قلم زنی

قَلَم‌زنی (به انگلیسی: Toreutics) عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. قلم‌زنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته‌بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد. قلمزنی روی مس. ساختن اشیاء با فلز مس، برنج، نقره و… به روش سرد را «دواتگری» گویند، این هنر با سابقه چندین هزار ساله خود؛ در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید. امروزه برای قلم‌زنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر می‌کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار می‌دهند و با چکش بر انتهای قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند. قلم‌های این هنر متنوع هستند و نام‌های خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیم‌بر. پس از ایجاد نقش‌ها، قیر را جدا می‌کنند و روی شیارها گرده زغال می‌ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می‌پوشانند. به این ترتیب نقش‌های قلم‌زده شده به شکل خط‌هایی تیره و مشخص دیده می‌شود. نمونه‌ای از هنر قلم زنی استان مرکزی که یک بادیاب (بادیه، جام بزرگ پایه‌دار، سنگاب) مسی بود که توسط محمدمهدی باباخانی طراحی وقلمزنی شده در ورودی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس قرار دارد.[۱] از اساتید بنام این رشته که در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری شمسی می‌زیسته می‌توان به تقی پشوتن ملقب به خیام اشاره کرد. ایشان کارهای خود را بر روی سینی انجام می‌دادند و با سیاه قلم و اشعار خیام مزین می نمودند. از جمله شاگردان ایشان استاد علی ظریفی می‌باشند. قلم زنی، هنری اصیل با نقوشی خاص اصفهان یکی از پر رونق‌ترین رشته های صنایع دستی اصفهان قلم زنی است که محصولات نقره ای، مسی و برنجی را با نقوش خاصی می آراید. هنرمندان با ابزاری خاص و وارد کردن ضربات بر روی سطوح مختلف نقش گل و مرغ، اشعار زیبای فارسی و یا آیات و احادیث را حک می کنند تا زیبایی محصولات خود را به رخ بینندگان بکشند. اساتید بسیار بزرگ و زیادی هستند که در زمینه تولید و آموزش این هنر ارزشمند تلاش و کوشش و فعالیت میکنند که از جمله معروف ترین آنان استاد فرشچیان و استاد علمداری در زمینه تولید و بجا گذاشتن آثار زیبا و استاد راضیه حسینی در زمینه آموزش قلمزنی شهره میباشند سبک‌ها شیوه قلم تبریز سه سبک اصلی در قلمزنی ایران مطرح است که عبارتند از شیراز٬ تبریز و٬اصفهان. درسبک شیراز. قلمزنی به دو روش ریزه قلم که روی فلز (مس)و(برنج)در دورهای صفویه و زندیه و قبل از آن متداول بوده و برجسته یا منبت که در دوره قاجار با الگو برداری از سبک هخامنشیان تا به اکنون انجام میشود. بیشتر بر روی نقره صورت می پذیرد. روش اجرای کار بدین شکل است . پس از طراحی بر روی کار ونیم برکردن شروع برجسته‌سازی وکف‌سازی می‌شود که در این سبک بیشتر از نقوش هخامنشی وساسانی وگل مرغ استفاده می‌شود. و در ایران این سبک را مکتب شیراز می‌نامند و منحصر به شیراز می‌باشد. در سبک تبریز برای حرکت قلم و انجام قلمزنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می‌شود و در سبک اصفهان از ضربات چکش . به همین سبب قلم تبریز صاف و کم عمق است ولی قلم اصفهان عمیق‌تر می‌باشد. قلم زنی در اصفهان نیز در دو سبک مجزا می‌باشد که به نام‌های قلم ریز و فلم زنی برجسته که هنر مندان اصفهان این سبک را در سالهای اخیر اجرا می کنند. قلم زنی برجسته دارای برجستگی‌های عمیق‌تری می‌باشد و حالتی سه بعدی را ایجاد می‌نماید. این‌گونه از قلم زنی در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده می‌گردد. آب‌کاری سیاه‌قلم آبکاری سیاه‌قلم مس در تهیه و تولید قطعات تزئینی کاربرد فراوانی دارد. سازوکار عمل تمامی محلول‌های سیاه قلم مس براساس ایجاد قشر نازکی از اکسید یا سولفید مس یا ترکیبی از این دو بر سطح فلز مس استوار است. نمونه آثار سیاه قلم پیشینه هنر قلم‌زنی در ایران پیشینه قلم‌زنی به زمان سکاها یا سیت‌ها نسبت داده می‌شود که نژاد آریایی داشتند.[۱] دوره پیش از تاریخ پیشینه این هنر در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی که بیانگر نخستین مکان یا نخستین شیء باشد که بر روی آن قلم‌زنی، چکش‌کاری یا حکاکی شده‌است، اطلاع دقیقی در دست نیست. کاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزدیک به چند هزار سال پیش از میلاد می‌رسد (لک پور، ۱۳۷۵، ص۷). در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلزکاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته‌است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه‌است. در هزاره اول پیش از میلاد فلزکاری و قلم‌زنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده‌است و آثار باارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آن‌ها جام‌های طلای مارلیک است. دوره مادها آثار قلم‌زنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم ق. م در شمال ایران روی کار آمدند به یادگار مانده‌است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته‌است. دورهٔ هخامنشی با روی کار آمدن پارس‌ها و تشکیل حکومت هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ق. م) هنر قلم‌زنی تحوّل یافت و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد و بر روزگار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمینه‌های ریخته‌گری، چکش‌کاری، ترصیع و… است. به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد یا به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شد. از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می‌شود. دوره سلوکی در دوره سلوکی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه‌های هنری به این شهرها، هنر قلم‌زنی با تأثیرپذیری از هنر هلنی (هنر یونانی) ادامه یافت. دوره اشکانی با روی کار آمدن پارت‌ها در سال ۲۵۰ ق. م تا ۲۲۴ میلادی هنر قلم‌زنی با همان شیوه هخامنشی با اندک تغییر به عمر خود ادامه داد. ساخت پیکره‌ها از جنس زر و نقره و مفرغ به شیوه ریخته‌گری در دوره اشکانی از رونق ویژه‌ای برخوردار شد و زیورآلات مرصع با سنگ‌های قسمتی با همان شیوهٔ هخامنشی ادامه یافت. در این دوره به دلیل هجوم اسکندر آثار هنری مهمّی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و کم‌توجّهی پارتیان اولیه به هنر، تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلم‌زنی رو به رشد نهاد. ساسانی زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم هنرهای ایرانی از هنر یونانی و رومی تأثیر گرفت. در دورهٔ ساسانی ساخت اشیا به سه طریق زیر انجام می‌شد: به‌وسیله چکشکاری بر ورق سرد. به‌وسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق. تراش با چرخ دورهٔ اسلامی در سده‌های آغازین اسلامی، اعراب هنر قلم‌زنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده‌های بعد در اثر علاقهٔ هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار فلزی کوشیدند و کم‌کم نقوش طرح‌های بومی و اسطوره‌های ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد. در دورهٔ سامانیان هنر قلم‌زنی در اثر دادوستد به دیگر سرزمین‌های اسلامی راه یافت. اشیای قلم‌زنی شده دوران دیلمیان در موزه‌های ایران از جمله آثار معروف این دوره است. از سده‌های آغازین تا سده‌های سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می‌شد. مکتب قلم‌زنی خراسان در سدهٔ چهارم قمری شکل گرفت و در دورهٔ سلجوقی به اوج پختگی خود رسید. دورهٔ سلجوقی سلجوقیان در اوایل سدهٔ پنجم قمری (۴۲۹) از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند. با علاقه‌ای که حکام سلجوقی به هنر داشتند، هنر قلم‌زنی همچون سایر رشته‌های هنری حمایت شد و گسترش چشم‌گیری یافت. ایجاد نقوش گیس‌باف شامل نوارهایی در تزیینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول‌های طلا، مس و نقره یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است. هنر قلم‌زنی خراسان که در سده‌های پنجم و ششم قمری، هم‌زمان با حکومت سلجوقی در خاور به ویژه خراسان و فرارود رواج یافته بود، پس از حمله مغول به دلیل ویران شدن بسیاری از مراکز هنری این منطقه و مهاجرت هنرمندان به غرب و میان رودان، در آن نواحی تداوم یافت. هنر فلزکاری خراسان از شرق آغاز شد و در غرب رشد و گسترش یافت (روح فر، ۱۳۷۸، ص۸۰). در دورهٔ مغول و تیموری با تصرف سوریه توسط غازان خان در اوایل سده هشتم قمری هنرمندان قلمزن مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند و بعدها شهرهای حلب، دیار بکر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ هنر قلم‌زنی به‌شمار آمدند. در این زمان آثار قلم‌زنی تحت تأثیر هنرهای بومی قرار گرفت، به گونه‌ای که در سوریه و مصر نشانه‌های این تحوّل بیشتر به چشم می‌خورد. ترصیع و در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دورهٔ سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلم‌زنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این‌گونه ساخته و تزیین شد. با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ق، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ‌ترین مرکز هنری آن روز شد. هنر قلم‌زنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود. سنگاب‌هایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است. نقره‌کوبی روی فلزات در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید. استادان بهرام الیاسی که در کار خود منحصر به فرد و دارای درجه یک هنری و آثاری شاهکار در سراسر جهان می‌باشد قلم‌زنی به سبک اصفهانی است او فرشچیان قلم‌زنی ایران لقب گرفته‌است.[۲] از بهرام الیاسی یک اثر در مجموعه سعدآباد، یک اثر در مجموعه موزه هنرهای معاصر تهران، یک اثر در موزه جنگ، یک اثر در موزه کنفرانس اسلامی و دو اثر به نام «چوگان» در موزه ایالت یوتای آمریکا نگهداری میشود. علی رحیمی از استادان صاحب نام قلم زنی و صاحب سبکی جدید بوده‌است. (آثار خاص قلم زنی وی شامل ۱۰ الی ۱۵ شخصیت متفاوت شغلی، مربوط به یک دوره تاریخی بوده‌است، که هر شخصیت همراه با لباس و اکسسوار خاص شغلی خود بوده‌است. همراه با تصاویر درخت و گل و مرغ در زمینهٔ کار، چکش کاری شده بر روی سطوح کروی و مخروطی اشیا ی مسی و نقره‌ای. سر انجام وی در سال ۱۳۷۲ فوت کرد و در (باغ رضوان) اصفهان دفن شد. ابراهیم لاتخافی از استادان صاحب نام و برجستة قلمزنی و اسطرلاب‌سازی اصفهان بود که در تاریخ ۱۳۹۱/۰۳/۲۰ درگذشت و در قطعه هنرمندان باغ رضوان اصفهان به خاک سپرده شد. محمدمهدی باباخانی، دارنده نشان درجه یک هنری از استادان مشهور وبنام این هنر زاده شهر اراک ۱۳۵۳ خورشیدی هستند ایشان سبک جدیدی در این رشته خلق کرده‌اند. یکی از آثار این هنرمند ارزشمند درسازمان مالکیت معنوی ملل متحد wipoدر سال ۱۳۸۱ انتخاب شد، که هم‌اکنون این اثر درموزه ژنوسویس نگهداری می‌شود و تعدادی از اثارایشان درموزه هنرهای سنتی سعد آباد وموزه حسن پور اراک و غیره … نگهداری می‌شود. وی نیز بنیان‌گذار موزه سلطان آباد شهر اراک می‌باشد. علی‌اصغر زرمهر شیرازی فرزند محمداسمعیل متولد۱۲۸۶ خورشیدی شیراز. از استادان برجسته قلمزنی مکتب شیراز بودکه در تاریخ ۱۳۶۲/۲/۱۹خورشیدی دارفانی راوداع گفت؛ و در ارامستان شیراز به خاک سپرده شد. از آثار بجا مانده از ایشان قلمزنی سردر شبستان داخلی. خانقاه احمدی شیراز می‌باشد؛ که این اثر. به امضای خودایشان در سال ۱۳۴۳ به اتمام رسیده. حسین علاقه‌مندان متولد ۱۳۱۰ اصفهان از استادان برجسته وصاحب نام قلمزنی اصفهان بود که ایشان درتاریخ ۱۳۹۶/۰۳/۲۵از دنیا رفتند. آثاری از ایشان درموزه‌های سعداباد و دیگر موزهای ایران در دید عموم قرار دارد. غلامحسین بیگ پدراستامحمود شیرازی از قلمزنان مشهور مکتب شیرازقرن دوازده بود. نام ایشان در کتاب اثارعجم درصفحه۵۰۱ توسط فرصت الدوله شیرازی کنارنویس شده و در تاریخ۱۳۰۹قمری درشیراز دارفانی را وداع گفت ودردارالسلام دفن شده روحش شاد. استامیرزامحمود شیرازی فرزندغلامحسین بیگ نابغه قلمزنی مکتب شیراز قرن سیزده قمری بود که نام ایشان درکتاب آثار عجم صفحه۵۰۱امده ایشان نیز برادر محمدجعفر (جعفر) دواتگر و٬زرگر نامی شیرازی می‌باشد. محمداسمعیل (زرمهر) شیرازی ایشان پسرمیزا محمود شیرازی متولد۱۲۵۰از صاحبان سبک درقلمزنی مکتب شیرازقرن سیزدهم بوده که نام ایشان را فرصت الدوله در کتاب اثارعجم صفحه۵۵۲اورده محمد اسمعیل زرمهر شیرازی در نزد هنر دوستان دوره خود چنان اهمیتی داشت که در زمان برگشت از تهران به شیراز پس از اتمام سفارش کارهای قلمزنی دربار رضا شاه توسط شاه ایران ملقب به (اقا)گردید و در روزنامه شیرازی بنام (بهار ایران )چاپ ۱۳۱۴خورشیدی خبر بازگشت وی و تاسیس کارگاهش در خیابان داریوش شیراز را به اطلاع عموم رساند .تا قبل از رفتن به تهران کارگاه وی در سرای شیخ نصر بود سرانجام ایشان در سال ۱۳۲۳شمسی دار فانی را ودا گفت و در دارالسلام شیراز دفن شد. سید محمد شیرازی متولد ۱۲۷۰شمسی یکی از برجسته ترین قلمزنان قرن سیزده شیراز که ایشان نزد محمد اسمعیل زرمهر شیرازی شاگردی کرد ودر این هنر به درجه استادی رسید. وی در سال ۱۳۰۵شمسی به اصفهان مهاجرت کرد ودر این شهر شاگردان بسیار پرورد. ایشان در سبک قلمگیری نقوش انسانی وگل مرغ در نهایت استادی بود . محمد جعفر شیرازی معروف به(جعفر)از هنر مندان قرن سیزده یکی از فرزندان غلامحسین بیگ که در هنر دواتگری در نهایت استادی بود. ایشان نیز بیشتر از سبک ریزه قلم در این هنر بهره برد. ابراهیم دایی‌زاده یکی از نگارگران وقلمزن صاحب نام اصفهان بود. وی یکی از برجسته ترین و صاحب سبک در ریزه قلم وترسیم مینیاترهای فاخر بر روی اثار خود بود.ایشان را میتوان از برجسته ترین شاگردان سید محمد شیرازی قلمداد کرد. نصرالله مهذب از دیگر قلمزران شهیر اصفهان که وی نیز از محضر سید محمد شیرازی کسب فیض کرد. ایشان نیز حق استاد خودرا بخوبی بجای آورد. سید محمد دادرس متولد ۱۲۸۲ شیراز از شاگردان اکبراقاباباخان (اکبرخان) از استادان بجسته ونامی قلمزنی مکتب شیراز بود وی در سال ۱۳۵۷خورشیدی دارفانی را وداع گفتند ایشان در حرم علی ابن حمزه شیراز دفن شدند. اکبر آقا باباخان فرزند محمد رضا خان متولد۱۲۴۷شمسی از هنرمندان نامی قلمزنی شیراز بود. ایشان مدتی در هنرستان پهلوی شیراز مشغول به آموزش هنر قلمزنی بود. وی در۱۳۲۶/۰۱/۱۵شمسی دارفانی را وداع گفتند و در آرامگاه خانوادگی دردارالسلام شیراز دفن شدن. اکبر بزرگیان زاده ۱۳۳۴ اصفهان. یکی دیگر از استادان صاحب‌نام این رشته دارنده نشان درجه یک هنری در رشته قلمزنی، انتخاب وی به عنوان (چهره ماندگار) رشته دواتگری در سال۱۳۹۵. رشته اولیه وی دواتگری بوده و تا سالیان زیاد آثار اساتید بزرگ قلمزن را دواتگری می‌کرد و بعد از آن در رشته قلمزنی به سبک ساسانی و هخامنشی به درجه استادی رسید وی آثار خود را به تنهای دواتگری و قلمزنی کرده و به اتمام می‌رساند. محمود دهنوی‌زاده ۱۳۰۵خورشیدی اصفهان ایشان از اساتید برجسته قلمزنی و طراحی صاحب سبک بودند. طراحی را نزد حاج مصورالملک آموخت وی در سال ۱۳۳۴ همکاری خودرا در اداره کل هنرهای زیبا شروع کرد و بیش از ۲۶سال در کارگاه قلمزنی این اداره مشغول به اموزش هنر جویان بودند. و پس از باز نشستگی نیز چند سالی در دانشگاه هنر تهران ودانشگاه الزهرا به تدریس هنر طراحی و قلمزنی روی فلزات پرداخت. ونمایشگاهای بسیاری در کشورهای انگلستان، امریکا، بلژیک، ایتالیا، آلمان و دیگر کشورهای جهان برگزار کرد. گر چه بیشتر اثار این هنرمند نصیب سفرا و مقامات بلندپایه سیاسی کشورهای مختلف گردیده است ولی خوشبختانه آثار این هنرمند برجسته و نامی زینت‌بخش موزه هنرهای ملی ایران نیز می‌باشد. سرانجام ایشان در سال ۱۳۸۰ در سن ۷۵ سالگی دار فانی را وداع گفت. علی صدری پور دارنده مدرک درجه یک هنری وی یکی از دواتگران و قلمزن مکتب شیراز می باشد . عبدالرسول نم‌نباتی از اساتید برتر و صاحب نام قلمزنی در اصفهان و پدید آورنده ی سبک شبکه وآثار هنری بر روی سینی های قلمزنی در سال ۱۳۱۶ در شهر هنرپرور اصفهان چشم به جهان گشود. علاقۀ وافر ایشان به قلمزنی به حدی بود که در ۱۹ سالگی به درجۀ استادی رسیدند و در ۲۳ سالگی استاد دانشگاه هنرهای زیبا در تهران شدند و به تدریس طراحی و قلمزنی پرداختند. ایشان پدیدآورندۀ سبک گل و مرغ به صورت شبکه‌کاری بودند و از اساتید برتر این صنف به شمار می‌روند. در طول خود خدمات شایانی را به این صنف و هنر کشور عرضه داشته‌اند. آثاری از وی در موزه های کشور در دید عموم قرار دارد. مهدی ذوفن یکی از برترین طراحان و قلمزنان به سبک قلمگیری در دوره معاصر و از فرزندان محمدتقی ذوفن که وی نیز از شهیر ترین طراحان وقلمزنان عصر خود بود به شمار می رود وی در هنر نقاشی طراحی به حدی رسید که استادش در هنر نگارگری٬به او پیشنهاد پیاده سازی اثارش را بر روی فلز داد و او را دراین مسیر تشویق بسیار کرد. تا ۲۰۰اثری که او در دوران هنر افرینیش خلق کرد٬ بروی مس جاودانه شود.ایشان نیز از شاگردان استادانی بزرگ جون پدر خود حسنعلی ذوفن . استاد حسین بهزاد و استاد جوادرستم شیرازی بشمار می رود و از محضرشان کسب فیض نموده .و پس از ۹۰سال زندگی وخلق اثار بی نظیر در سال ۱۳۹۹دار فانی را وداع گفت ودر باغ رضوان اصفهان ارام گرفت. نگارخانه قلمزنی بر روی مس با آبکاری نقره - سبک تبریز قلمزنی بر روی مس با آبکاری نقره - سبک تبریز جستارهای وابسته فهرست صنایع دستی ایران موزه سلطان‌آباد ورشوسازی منابع ماهنامه سفر، «رشته‌های صنایع دستی در یک نگاه»، شماره۱۳، سال شانزدهم، دوره جدید، دی ۱۳۸۶، ص. ۴۲. http://www.isna.ir/news/95031207240/او-فرشچیان-قلمزنی-است https://www.mehrnews.com پیوند به بیرون در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ قلم‌زنی موجود است. هنر ناب مرجع خرید و فروش صنایع دستی بخش قلم زنی کتاب‌شناسی عرفان‌منش، راهله و حسینی‌دزکی، راضیه. آموزش گام به گام هنر قلم‌زنی: نخستین کتاب آموزشی هنر قلم‌زنی، تهران: انتشارات بین‌المللی حافظ‏‫، ۱۳۹۲.‬ ت‍وان‍گ‍ر زم‍ی‍ن‌، غ‍لام‍ح‍س‍ی‍ن‌. آم‍وزش‌ ه‍ن‍ر ق‍ل‍م‌‌زن‍ی‌، ش‍ی‍راز: ن‍وی‍د ش‍ی‍راز، ۱۳۸۱. حجتی، سمیه، قلم‌زنی هنری ماندگار، تهران: میر دشتی‏‫، ‫۱۳۹۲.‬‬ کاهی، نرگس، آشنایی با هنر قلمزنی، تهران: امیرعلی، ‏‫۱۳۸۶.‬ رم‍ض‍ان‍ی‌، ول‍ی‌ال‍ل‍ه‌، آم‍وزش‌ ق‍ل‍م‍زن‍ی‌، ‏‫ت‍ه‍ران‌‬: آذرب‍رزی‍ن‌‏‫، ۱۳۸۰. افرا، منیژه، آموزش هنر قلمزنی، تهران: هیل، ‏‫۱۳۹۰.‬ پیلوار، صدف، بررسی نقوش گیاهی و حیوانی قلمزنی‌شده در جام‌های زرین و سیمین پیش از اسلام، تهران: شاین‏‫، ۱۳۹۸.‬ صحرانورد، محمد، خودآموز فنون قلمزنی، تهران:‌ فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، ‏‫‏‏‏۱۳۹۶.‬‬ سیف، هادی، درِ قلمزنی شده مدرسۀ چهارباغ خورشید بی غروب هنر قلمزنی ایران، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۸۴. س‍ت‍اری‌، م‍ح‍م‍د، ق‍ل‍م‍زن‍ی، ت‍ص‍اوی‍ر از ح‍ب‍ی‍ب‌ال‍ل‍ه‌ پ‍زش‍ک‍ی‌ و م‍ح‍م‍د س‍ت‍اری‌، ت‍ه‍ران‌: ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر، ک‍ت‍اب‍ه‍ای‌ ش‍ک‍وف‍ه‌، ۱۳۶۷. شعبانی‌منش، حامد، قلمزنی: تاریخچه، آموزش، اساتید بنام، تهران: جمال هنر‏‫، ۱۳۹۲.‬ ش‍ی‍خ‍ی‌، ح‍س‍ی‍ن‌ و ف‍ض‍ل‍ی، اح‍د. ق‍ل‍م‍زن‍ی‌، اس‍ت‍ان‍دارده‍ای‌ م‍ه‍ارت‍ی‌ ش‍اخ‍ه‌ ک‍ار و دان‍ش‌ زم‍ی‍ن‍ه‌ خ‍دم‍ات‌ - گ‍روه‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و ه‍ن‍ر، ت‍ه‍ی‍ه‌ک‍ن‍ن‍ده‌ م‍رک‍ز ب‍رن‍ام‍ه‌ری‍زی‌ و آم‍وزش‌ ن‍ی‍روی‌ ان‍س‍ان‍ی‌، اداره‌ ب‍رن‍ام‍ه‌ری‍زی‌ درس‍ی‌، گ‍روه‌ ب‍رن‍ام‍ه‌ری‍زی‌ درس‍ی‌ ک‍ار دان‍ش‌، زی‍رن‍ظر ح‍م‍ی‍درض‍ا ب‍ه‍روان‌، ت‍ن‍ظی‍م‌ و ت‍دوی‍ن، ت‍ه‍ران‌: آن‌، ۱۳۷۹. پ‍ی‍ل‍ه‌ف‍روش‌، رب‍اب‍ه‌‌خ‍ات‍ون و ده‍ن‍وی‌، م‍ح‍م‍ود. ق‍ل‍مزن‍ی‌ ب‍ه‌ روای‍ت‌ م‍ح‍م‍ود ده‍ن‍وی، ب‍ا م‍ق‍دم‍ه‌ م‍ح‍م‍ود ف‍رش‍چ‍ی‍ان، م‍ت‍رج‍م‌ م‍ح‍س‍ن‌ ای‍رج‌‌ارب‍اب‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: خ‍ان‍ه‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و ه‍ن‍ر گ‍وی‍ا‏‫، ۱۳۸۰.‏‏‬ ربیعی، ارژنگ، قلمزنی و دواتگری، شیراز: هنر بیستم، ‏‫۱۳۹۵.‬ ق‍اض‍ی‌، ش‍ه‍ره‌، ک‍ی‍م‍ی‍ا: م‍ن‍ت‍خ‍ب‌ آث‍ار طراح‍ی‌ ت‍ذه‍ی‍ب‌ و ق‍ل‍م‍زن‍ی، اص‍ف‍ه‍ان‌: ان‍دی‍ش‍ه‌گ‍س‍ت‍ر‏‫، ۱۳۸۴.‬ گلچین‌پور‬، ‏‫محمدحسن‬، هنر قلمزنی ایران: مفاخرامروز، ماندگاران فردا، تهران: نشر سخن‏‫، ۱۳۹۴.‮‬‬ ح‍م‍زه‌ل‍و، م‍ن‍وچ‍ه‍ر، ه‍ن‍ر ق‍ل‍م‍زن‍ی‌ در ای‍ران‌، ت‍ه‍ران‌: دف‍ت‍ر پ‍ژوه‍ش‍‌ه‍ای‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۸۴. فتوح‌نژاد، رضا. ‏‫قلمزنی و شناخت ابزار‮‬‏‫، شیراز: دانشگاه شیراز، مرکز نشر‮‬‏‫، ۱۳۹۶. نبو صنایع دستی و هنرهای تزیینی نبو طلا و جواهرسازی رده‌ها: اواخر دوران باستانس وغات اصفهان صنایع دستی صنایع دستی ایرانی هنر ایران هنر عصر آهن هنر عصر برنزطراحی ایرانی این صفحه آخرین‌بار در ‏۳۰ ژوئن ۲۰۲۲ ساعت ‏۱۸:۲۲ ویرایش شده‌است.