گل سفید

گل سفید در حالت خالص کانی هونتیت با ترکیب شیمیایی CaMg3(CO3)4 است و در این مطلب اغلب از واژه هونتیت به جای گل سفید استفاده شده است. این کانی براساس پاره‌ای از خصوصیات فیزیکی مانند نرمی، سختی پایین، متلاشی شدن در آب و بسیار دانه ریز بودن از ویژگی‌های علمی مناسبی جهت کاربرد در صنعت رنگسازی برخوردار بوده است.کیفیت غیر استاندارد سنگهای تولید شده موجب شد که در سالهای اخیر مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی تولید آنرا غیرمجاز اعلام کند. با وجود مشکلات تهیه رنگ دانه‌های اصلی مثل اکسید تیتانیم که عمدتاً از منابع خارجی تأمین می‌شود، استفاده از منابع داخلی اینگونه مواد اهمیت چندانی یافته است که در این میان گل سفید از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. مشخصات بلورشناسی گل سفید به طور کلی مطالعه و بررسی میکروسکوپی بلورهایی با ابعاد کمتر از دو میکرون بسیار مشکل است. با این حال مطالعات میکروسکپی هونتیت علیرغم ابعاد بسیار ریز بلورهای آن، کم و بیش با نتایج پرباری همراه بوده است. هونتیت در زیر میکروسکوپ بسیار ریز دانه و رشته‌ای است. در نور عادی بی‌رنگ تا خاکی و در نور انعکاسی، کرک مانند، پنبه‌ای و سفید است. هونتیت دارای خاموشی موازی بوده و طویل شدگی آن منفی است. ضریب شکست هونتیت 615/1 است و رنگهای تداخلی آن بسیار قوی است. مشخصات شیمیایی گل سفید کانی هونتیت کربنات مضاعف کلسیم و منیزیم است. تا سال 1953 در گزارشات مختلف هونتیت را یک کانی یا اختلاتی از چند کانی شناخته شده دیگر مانند منیزیت با مقدار زیادی منیزیم، محلول جامد منیزیت، کلسیت، محلول جامد منیزیت – دولومیت و یا نوعی دولومیت معرفی می‌کردند. از نظر اجزاء تشکیل دهنده، هونتیت ترکیبی بین منیزیت و دولومیت دارد که به ترتیب با نسبت 2 به 1 ترکیب شده‌اند. میزات اکسیدهای منیزیم، کلسیم و دی اکسید کربن در این کانی به ترتیب 25/34 ، 88/15 و 87/49 درصد است. تشخیص هونتیت از سایر کانی‌های کربناته با برخی آزمایش‌های شیمیایی امکان‌پذیر است. هونتیت تحت تأثیر اسیدهای غیرآلی رقیق می‌جوشد. استفاده از یک ترکیب الکلی-قلیایی از دی فنیل کاربازید نتایج قابل توجیهی در زمینه تشخیص هونتیت از سایر کربنات‌ها حاصل می‌کند. وقتی منیزیت در این محلول حرارت داده می‌شود بلافاصله لکه‌هایی به رنگ قرمز-بنفش بر روی آن ایجاد می‌شود که حتی با قرار دادن نمونه در آب جوش این لکه‌ها از بین نمی‌رود. دولومیت اصولاً در چنین محلولی ایجاد رنگ نمی‌کند. شستشوی یک نمونه هونتیت توسط آب مقطر سبب می‌شود که سیال موجودش در خلل و فرج این نمونه منیزیم خود را از دست بدهد، با حرارت دادن این نمونه در یک محلول الکلی- قلیایی، بلافاصله رنگ قرمز-بنفش بر روی آن ایجادمی‌ شود که این رنگ با شستشوی نمونه در آب داغ از بین می‌رود. این رفتار بیانگر وجود یک کانی منیزیم‌دار غیر از دولومیت و منیزیت است. همچنین جوشش این کانی تحت تأثیر اسیدهای غیرآلی تائیدی بر کربناته بودن آن است. تشخیص هونتیت توسط آزمایشهای حرارتی نیز امکان‌پذیر است. آزمایش‌هایی که با فوتک انجام شده هونتیت را ناگدازا نشان می‌دهد، زیرا که تا دمای 1500 درجه سانتیگراد ذوب نمی‌شود. قرار دادن قطعه‌ای هونتیت بر روی شعله، به آن رنگ قرمز تند می‌دهد. رنگ کاغذ تورمریک با قرار دادن یک قطعه هونتیت گرم شده بر روی آن قهوه‌ای رنگ می‌شود که مؤید واکنش بین کاغذ و عناصر قلیایی است . قطعات هونتیت به سرعت و با جوشش زیاد در اسیدهای سرد، مانند HCL ، HNO3 ، و H2SO4 و حل می‌شود. مشخصات فیزیکی و مکانیکی هونتیت به صورت توده‌ای خاکی شبیه به چاک یافت می‌شود. چگالی آن 7/2 ( 696/2 گرم بر سانتی مترمکعب ) و دارای سطح شکست صاف تا نیمه صاف است. هنگام بریده شدن با چاقو، شکننده است. سختی هونتیت در «مقیاس موس» برابر 1-2 ، جلای خاکی ، فاقد کلیواژ ،رنگ آن سفید بندرت سفیدمایل زرد لیمویی و خط اثر آن سفیداست ، از اینرو با کشیده شدن بر روی یک سطح به راحتی اثری سفید از خود به جا می‌گذارد. جلای هونتیت غیرفلزی و مات بوده و در مقاطع نازک بی‌رنگ است. هونتیت دارای لمس چرب است و تحت تأثیر اشعه ماوراء بنفش از خود خاصیت فلوئورسانس نشان نمی‌دهد. هونتیت یک کانی متخلخل بوده و نسبتاً در آب غیرقابل انحلال است. هنگامی که قطعه‌ای از آن به داخل آب انداخته شود،‌ از هم می‌پاشد. این ویژگی در امر تغلیظ هونتیت نقش به سزایی دارد. با شکستن هونتیت به قطعات کوچکتر صدایی شبیه به صدای شکستن گچ تحریر به گوش می‌رسد. این صدا ناشی از جابجایی حبابهای هوا در یک توده متخلخل است. بلورهای هونتیت بسیار ریزدانه هستند و ابعادی در حد یک میکرون دارند. وزن مولکولی هونتیت 03/353 می باشد. تاریخچه از سال 1953 که هونتیت توسط فاوست توصیف و نامگذاری شده ، گزارش‌های متعددی پیرامون کشف این کانی در نقاط مختلف جهان منتشر شده است. مصارف عمده گل سفید سابقه استفاده از گل سفید به قرنها پیش بر می‌گردد . تحقیقات انجام شده بر روی مقداری گل سفید که در یک کشتی غرق شده مربوط به قرن سوم یا چهارم میلادی در سواحل شمالی دریای مدیترانه یافت شده است ، نشان می‌دهد که تجارت این کانی لااقل در آن دوره رواج داشته است . مطالعات بر روی رنگ‌های بکار رفته بر روی بعضی اشیاء یافت شده مربوط به مصر باستان ، حاکی از استفاده از گل سفید بعنوان یک رنگدانه است . از آنجا که تاکنون اشاره ای به پیدایش هونتیت در مصر نشده است ، احتمال می‌رود که هونتیت موجود در این رنگها از محل دیگری تامین می‌شده است. شاید ایران تنها کشوری باشد که سابقه ای طولانی در استفاده وسیع از گل سفید دارد . منابع غنی گل سفید یزد از اولین معاون مورد بهره برداری گل سفید در ایران بوده‌اند . تاریخ بهره برداری و استفاده از گل سفید در ایران نیز بطور دقیق مشخص نیست اما بنظر می‌رسد به قرن‌ها برگردد. احتمالاً مهمترین خاصیت گل سفید که موجب شده است این ماده از قدیم الایام مورد استفاده قرار گیرد ، آن است که این ماده نیازی به خرد کردن و تجهیزات مربوطه نداشته و هنگام قرار گرفتن در آب ، به راحتی از هم می‌پاشد و تشکیل یک محلول کلوئیدی می‌دهد . در قدیم گل سفید بطور عمده در رنگ‌های لعابی و ساختمانی به کار گرفته می‌شده است . مراحل استفاده از آن به این ترتیب بوده که قلوه‌های گل سفید پوست کنده را پس از کوباندن ، بداخل آب می‌ریختند. پس از خیس شدن و باز شدن گل ، دوغاب حاصله را چند بار از یک صافی عبور می‌دادند تا ناخالصی‌های آن جدا شود . این صافی معمولاً یک پارچه متقال بوده است. دوغاب صاف شده را با مقدار کافی سریشم مخلوط می‌کردند و در صورت لزوم بعضی مواد رنگی طبیعی محلول در آب نیز به آن می‌افزودند . به این ترتیب رنگی که قابل استفاده در نقاشی ساختمان بوده است ، بدست می‌آمد . این رنگ را توسط قلم مو و کاردک‌های مخصوص روی سطج مورد نظر می‌کشیدند . در مواردی نیز از دوغاب گل سفید به تنهایی برای سفید کردن دیوارهای گچی استفاده می‌شده است که البته این مورد استفاده هنوز هم رواج دارد. سفید کردن گیوه‌های مستعمل یکی دیگر از موارد استفاده گل سفید است که امروزه نیز کم و بیش متداول است . این کار با فرو بردن گیوه در دوغاب گل سفید صورت می‌پذیرد . گل گیوه ، گل قزوین و گل یزدی از اسامی دیگریست که به گل سفید داده شده است . با تولید رنگ‌های صنعتی ، کاربرد گل سفید برای نقاشی ساختمان به صورتی که ذکر شد ، منسوخ گردید . اما استفاده از آن به عنوان پرکننده در رنگ‌های معروف به رنگ پلاستیک همچنان در برخی از کارگاه‌ها و کارخانه‌های رنگ سازی ادامه دارد . در این کارگاه‌ها برای جدا کردن ناخالصی‌ها همچنان از صافی‌های پارچه ای استفاده می‌شود و چون این صافی‌ها قادر به زدودن کامل ناخالصی‌ها از دوغاب گل سفیدنیستند ، رنگ تولیدی از کیفیت و مرغوبیت لازم برخوردار نیست . استفاد از گل سفید در چسب‌های شیره لاستیک نیز گزارش شده است . با توجه به ترکیب شیمیایی گل سفید می‌توان استفاده از گل سفید در لوازم آرایش و گل حفاری وجود دارد . گل سفید یکی از اجزاء اصلی تشکیل دهنده اغلب روشورهای حمام موسوم به سفیدآب است. درمجموع به علت مطالعات اندکی که بر روی هونتیت صورت پذیرفته استفاده وسیع صنعتی از آن گزارش نشده است . محدود بودن ذخائر گل سفید و غیر استراتژیک بودن آن می‌تواند دلیل کم بودن تحقیقات بر روی آن باشد. زمین شناسی و پراکندگی هونتیت در ایران هونتیت از قدیم الایام در ایران با نام گل سفید شناخته شده است وکاربردهایی در تعدادی از صنایع سنتی داشته است به نظر می‌رسد در ایران ابتدا معادل گل سفید منطقه یزد و نائین شناخته شده و بعدها مقنی‌های یزدی که برای کار به منطقه بیرجند مهاجرت کرده بودند موفق به کشف گل سفید در این منطقه شدند. تاریخ این وقایع بدرستی معلوم ‌نیست به طور کلی معادن شناخته شده گل سفید در ایران از دو نوع است: هونتیت همراه با سرپانتینیت‌ها و هونتیت ناشی از هوازدگی رگه‌های منیزیت این معادن تقریباً همگی در مناطق افیولیتی و آمیزه رنگین قرار دارند. منبع: پایگاه داده های علوم زمین