گل گلاب حسین

حسین گل‌گلاب (زادهٔ ۱۲۷۶ در تهران – درگذشتهٔ ۱۳۶۳ در تهران) گیاه‌شناس، ادیب، نویسنده، شاعر، مترجم، استاد دانشگاه، نوازنده، موسیقی‌دان، عکاس و هنرمند ایرانی بود. او به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، روسی، عربی[۱] و لاتین[۲] تسلط داشت و در زمینه معادل‌یابی برای واژه‌های علمی از متخصصان فرهنگستان ایران بود. سروده‌های مشهور «ای ایران» و «آذرآبادگان» از جمله کارهای اوست. محتویات ۱ زندگی‌نامه ۲ موسیقی ۳ سرود ای ایران ۴ فرهنگستان ایران ۵ کتاب‌ها و مقالات ۵.۱ کتاب‌ها ۵.۲ مقالات ۶ پانویس ۷ پیوند مرتبط ۸ پیوند به بیرون ۹ منابع زندگی‌نامه حسین گل‌گلاب در مرداد ۱۲۷۴ خورشیدی در تهران به‌دنیا آمد. پدرش ابوتراب خان (اصالتا از زیدون بهبهان، قلعه گل و گلاب) مشهور به مهدی مصورالملک از نقاشان و عکاسان مشهور دوره قاجار بود که در نقاشی روی سنگ مهارت داشت و گفته می‌شود نقاشی‌های روزنامه‌های دولتی شرف و شرافت از کارهای اوست.[۳] از آنجا که مصورالملک با موسیقی‌دانان دوران خود دوستی داشت، فرزندش را با موسیقی آشنا کرد و به این ترتیب گل‌گلاب نواختن تار و سه‌تار را از آقا حسینقلی[۴] و درویش خان[۵] فرا گرفت و پس از تأسیس مدرسهٔ موسیقی وزیری، از اولین شاگردان آنجا شد و با همکاری کاظم وزیری و علینقی وزیری به کار موسیقی پرداخت و بعدها در آنجا نیز به تدریس پرداخت.[۶] او تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه علمیه نزد استادان آن دوره، عبدالعظیم قریب، میرزا ابراهیم قمی مسعودی، غلام‌حسین رهنما و شمس‌العلما قریب گرکانی گذراند. برای تکمیل تحصیلاتش در دوره متوسطه به دارالفنون رفت و از معلمان فرانسوی دارالفنون زبان فرانسه آموخت. او علاوه بر زبان انگلیسی و فرانسوی، مقدمات زبان روسی را نیز در کلاس اسکندرخان ماردیروسیان فرا گرفت[۷] و پس از پایان تحصیلات در دارالفنون در سال ۱۲۹۵، از سال ۱۲۹۸ به تدریس علوم طبیعی در همان مدرسه پرداخت. حسین گل‌گلاب از ۱۲۹۸ تا ۱۳۰۷، دوازده جلد کتاب در رشته علوم طبیعی تألیف کرد. در همان زمان به ادامه تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۰۱ از مدرسه عالی حقوق در رشته قضایی و علوم سیاسی فارغ‌التحصیل شد. سپس در سال ۱۳۰۷ تصدی تحقیقات عملی گیاه‌شناسی در دانشکده پزشکی را به‌عهده گرفت و از ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ در دبیرستان نظام و دانشکده پزشکی گیاه‌شناسی تدریس کرد. در سال ۱۳۱۴ طبق مقررات قانون دانشگاه به دریافت درجه دکترا در رشته علوم نائل آمد و به تدریس فیزیولوژی گیاهی در دانشسرای عالی و گیاه‌شناسی در دانشکده پزشکی پرداخت و در سازمان نوین دانشکده به استادی کرسی بیولوژی گیاهی و ریاست آزمایشگاه مربوطه انتخاب شد. در همان سال پس از اخذ دکترای علوم، به عضویت فرهنگستان ایران و سپس به مدیر کلی فرهنگستان مزبور انتخاب شد. در سال ۱۳۲۴ که ریاست دانشکده پزشکی به عهده پروفسور اوبرلین فرانسوی بود، او به معاونت دانشکده منصوب شد و در سالهای بعد سمت مدیر کلی دبیرخانه دانشگاه و ریاست انجمن بیولوژی ایران را به‌عهده گرفت و به منظور مطالعات و تحقیقات علمی به کشورهای اتحاد جماهیر شوروی، بلژیک و انگلستان مسافرت کرد.[۱] از جمله این سفرها می‌توان شرکت در جشنهای دویست و بیست ساله تأسیس فرهنگستان شوروی در خرداد ۱۳۲۴ اشاره کرد که در جواب به دعوت فرهنگستان علوم شوروی انجام شده بود. وی پس از بازگشت در گزارشی فعالیت مراکز و موسسات مختلف و دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های شوروی را شرح داد.[۸] از ۱۳۲۶ تا ۱۳۵۱ خدمات اجتماعی مختلفی را به‌عهده داشت. در ۱۳۴۵ از خدمات دولتی بازنشسته شد و یک سال بعد به‌عنوان اولین استاد ممتاز دانشگاه تهران از خدمات علمی و فرهنگی او قدردانی شد. از ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۴ رئیس هیئت مؤسسان و رئیس هیئت امنای مدرسه عالی علوم اراک (دانشگاه اراک کنونی) بود که آن را با کمک پرویز شهریاری و عبدالکریم قریب راه‌اندازی کرده بود.[۹] از اواسط ۱۳۴۹ در دوره دوم فرهنگستان زبان ایران عضو پیوسته بود. حسین گل‌گلاب بیش از پنجاه قطعه نمایش کلاسیک برای هنرستان هنرپیشگی ترجمه کرده‌است. از دیگر فعالیت‌های او می‌توان به سروده‌ها و ترانه‌هایی برای کودکان اشاره کرد. او به نقاشی و عکاسی نیز علاقه‌مند بود،[۱۰] تا آنجا که دوربین عکاسی بر دوش می‌انداخت و پابه‌پای رشید یاسمی و روح‌الله خالقی و استادش علینقی وزیری به تپه ماهورهای طبیعت ایران سر می‌کشید و گونه‌های پوشش گیاهی ایران را رصد می‌کرد. همچنین او نخستین کسی بود که آزمایشگاه‌های گیاهی ایران را به میکروسکوپ مسلح کرد.[۱۱] وی در حال تهیه فرهنگ نامه‌ای در زمینه گیاه‌شناسی بود که در ۲۲ اسفند ۱۳۶۳ درگذشت و در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد. از او سه فرزند به نام‌های فرخ گل‌گلاب (مهندس راه و ساختمان)، هما گل‌گلاب (دکتر داروسازی و شیمی آلی) و داریوش گل‌گلاب دکتر و متخصص رادیولوژی به یادگار ماند. موسیقی در ۱۳۰۳ علی‌نقی وزیری گروه موسیقی‌اش را تأسیس کرد و برای ارکستر آن بجز تار معمولی، سه نوع تار با طول‌های مختلف طراحی کرد که در واقع یک ارکستر مجلسی چهار بخشی بود که با موسی معروفی، حسین گل‌گلاب، ادیب، حسنعلی صبا، اسماعیل مهرتاش، صادق خانی و محمد صادق اربابی اجرا می‌شد.[۱۲] گل‌گلاب در همان حال که همگام با هنرمندان تراز اول دوران خود در نواختن ساز، نوازنده‌ای ماهر به‌شمار می‌آمد، در سرودن شعر و ترانه هم هم‌ردیف بزرگانی چون شیدا، عارف قزوینی و ملک‌الشعرای بهار ارزیابی می‌شد.[۲] گل‌گلاب از شاعران خوب زمان خود بود. از آنجا که هم نت می‌دانست و هم به موسیقی وارد بود، برخلاف سایر شعرا که سرودن شعر روی آهنگ برایشان مشکل بود، کلمات را با نت‌های موسیقی تطبیق می‌داد. او به تشویق وزیری چندین سرود و تصنیف تهیه کرد که از میان آن‌ها می‌توان به سرودهای حماسی «ای ایران» و «آذر آبادگان» با صدای بنان و «خاک ایران» و «پایدار ایران» اشاره کرد. تصنیف‌های دیگری مثل «زبان عشق» با صدای عبدالعلی وزیری، «ره عشق» و «بلبل مست» با صدای بنان و همچنین «وصال دوست» که وزیری آن را در پرده اصفهان ساخته از او به یادگار مانده‌است.[۱۳] او بعدها پس از تأسیس دوره عالی موسیقی در مدرسه موسیقی دولتی، برای تدریس در آنجا پذیرفته شد. سرود ای ایران حسین گل‌گلاب سراینده سرود «ای ایران» است. بنا بر روایتی پس از جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط قوای روس و انگلیس و آمریکا در سال ۱۳۲۳، یک روز زمانی که گل‌گلاب از خیابان هدایت رد می‌شده‌است، متوجه حرکات دور از نزاکت بعضی از سربازان خارجی با مردم می‌شود. به انجمن موسیقی ملی در خیابان هدایت (محله ولی‌آباد) می‌رود و با ناراحتی این جریان را برای روح‌الله خالقی تعریف می‌کند. خالقی بسیار متأثر می‌شود. این موضوع انگیزه‌ای می‌شود تا خالقی آهنگی بسازد و گل‌گلاب شعرش را بنویسد. حاصل این همکاری سرود «ای ایران» است که نخستین اجرای آن، در ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳ در نخستین کنسرت ارکستر انجمن موسیقی ملی در سالن سینما تهران، در خیابان استانبول برای دو شب متوالی برگزار شد. این سرود در همان مجلس سه بار تکرار شد و هر بار شور و هیجانی را در جمع به وجود آورد.[۱۴] استقبال و تأثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا فرستاد تا صفحه‌ای از آن ضبط و همه روزه از رادیو تهران پخش شود.[۱۵] اجرای دیگر، مربوط به سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ در ارکستر بزرگ «گلها» است که غلامحسین بنان، خواننده محبوب این سرود را خواند.[۱۴] سرود «ای ایران» در آواز دشتی ساخته شده و ملودی اصلی‌اش از برخی از نغمه‌های موسیقی بختیاری که از فضایی حماسی برخوردارند، وام گرفته شده. از دیگر ویژگی‌های آن این است که کلمات بیگانه کمی در آن استفاده شده و بیشتر واژگان آن فارسی هستند. در سال‌های پایانی دهه ۶۰ ناصر تقوایی، از حسین سرشار خواننده کلاسیک و اپرا خواست که در فیلمش «ای ایران» نقش معلم سرودی که به دانش آموزانش این سرود را آموزش می‌دهد، بر عهده بگیرد. خالقی چندی بعد و تحت تأثیر همین سرود و با شعری از گل‌گلاب سرودی به نام آذربایجان ساخت که تحت تأثیر اشغال آن منطقه توسط قشون روسیه شوروی بارها اجرا شد.[۱۶] فیلم مستند مرز پرگهر که در سال ۱۳۸۹ به تهیه‌کنندگی و کارگردانی میلاد درویش و مهندس هومن ظریف رضائیان (روزنامه‌نگار، مستندساز و کارمند روزنامه اطلاعات) تولید شد، به شرح تفصیلی زندگی، اندیشه و آثار حسین گل‌گلاب می‌پردازد و دربارهٔ چگونگی ساخته‌شدن سرود ملی «ای ایران» با بازماندگان آفرینندگان این سرود به بحث می‌نشیند. در این فیلم، با خانواده‌های غلامحسین بنان، حسین گل‌گلاب و روح‌الله خالقی و سایر متخصصان و موسیقی‌دانان و ترانه‌سرایان دربارهٔ این سرود گفتگو می‌شود. همچنین در فیلم مرز پرگهر، پرویز شهریاری دربارهٔ همکاری‌اش با حسین گل‌گلاب و عبدالکریم قریب در تأسیس دانشگاه عالی علوم اراک مصاحبه می‌شود. این فیلم در آبان سال ۱۳۹۰ در جشنواره مستند سینماحقیقت، در سینما فلسطین به نمایش درآمد که پربیننده‌ترین فیلم آن دورهٔ جشنواره شد و نیز جلسه نقد و بررسی فیلم مستند پژوهشی مرز پرگهر در هفدهم بهمن سال ۱۳۹۱ با حضور اکبر عالمی، خسرو سینایی و خانوادهٔ گل گلاب در خانه هنرمندان ایران برگزار شد.[۱۷] فرهنگستان ایران سال ۱۳۱۳ به دستور رضا شاه و به همت محمدعلی فروغی، فرهنگستان ایران تأسیس شد. حسین گل‌گلاب و کسانی همچون محمود حسابی، علی‌اصغر حکمت، علی‌اکبر دهخدا، رشید یاسمی و غلامحسین رهنما از نخستین اعضای فرهنگستان بودند. در ۱۳۱۴ حسین گل‌گلاب به دلیل تخصص در معادل‌یابی اصطلاحات رشته‌های علمی به عضویت پیوسته فرهنگستان ایران برگزیده شد و در سال ۱۳۱۵ سردبیری فرهنگستان را پذیرفت. او نخستین دبیر فرهنگستان زبان فارسی بود. گل‌گلاب در وضع واژه‌های علوم طبیعی، به ویژه گیاه‌شناسی سهم به‌سزایی داشت. او در این‌باره می‌گوید: «بنده حتی قبل از به وجود آمدن فرهنگستان ۲۰۰ تا۳۰۰ لغت ساختم و در کتاب‌های درسی به کار بردم مثل کاسبرگ، تخمدان، پرچم و…. بعد که فرهنگستان تشکیل شد، کسی با آن‌ها مخالفتی نکرد. خیلی‌ها اصلاً نمی‌دانستند که این لغات قبلاً وجود نداشته‌است، جزئی از زبان شده و مردم آن‌ها را پذیرفته بودند و در مدارس نیز آن‌ها را به‌کار می‌برند؛ حتی مخالفان معادل‌سازی نیز با این لغات مخالفتی نداشتند.» او همچنین خالق واژه‌های علمی و پرمعنایی مثل قارچ، جلبک و گلسنگ در متون زیست‌شناسی ایران بود.[۱۸] کتاب‌ها و مقالات آثار نوشتاری علمی گل‌گلاب متنوع بود و در سطوح مختلف آموزشی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در دورانی که رشته‌های تحصیلی در مقطع دبیرستان یا متوسطه در حال شکل‌گیری بود، کتاب‌های آموزشی او در رشته طبیعی یا به اصطلاح امروز گروه تجربی، به دبیران دوره طبیعی دبیرستان‌های کشور کمک می‌کرد تا بتوانند دیپلمه‌هایی را که در دهه‌های بعد در رشته‌های مختلف زیرگروه علوم تجربی در دانشگاه‌ها ادامه تحصیل می‌دادند، آموزش دهند. نثر او یکی از نمونه‌های درخشان نثر فارسی در کتاب‌های غیرداستانی است. اما کارهای ادبی او نیز درخششی کمتر از کارهای علمی‌اش ندارند و سروده‌هایش از کارهای ماندنی موسیقی ایرانی است و بسیاری او را یکی از بهترین ترانه‌سرایان ایرانی می‌دانند. آثار حسین گل‌گلاب به دو گروه اصلی علمی و هنری تقسیم می‌شوند. آثار علمی شامل زیرگروه‌هایی نظیر شیمی، فیزیک، جغرافیای طبیعی، فیزیولوژی گیاهی و حیوانی‌ست. آثار هنری نیز شامل موسیقی، شعر، تئاتر و اپراست. او بیش از پنجاه قطعه نمایش کلاسیک برای هنرستان هنرپیشگی نوشت که برخی از این نمایشنامه‌ها در مجلات به چاپ رسد. او همچنین اپرای کارمن و اپرای فاوست را به نظم فارسی مطابق با آهنگ‌های اصلی ترجمه کرده‌است.[۱۹] یک سال پس از درگذشتش، مقاله‌ای با عنوان یادی از حسین گل‌گلاب در مجله چیستا، شماره سه، سال ۱۳۶۴ به چاپ رسید که در آن به خدمات علمی و آموزشی او اشاره شد، از جمله پایان‌نامه دکترای او که راجع به نباتات ایران است و خلاصه آن در سال ۱۳۱۳ به چاپ رسیده بود و در آن شش هزار گیاه که در ایران می‌رویند توصیف شده‌بودند. آثار علمی او در دو بخش کتاب و مقاله از قرار زیر است: کتاب‌ها الف: گیاه‌شناسی تاریخ طبیعی (برای مدارس متوسطه) شامل: جلد اول: گیاه‌شناسی برای دوره متوسطه جلد دوم: حیوان‌شناسی برای سال دوم متوسطه جلد سوم: زمین‌شناسی برای سال سوم متوسطه تاریخ طبیعی، گیاه‌شناسی برای سال اول پزشکی گیا، راهنمای گیاهی گیاه‌شناسی، نشریه شماره یازده، دانشگاه تهران با مشارکت احمد پارسا ب: حیوان‌شناسی تاریخ طبیعی، جلد دوم، حیوان‌شناسی برای سال دوم متوسطه تشریح و فیزیولوژی حیوانی، برای سال چهارم متوسطه جانورشناسی، انتشارات وزارت فرهنگ، چاپ علمی، ۱۳۴۴ خورشیدی ج: جغرافیا جغرافیا، تهران، ۱۳۱۰، سربی جغرافیای نظامی آسیا، همراه با سرلشکر احمد وثوق، تهران، سربی دوره جغرافیا، در سه جلد، ۱۳۱۴ و ۱۳۱۵، در ۱۳۵ صفحه فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی، همراه با احمد آرام، صفی اصفیا، غلامحسین مصاحب، مصطفی مقربی، تهران ۱۳۳۸، سربی، وزیری، ۱۲+ ۵۹–۱۵ صفحه مشخصات جغرافیای طبیعی ایران، م.پ. پتروف روسی، ترجمه حسین گل‌گلاب، تهران، نشریه ۴۴۹ دانشگاه تهران، ۱۳۲۶، سربی، وزیری، ۱۶۷ صفحه د: علوم دیگر حفظ الصحه، شرکت مطبوعات، ۱۳۰۸–۱۳۱۴، ۱۶۶ صفحه شیمی فلزات، برای سال چهارم دبیرستان، شرکت مطبوعات، تهران ۱۳۱۷، سربی (نقل از مشار، جاهای مختلف). مقالات الف: گیاه‌شناسی «افتیمون»، نامه دانشسرای عالی، شماره اول «نام علمی چند گیاه»، مجله سخن علمی، شماره چهارم ب: تاریخ علم «رازی و کتاب الاسرار»، مجله رازی، جلد اول، ۱۳۵۵ خورشیدی «جمجمه ابن سینا و تصویر حقیقی او»، سالنامه دنیا، شماره ۱۴، ۱۳۳۷ خورشیدی «لابراتوار مدرسه مبارکه دارالفنون»، سالنامه دنیا، شماره ۱۸، ۱۳۴۱ خورشیدی ج: فرهنگی و واژه‌شناسی «شش سال در فرهنگستان ایران»، سالنامه دنیا، شماره ۲۶، ۱۳۴۹ خورشیدی «دوازده سال در فرهنگستان ایران»، سالنامه دنیا، شماره ۲۷، ۱۳۵۰ خورشیدی «نیازمندیهای زبان فارسی به واژه‌های علمی»، محله هور، شماره ۳۵، اردیبهشت ۱۳۵۳ «یک پیشنهاد کوچک، دربارهٔ پسوند "پژ"»، مجله چیستا ۱، ۱۳۶۰ خورشیدی د: علوم دیگر «معماری پارتی»، ترجمه، مجله چیستا ۳، ۱۳۶۴ خورشیدی پانویس «نگاهی به زندگانی و فعالیت‌های دکتر حسین گل‌گلاب به نقل از هفته‌نامه اراک در ۳۹ سال پیش. هفته نامه وقایع استان، استان مرکزی، ۷ خرداد ۱۳۹۰». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۲. «مقاله ۰۴۸، دکتر حسین گل‌گلاب. کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ۲۰۰ مقاله. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۹. سپهرم، امیر مسعود، تاریخ برگزیدگان، تهران، کتابفروشی زوار، ۱۳۴۱ خورشیدی اسناد مربوط به استاد گل‌گلاب در کتابخانه ملی در دسترس نیست، گفتگو با هومن ظریف کارگردان مستند مرز پرگهر، روزنامه همشهری، ۳۰ دی ۱۳۹۰ «ای ایران»؛ تأثیرگذار، از مشروطیت تا امروز. محمود خوشنام. رادیو زمانه. ۲۵ آذر ۱۳۸۸ حسین گل گلاب ۱۲۷۶-۱۳۶۳، روزنامه همشهری، ۲۰ آبان ۱۳۹۰ «استاد حسین گل‌گلاب، شاعران و نویسندگان ایران، شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۲. متن سخنرانی آقای گل گلاب استاد دانشگاه در انجمن فرهنگی ایران و شوروی، نامه فرهنگستان (قدیم)، سال سوم، شهریور ۱۳۲۴، شماره ۲ حساب عمر استاد حساب، نگاهی به زندگی دکتر پرویز شهریاری. پایگاه خبری تحلیلی انتخاب، ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۱ «دکتر حسین گل گلاب سراینده سرود حماسی «ای ایران»، روزنامه عصر مردم، صفحه ۷، ۱۶ اردیبهشت ۸۹». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۲. تدوین مستند زندگی«شاعر سرود ای ایران» به پایان رسید، خبرگزاری فارس، ۲۹ شهریور ۹۰ آلبوم تکنوازی تار موسی معروفی منتشر شد، خبرگزاری مهر، ۷ اردیبهشت ۱۳۸۷ درباره زندگی هنری گل گلاب، مجله اینترنتی آفتاب، ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ ای ایران ملی‌ترین سرود غیررسمی، آزاده نوری، بی‌بی‌سی، ۵ آذر ۱۳۸۵ خالقی، روح‌الله. سرگذشت موسیقی ایران (جلد۳ به همراه خلاصه جلد ۱ و ۲)، به کوشش ساسان سپنتا، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، ۱۳۷۷، شابک ۹۶۴-۶۴۰۹-۱۷-۲ بیست و پنجمین سال‌مرگ روح‌الله خالقی، مجله آینده، سال هفدهم، مرداد تا آبان ۱۳۷۰، شماره ۵–۸ نمایش مستند ایران مرز پرگهر و زندگی حسین گل‌گلاب، همشهری آنلاین، ۲۱ آبان ۱۳۹۰ «خالق واژه‌های علمی وزین و پر معنای قارچ، جلبک و گلسنگ در متون زیست‌شناسی ایران، همزیستی: تارنمای گلسنگهای ایران، ۲۸ می ۲۰۱۱». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۲. آقا شیخ محمد، مریم و سعید نوری نشاط، گلزار مشاهیر، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷ خورشیدی، صفحهٔ ۳۶۱ پیوند مرتبط مرز پرگهر (فیلم) مرز پرگهر (کتاب مصور) پیوند به بیرون معرفی کتاب مرز پرگهر منابع آدینه، شماره ۸، ۲۵ اسفند ۱۳۶۴ خورشیدی. آقا شیخ محمد، مریم و سعید نوری نشاط، گلزار مشاهیر، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷ خورشیدی. اثرآفرینان، زیر نظر عبدالحسین نوایی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰ خورشیدی. افشار، ایرج، فهرست مقالات فارسی، تهران، علمی و فرهنگی. چیستا، شماره ۳، ۱۳۶۴ خورشیدی. خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، مؤسسه فرهنگی ماهور، ۱۳۷۷ خورشیدی. راهگانی، روح‌انگیز، تاریخ موسیقی ایران، تهران، انتشارات پیشرو، ۱۳۷۷ خورشیدی. سپهرم، امیر مسعود، تاریخ برگزیدگان، تهران، کتابفروشی زوار، ۱۳۴۱ خورشیدی. عماد خراسانی، نسرین دخت، فهرستگان کشاورزی ایران. مجله رازی، جلد ۱، ۱۳۵۵. مجله هور، شماره ۳۵، اردیبهشت ۱۳۵۳. مشار، خانبابا، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی. موحدی، محمد مهدی، زندگینامه مشاهیر رجال پزشکی ایران، تهران، ۱۳۷۱ خورشیدی. نامه فرهنگستان، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۳ خورشیدی. نصیری‌فر، حبیب‌الله، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران، انتشارات داد، ۱۳۷۲ خورشیدی. رده‌ها: استادان دانشگاه تهران اعضای فرهنگستان ایران اهالی تهران درگذشتگان ۱۳۶۳درگذشتگان ۱۹۸۴ (میلادی)زادگان ۱۲۷۶زادگان ۱۸۹۵ (میلادی)شاعران مرد اهل ایران گیاه‌شناسان اهل ایران مترجمان اهل ایران مترجمان سده ۲۰ (میلادی)موسیقی‌دانان اهل ایران اهالی ایران در سده ۲۰ (میلادی)دانشمندان اهل ایران این صفحه آخرین‌بار در ‏۲۸ نوامبر ۲۰۲۱ ساعت ‏۲۰:۰۲ ویرایش شده‌است.