‌، قاهره‌، 1970م‌؛ صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌ وداد قاضی‌، بیروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ همو، همان‌، به‌ کوشش‌ س‌. ددرینگ‌، دمشق‌، 1953م‌؛ ضبی‌، احمد، بغیهٔ الملتمس‌ مادرید، 1884م‌؛ گنثالث‌ پالنثیا، آنخل‌، تاریخ‌ الفکر الاندلسی‌، ترجمهٔ حسین‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ مصطفی‌، محمود، اعجام‌ الاعلام‌، بیروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ مقری‌، احمد، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ سقا و دیگران‌ قاهره‌، 1359ق‌/1940م‌؛ همو، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ محمد بقاعی‌، بیروت‌، 1406ق‌؛ نیز: 2 ; L E vi - Proven 5 al, E., X Sur deux po I tes de Malaga du X q Si I cle n , Arabica, Leiden, 1954, vol. I; Nykl, A. R., Hispano - Arabic Poetry, Baltimore, 1946; P E r I s, Henri, La Po E sie andalouse en arabe classipue, Paris, 1953.عنایت‌الله‌ فاتحی‌نژاد تایپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا ن‌ * 2 * زا