تاتوره

تاتوره علفی
به فارسی «گوزماثل»، «تاتوره»، «تاتوله» و «بقم»، «طلا نور» (در مازندران) و در کتب طب سنتی با نامهای «تاتوره» و لغات عربی آن «جوز الماثل» و «جوز ماثم» و «جوز ماثا» آمده است. به فرانسوی‌Endormie وDatura stramoine وPomme du diable وDatura وStramoine و Pomme epineuse و Herbe aux sorciers و به انگلیسی ‌Datura و Jimson weed و Stramonium وThorn apple گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Solanaceae نام علمی آن‌Datura stramonium L . و مترادف آن‌Datura tatula L . است.
مشخصات گیاه
تاتوره علفی گیاهی است علفی یکساله و بسیار سمّی. بلندی آن در حدود یک متر و یا کمی کمتر است. ساقه آن استوانه‌ای، برگهای آن ناصاف، پهن به طول 15- 10 و پهنای 8- 7 سانتی‌متر، به شکل مثلث نوک‌تیز است و در اطراف برگ بریدگی‌ها و شکستگی‌های نامنظم وجود دارد. گلهای آن درشت و منفرد، بوقی‌شکل به رنگ سفید یا بنفش است که در اواخر بهار ظاهر می‌شود. به علت گلهای زیبا و درشت که دارد، از گیاهان زینتی است و در باغها و گل‌کاری‌ها کاشته می‌شود. میوه آن پوشینه است به شکل تخم‌مرغ، خارج آن خاردار و داخل آن به 4 محفظه تقسیم می‌شود و در حدود 400 عدد دانه‌های آن در این چهار محفظه قرار دارند.
تکثیر آن از طریق کاشت تخم گیاه در فروردین‌ماه در خزانه و انتقال آن در اردیبهشت به باغچه است. این گیاه بومی هندوستان و سواحل بحر خزر است ولی اینک در اغلب مناطق اروپا و امریکا و آسیا انتشار دارد. در ایران در مناطق اطراف تهران، کرج، ری، راه تهران- فیروزکوه، مناطق غیر مزروع اراک، آذربایجان، بلوچستان، مازندران، راه غازیان به چوکام، و رودبار رشت به‌طور خودرو دیده می‌شود.
ترکیبات شیمیایی
از نظر شیمیایی گیاه تاتوره علفی دارای انواع متعدد و آلکالوئید است.
آلکالوئیدهای مهم آن آتروپین، هیوسین و هیوسیامین است. مقدار آلکالوئیدهای موجود در برگهای گیاه در حدود 33/ 0- 22/ 0 درصد است و تاتوره‌های اهلی پرورشی دارای آلکالوئیدهای بیشتری هستند. تخم‌های دیپلوئید[55]I دارای 42/ 0 درصد آلکالوئید است ولی تخمهای تتراپلوئید[56]II دارای 69/ 0 درصد آلکالوئید است. در دانه‌های خشک آن 33/ 0 درصد آلکالوئید است و در میوه آن 038/ 0 درصد آلکالوئید است که 25 درصد آن آلکالوئید اسکوپولامین است. جمع آلکالوئیدهای گیاه در حدود 5/ 0- 3/ 0 درصد است که قسمت عمده آن هیوسیامین که همراه با آتروپین و هیوسین است]G .I .M .P[ . در تخم تاتوره علفی علاوه بر آلکالوئیدهای مختلف در حدود 25 درصد روغن ثابت قابل استخراج شامل داتوریک اسید[57] و یک اسید دیگر است.
از برگ تاتوره در اثر فشار بین انگشتان بوی نامطبوعی متصاعد می‌شود، طعم آن تلخ و تهوع‌آور است ولی تدریجا کمی شور می‌شود، دانه‌های له‌شده نیز بوی نامطبوع می‌دهند. در صنعت با بکار بردن امواج‌Ultra sound مقدار استخراج آلکالوئید را افزایش می‌دهند. معمول است برای اینکه حد اکثر مقدار آلکالوئید را از گیاه تاتوره استخراج کنند، گیاه را 24 ساعت در تاریکی نگه می‌دارند.
تاتوره علفی با میوه و شاخه تاتوره علفی با گل و میوه‌A - میوه‌B - دانه
خواص- کاربرد
در هند از برگها و دانه‌های تخم تاتوره علفی به عنوان ضد درد و مسکّن و ضدعفونی‌کننده و مخدّر استفاده می‌شود. در مناطق خاور دور از جمله در چین و مناطق همجوار آن از نظر خواص دارویی فرق زیادی بین تاتوره علفی و تاتوره درختی نیست، در تاتوره درختی ماده عامل هیوسین بیشتر و در تاتوره علفی مقدار آتروپین بیشتر است. ماده آتروپین نیز مردمک چشم را باز می‌کند و در ضمن موجب کاهش ترشح بزاق می‌گردد و به علاوه عضلات مثانه را سست کرده و در نتیجه دفع ادرار را کنترل می‌کند. از تاتوره علفی در چین برای رفع نفخ، ترشح مفرط اسید، درد کبد، دردهای دوران عادت ماهیانه و همچنین برای قطع عرقهای شبانه مسلولین در حد مجاز از آن می‌خورند [چیو]. تاتوره علفی برای آرام کردن حمله‌های سیاه سرفه و همچنین تسکین آسم نیز تجویز می‌شود.
تاتوره از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی خیلی سرد و خشک و از نظر خواص معتقدند که مخدّر و قوی و ضد درد است. ضدعفونی‌کننده است و برای التیام زخمها مفید است. عصاره گل تاتوره برای رفع درد گوش نافع است. عصاره دانه و میوه آن را اگر به قسمتهای مودار سر که مبتلا به شوره است بمالند، برای رفع شوره سر و جلوگیری از ریزش مو نافع است، سردردهای خونی و صفراوی مزمن را تسکین می‌دهد و بسیار خواب‌آور است. ضماد برگ و میوه آن یا مالیدن روغن تخم آن برای تسکین درد بواسیر و دردهای ناحیه مقعد مفید است. مالیدن دم‌کرده آن با سرکه برای تحلیل ورمها و استسقاء و قطع ترشح عرق مفید است. گذاردن برگ له‌شده آن روی ورم ملتحمه چشم باعث تحلیل ورم و تسکین درد چشم می‌شود و اگر برگ له شده را روی هر ورم یا دمل دیگری بگذارند باعث تحلیل آن می‌شود. و برای التیام زخمها نیز مفید است. ضماد آن برای التیام زخمهای سرطانی و سوختگی‌ها و بواسیر دردناک نافع است. مقدار خوراک از جرم یا گرد آن از 5 سانتی‌گرم تا 5/ 0 گرم است و از عصاره الکلی آن 30- 5 قطره و از تنطور اتری آن نیز 30- 5 قطره است.
معارف گیاهی، ج‌5، ص: 36
تاتوره درختی
اشاره
نام محلی آن در بندر عباس «پرمنگناس» و در بلوچستان «داتوره» است و به عربی «صفیر السلطان» گفته می‌شود. در برخی از کتب آن را «بنج» نیز گفته‌اند. به فرانسوی ‌Datura fastueuse و به انگلیسی‌Purple flowered thorn apple نامیده می‌شود.
گیاهی است از خانواده‌ Solanaceae نام علمی آن‌Datura metel L . و مترادفهای آن ‌Datura alba Nees . وDatura fastuosa L . می ‌باشد.
توضیح: در مورد نامهای مترادف علمی تاتوره درختی، بین گیاه‌شناسان دنیا توافق کامل نیست و عده زیادی دو نام مترادف‌D .alba وD .fastuosa را مربوط به دو گیاه مستقل می‌دانند و مترادف ‌D .metel ذکر نمی‌کنند ولی البته از نظر خواص کاملا مشابه هستند.
مشخصات
تاتوره درختی درختچه‌ای است دارای گلهای بزرگ، بزرگتر از تاتوره علفی.
برگهای آن تخم‌ مرغی صاف بدون کرک بعضی از آنها کامل ولی بعضی عمیقا دندانه‌دار است. گلهای آن بوقی آویزان به رنگ ارغوانی و کپسول میوه آن ناصاف و سطح آن پوشیده از خار است.
این گیاه در ایران در بندر عباس و بلوچستان می‌روید و به احتمال زیاد از خارج وارد کشور شده و بومی ایران نیست.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه آلکالوئیدهای هیوسین 58]، هیوسیامین 59]، آتروپین 60] و اسکوپولامین 61] وجود دارد. در برگهای گیاه در حدود 426/ 0 درصد جمعا از انواع آلکالوئیدها وجود دارد. در دانه‌های گیاه در حدود 4262/ 0 درصد انواع آلکالوئیدها موجود است که قسمت عمده آن هیوسیامین است. در ریشه آن در حدود 356/ 0 درصد هیوسیامین وجود دارد. مقدار آلکالوئیدهای گیاه اگر همه بر حسب هیوسیامین حساب شود در گیاه خشک، در ریشه در حدود 35/ 0 درصد، در دانه‌ها 33/ 0 درصد و در برگهای گیاه 23/ 0 درصد است. در دانه‌های گیاه به علاوه در حدود 12 درصد روغن ثابت و آلانتوان 62] وجود دارد. در برگهای آن ویتامین‌C یافت می‌شود[G .I .M .P] .
در گیاه تاتوره درختی رومانی 45 درصد کل آلکالوئیدها را ماده اسکوپولامین تشکیل می‌دهد. بیشترین نسبت آلکالوئیدها در گلهای آن است.
خواص- کاربرد
تمام قسمتهای گیاه سمّی است و این گیاه معروفی است که سابقا در مناطق خاور دور جنایتکاران با آن آدم می‌کشتند. در برمه دزدان از تخم این گیاه مخلوط با پودر کاری 63] و شیرینی، گرد مخدّری درست می‌کردند که فرد را نمی‌کشت ولی برای چند روزی تخدیر می‌کرد. ماده عامل آلکالوئید هیوسین است که در تخم و برگ آن وجود دارد. این آلکالوئید موجب باز شدن و اتساع مردمک چشم می‌شود و اگر مقدار زیادی خورده شود، موجب هذیان، اغما و سرانجام منتهی به مرگ می‌شود. اگر برگهای آن را خشک کرده و کوبیده و مانند توتون و تنباکو دود کنند، برای تسکین بیماری آسم بسیار مؤثر است و به‌هرحال اگر مصرف دارو چه از طریق داخلی به مقدار خیلی کم و یا دود کردن ایجاد مسمومیت کند، فورا باید قطع شود [ماسون . در چین گلهای بازشده تاتوره درختی را صبحها به محض اینکه شبنم صبحگاهی خشک شود، جمع‌آوری کرده در آفتاب یا با حرارت کم خشک می‌کنند. این دارو، تند، سمّی، گرم، بی‌حس‌کننده، ضد آسم و ضد سرفه است. در استعمال خارجی جوشانده گرد گلها برای انواع بیماری‌های جلدی نافع است. اگر گرد گلها را دود کنند برای رفع سرفه و تنگی نفس نافع است. دکتر استوارت در یادداشتهای خود می‌نویسد که گلها و تخم تاتوره درختی برای شست‌وشوی پاهای ورم‌کرده و پایین‌افتادگی و بیرون افتادگی رکتوم و همچنین برای سرماخوردگی و اختلالات اعصاب مفید است.
تاتوره درختی و گیاه شاهدانه را به نسبت مساوی در سرکه رقیق مخلوط می‌کنند، آشامیدنی مخدّر و بی‌حس‌کننده‌ای به دست می‌آید. این ماده در عملهای جراحی جزیی و یا در موارد سوزاندن با یک ماده سوزان 64] می‌توان عمل را بدون درد انجام داد. برگهای گیاه در موارد زیادی بعنوان مسکّن، ضد درد، تحلیل ورم و رسانیدن دمل و ورم به کار می‌رود. در مواردی که از برگهای تاتوره درختی به عنوان مسکّن، استفاده می‌شود اگر به علت کمی بی‌احتیاطی یا دستپاچگی زاید بر حد مجاز مصرف شده و مسمومیت ایجاد شود برای رفع مسمومیت می‌توان از مغز ریشه شیرین‌بیان استفاده نمود زیرا ضد سم مؤثری برای این‌گونه مسمومیت است [موزیگ و شرام ].
علایم مسمومیت تاتوره درختی گرفتگی عضلات، اغما، هذیان و فلج سیستم مرکزی ریوی است.
معارف گیاهی، ج‌5، ص: 39