فرح پهلوی دیبا

فرح پهلوی (پیش از ازدواج فرح دیبا؛ زادهٔ ۲۲ مهر ۱۳۱۷) که به شهبانو فرح پهلوی نیز شهرت دارد، همسر سوم محمدرضا پهلوی است که از ۲۹ آذر ۱۳۳۸ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ آخرین شهبانوی ایران بود.[۳][۴][۵] وی تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ با عنوان رسمی عُلیاحضرت شهبانو خطاب می‌شد. فرح پهلوی در دوران شهبانو بودنش، بانی آثار و امکانات ارزشمند متعددی برای ایران شد و با اقدامات او کشور از نظر فرهنگی و اجتماعی، ارتقاء قابل، توجهی پیدا کرد. فرح پهلوی پیش از ازدواج، در ایران تحصیل کرد و برای ادامهٔ تحصیل در رشتهٔ معماری به فرانسه رفت و در کنار تحصیل، به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی تسلط پیدا کرد. در میانهٔ دوران تحصیل، او با محمدرضا پهلوی آشنا شد و این آشنایی سرانجام به ازدواج آن دو در ۳۰ آبان ۱۳۳۸ انجامید. پس از تاج‌گذاری، فرح پهلوی نایب‌السلطنه و شهبانوی ایران شد. در چهارچوب مسئولیت‌های وی به‌عنوان شهبانوی ایران، دفتر مخصوص وی دارای چهار بخش آموزش و پرورش، بخش بهداشت و درمان، بخش رفاه اجتماعی و بخش فرهنگ و هنر بود. دفتر او در زمینهٔ آموزش و بهداشت کودکان بی‌سرپرست فعال بود. این دفتر، نهادهایی چون جمعیت کمک به جذامیان، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، موزه فرش ایران و موزه هنرهای معاصر تهران را پایه‌گذاری کرد. فرح پهلوی سعی داشت با سفرهای مکرر به شهرهای مختلف ایران، نزدیکی بیشتری با عموم مردم داشته باشد.[۶] کمی پیش از انقلاب ۱۳۵۷، فرح پهلوی، ایران را به همراه همسرش محمدرضا پهلوی ترک کرد و پس از اقامت در چندین کشور، تا درگذشت همسرش در مصر، در کنار او بود. فرح پهلوی صاحب چهار فرزند به نام‌های رضا، فرحناز، علیرضا و لیلا شد. اوایل زندگی و تحصیلات فرح دیبا سرپرست گروه پیشاهنگی در پاریس (حدود ۱۹۵۶) فرح دیبا در ۱۴ اکتبر ۱۹۳۸ میلادی در تهران به دنیا آمد.[۷][۸][۹] او تنها فرزند سهراب دیبا (۱۲۷۸–۱۳۲۶) و فریده قطبی (۱۲۹۶–۱۳۷۹) بود. او در کتاب خاطراتش می‌نویسد که خانوادهٔ پدرش اهل تبریز و خانوادهٔ مادرش اهل لاهیجان بودند.[۱۰] پدر فرح دیبا سهراب دیبا، فرزند مهدیخان آذری (شعاع‌الدوله) - برادرزادهٔ علاءالملک - و ماه‌تاج منورالسلطنه، دختر میرزا محمود علاءالملک طباطبایی دیبا (از رجال متنفذ عصر قاجار)،[۱۱] از خانواده‌های سرشناس آذربایجان بود.[۱۲] سهراب دیبا اهل تبریز و از محلهٔ ششگلان آن شهر بود. وی در دانشکدهٔ افسری سن پترزبورگ به تحصیل پرداخت. پس از انقلاب اکتبر به فرانسه رفت و در آن‌جا دیپلم متوسطهٔ خود را گرفت و تحصیلات عالیهٔ خود را در رشتهٔ حقوق آغاز کرد. سپس به مدرسه نظامی سن-سیر[۱۳] رفت و پس از به پایان رساندن تحصیلاتش به ایران بازگشت و در ارتش نوین ایران استخدام شد. سهراب دیبا در سال ۱۳۲۶ به سبب بیماری سرطان درگذشت. پدر فرح، نخست او را هنگامی که شش سال داشت در «مدرسهٔ ایتالیایی خواهران روحانی»[۱۴] نام‌نویسی کرد. فرح دیبا در ده سالگی به مدرسه ژاندارک تهران رفت و به‌عنوان کاپیتان تیم بسکتبال برگزیده شد و سه بار تیم بسکتبال ژاندارک به کاپیتانی فرح دیبا قهرمان تهران شد. در سال ۱۳۳۳ فرح دیبا قهرمان پرش ارتفاع، پرش طول و دو و میدانی تهران شد. وی در مدرسهٔ ژاندارک به گروه پیشاهنگان پیوست و پس از چندی سرپرست گروه پیشاهنگی شد و در سال ۱۳۳۵/۱۹۵۶ نخستین سفر خارج از کشور خود را با دیگر پیشاهنگان به کشور فرانسه داشت. فرح دیبا سه سال آخر دبیرستان را در دبیرستان فرانسوی رازی گذراند و دیپلم خود را در سال ۱۳۳۶ از این دبیرستان گرفت.[۱۲] وی در امتحانات دیپلم دبیرستان، شاگرد اول شد و از مدرسهٔ اختصاصی معماری[۱۵] پاریس پذیرش گرفت. وی کوشش کرد که از بورس تحصیلی استفاده کند ولی موفق به گرفتن آن نشد.[۱۶] دوران دانشجویی روی جلد مجلهٔ روشنفکر، شهریور ۱۳۳۹ فرح در فرانسه با چهار دوست نو به نام‌های لیلی امیرارجمند، کریم پاشا بهادری، فریدون جوادی و بژورن مایرولد آشنا شد.[۱۷] دوست نزدیک فرح به نام لیلی امیرارجمند که تأثیر بسیاری بر روی افکار فرح داشت، تمایلات کُمونیستی داشت. به گفتهٔ احسان طبری از رهبران حزب توده، فرح در دوران دانشجویی‌اش در تظاهرات حزب توده که در پاریس برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد.[۱۸] در سال ۱۳۳۸ پادشاه وقت ایران، محمدرضا پهلوی که برای دیدار رسمی و گفتگو با ژنرال دوگل به کشور فرانسه رفته بود در یک مهمانی که در سفارت ایران در پاریس ترتیب داده شده بود با دانشجویان ایرانی مقیم فرانسه دیدار کرد. فرح یکی از این دانشجویان بود و مکالمهٔ کوتاهی با شاه ایران داشت.[۱۹] شاه ایران و همسرش فرح پهلوی پس از مراسم عقد نکاح. ازدواج و خانواده برخی پژوهشگران، ماجرای ازدواج فرح دیبا با پادشاه ایران را به داستان مشهور سیندرلا تشبیه کرده‌اند که در آن، دختری رنجدیده با آرزوهای بزرگ، رویاهایش به حقیقت می‌پیوندد و به یک‌باره شهبانوی کشور می‌شود. اردشیر زاهدی نقش وزیر اعظم داستان را ایفا می‌کند.[۲۰] پرتره‌ای از فرح پهلوی در روز ازدواج با شاه ایران. از راست: اشرف پهلوی، شهناز پهلوی، تاج‌الملوک آیرملو، محمدرضا پهلوی و فرح دیبا. (مراسم نامزدی محمدرضا و فرح پهلوی) آشنایی و ازدواج با شاه ایران سرانجام فرح دیبا در منزل شهناز پهلوی در حصارک با محمدرضا پهلوی دیدار می‌نماید و وی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و یک هفته پس از آن شاه ایران به فرح پیشنهاد ازدواج می‌دهد. نامزدی محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در ۳۰ آبان ۱۳۳۸ بود. امام جمعهٔ تهران، سید حسن امامی، خطبهٔ عقد آن‌ها را خواند.[۲۱] ده ماه پس از ازدواج، نخستین فرزند آن‌ها به دنیا آمد که نامش را رضا نهادند. ثمرهٔ این ازدواج، سه فرزند دیگر بود؛ فرحناز در ۲۲ اسفند ۱۳۴۱، علیرضا در ۸ اردیبهشت ۱۳۴۵ و لیلا ۷ فروردین ۱۳۴۹ زاده شدند. ازدواج خانم دیبا با شاه، بر مبنای متمم قانون اساسی مشروطه ایران بوده که به موجب آن: اصل سی و ششم متمم قانون اساسی مشروطه ایران از طرف ملت بوسیله مجلس مؤسسان بشخص اعلیحضرت شاهنشاه رضا شاه پهلوی تفویض شده و در اعقاب ذکور ایشان نسلاً بعد نسل بر قرار خواهد بود. اصل سی و هفتم متمم قانون اساسی مشروطه: ولایتعهد با پسر بزرگتر پادشاه که مادرش ایرانی‌الاصل باشد خواهد بود در صورتیکه پادشاه اولاد ذکور نداشته باشد تعیین ولیعهد برحسب پیشنهاد شاه و تصویب مجلس شورای ملی بعمل خواهد آمد مشروط بر آنکه آن ولیعهد از خانواده قاجار نباشد ولی در هر موقعیکه پسری برای پادشاه بوجود آید حقاً ولایتعهد با او خواهد بود.» چون همسر اول و دوم شاه، فرزند پسر به دنیا نیاوردند، بر مبنای مردسالاری در قانون اساسی مشروطه، ازدواج خانم دیبا صورت گرفت و او توانست فرزندان ذکوری به دنیا بیاورد. فرح پهلوی در پشت میز کارش در دفتر مخصوص شهبانو، کاخ نیاوران تهران، سال ۱۳۵۴ سازمان‌های تحت ریاست و مسئولیت‌های رسمی مقالهٔ اصلی: سازمان‌های تحت ریاست فرح پهلوی فرح پهلوی ریاست شماری از سازمان‌های پزشکی، فرهنگی، ورزشی، آموزشی و رفاه اجتماعی را بر عهده گرفت. دفتر مخصوص فرح پهلوی تا سال ۱۳۵۷ دارای ۴۰ کارمند و ۴ بخش بود که عبارت بودند از: بخش آموزش و پرورش، بخش بهداشت و درمان، بخش رفاه اجتماعی و بخش فرهنگ و هنر.[۲۲] وی همچنین در برنامه‌ریزی جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران شرکت داشت. در چهارچوب برنامه‌ریزی این جشن‌ها ۳٬۵۰۰ دبستان در سرتاسر کشور با اعانه‌های شخصی ساخته شد و برج آزادی در تهران ساخته شد. در مرحله‌های آغازین پروژهٔ جشن‌های شاهنشاهی در ساختار بنیادی کشور، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای انجام گرفت که می‌توان ساختن راه‌ها، شبکه‌های ارتباطی از راه دور، فرودگاه‌ها، هتل‌ها، پخش سراسری برنامه‌های تلویزیونی و جهانگردی و گردشگری را نام برد.[نیازمند منبع] فرح پهلوی از جذام‌خانهٔ باباباغی بازدید می‌کند بهداشت و درمان جمعیت خیریهٔ فرح پهلوی: جمعیت خیریهٔ فرح پهلوی سازمانی غیرانتفاعی است که در سال ۱۳۳۲ بنیاد شد. بنگاه حمایت مادران و نوزادان: این بنگاه، از سال ۱۳۳۸ به گسترش فعالیت‌های خود به سبب نیازهای روزافزون خانواده‌های کم‌درآمد می‌کوشید. انجمن ملی حمایت کودکان: این انجمن در سال ۱۳۳۱ در ایران بنیان نهاده شد. هدف این انجمن، آموزش کادر فنی مورد نیاز سازمان‌های بهداشتی و تربیت افراد دانش‌آموخته و کارآزموده برای خدمت در سازمان‌های ویژهٔ آموزش کودکان است. کنگرهٔ پزشکی ایران: این کنگره زیر نظر بنیاد پهلوی در سال ۱۳۳۱ بنیان نهاده شد تا دربارهٔ بیماری‌های بومی کشور به پژوهش و مشاورهٔ علمی بپردازد و راه‌حل‌هایی برای مبارزهٔ اساسی و عملی با این بیماری‌ها پیدا کند. جمعیت کمک به جذامیان: ریاست عالیهٔ جمعیت کمک به جذامیان را فرح پهلوی، در چهارچوب مسئولیت‌های وی به‌عنوان شهبانوی ایران پذیرفت. بنیاد ایرانی بهداشت جهانی: بنیاد بهداشت جهانی در سال ۱۳۴۸ بنیان‌گذارده شد. هدف‌های این بنیاد، کمک به سازمان‌های بهداشتی و تحقیقاتی موجود است. جمعیت حمایت از آسیب‌دیدگان سوختگی: جمعیت حمایت از آسیب‌دیدگان سوختگی در سال ۱۳۴۴ برای حمایت و تأمین نیازمندی‌های بهداشتی و درمانی کسانی که بر اثر سوانح سوختگی آسیب می‌بینند بنیان‌گذارده شد. جمعیت ملی مبارزه با سرطان: جمعیت ملی مبارزه با سرطان در فروردین سال ۱۳۴۶ بنیان‌گذارده شد. جمعیت ملی مبارزه با سرطان برای ایجاد و گسترش مرکزهای تشخیص، درمان و شیمی‌درمانی کسانی که به بیماری سرطان دچار شده‌اند فعالیت می‌کند. جمعیت طرفداران مرکز طبی کودکان: به ریاست فرح پهلوی در سال ۱۳۴۰ بنیان نهاده شد. مرکز رفاه خانوادهٔ جوادیه[۲۳] شورای عالی بهداشت: به ریاست فرح پهلوی در آذر ۱۳۲۹ از تصویب دو مجلس گذشت. این شورا، مطالعه و اظهارنظر در کلیهٔ امور مهم مربوط به بهداشت عمومی مانند قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به مبارزه با بیماری‌های واگیر، بهداشت کودکان، کارخانجات، کارگران، زندانی‌ها و غیره را عهده‌دار بود. سازمان ملی انتقال خون ایران جمعیت بهزیستی ایران (اکنون سازمان بهزیستی) انستیتو پاستور فرح پهلوی در بازدید از پرستاران بیمارستان بیرجند ورزش شهبانو فرح پهلوی پایه‌گذار رخدادهای ورزشی مختلفی در ایران بوده‌است که بیشتر آن‌ها در حوزهٔ ورزش زنان در ایران بوده‌است. وی از پایه‌گذاران جام‌های شهبانو بوده‌است. این جام‌ها نخستین دوره از لیگ‌های باشگاهی زنان ایران در رشته‌های والیبال و بسکتبال بوده‌اند که از سال ۱۳۵۴ آغاز شده‌اند. فدراسیون ورزشی کر و لال‌ها: در سال ۱۳۳۴ در تهران بنیان نهاده شد. فرهنگ و هنر جشن هنر شیراز، فرح پهلوی و موریس بژار، ۱۳۵۰ سازمان ملی فولکلور ایران: سازمان فولکلور ملی ایران در خردادماه ۱۳۴۶ برای گردهم‌آوری، گسترش، پراکندن و پخش ترانه‌ها، لباس‌ها، سازهای موسیقی محلی، و ضبط و یادداشت آهنگ‌های بومی و رقصهای محلی ایران در تهران گشایش یافت. تالار رودکی: در تاریخ ۳ آبان ۱۳۴۶ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی تالار رودکی را گشودند. این تالار برای اجرای کنسرت‌های موسیقی ایرانی و اروپایی به ابتکار فرح پهلوی بنا شد. انجمن ملی روابط فرهنگی: انجمن روابط فرهنگی در سال ۱۳۴۵ بنیان‌گذاری شد. هدف این انجمن، ایجاد پیوند فرهنگی و هنری در میان ملت‌ها و نیز شناساندن فرهنگ و هنر جهانی است. بنیاد فرهنگ ایران: بنیاد فرهنگ ایران در مهر ماه ۱۳۴۳ برای پاس، گسترش، و پیشبرد زبان فارسی میراث گرانبهای فرهنگ ایران بنیان شد. سازمان جشن هنر شیراز: برای سازمان دادن به جشن هنر شیراز در سال ۱۳۴۶ با ۳۳ نفر عضو هیئت امنا و ۵ عضو هیئت مدیره و کمیته‌های تئاتر، موسیقی، سینما و نمایشگاه‌ها و دفاتر پروژه‌های فنی، مالی، و پذیرایی و روابط عمومی آغاز به‌کار کرد. تئاتر شهر: مجموعهٔ تئاتر شهر تهران، بزرگ‌ترین مجموعهٔ نمایش تئاتر در ایران است. مؤسسه آسیایی دانشگاه پهلوی: در سال ۱۹۲۹ در نیویورک بنیان‌گذاری شد. این مؤسسه در سال ۱۳۴۵ به شیراز منتقل شد و در جای موزه شهرام به کار ادامه داد. انجمن فیلارمونیک تهران: در سال ۱۳۴۲ بنیان‌گذاری شد. بنگاه ترجمه و نشر کتاب: در سال ۱۳۳۳ به فرمان محمدرضا پهلوی بنیان‌گذاری شد. هدف از بنیان‌گذاری این بنگاه، این بود که از راه برگردان و چاپ کتاب‌های مهم جهان به زبان فارسی، مردم کشور را از بهترین کارهایی که با انگیزه و اندیشهٔ بشری در دوران گوناگون، آفریده و بر روی کاغذ آمده، برخوردار سازند تا این موضوع، سبب نیرومند کردن فکر و برانگیختن خوانندگان گردد. سازمان گفتگوی فرهنگ‌ها: در سال ۱۳۵۵ بنیان‌گذاری شد. هدف این سازمان، ایجاد پیوند میان فرهنگ‌ها در سطح جهانی بود. جشنواره توس: ۲۳ تیر ۱۳۵۴ خورشیدی در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد نخستین جشنوارهٔ توس، گشوده شد. برگزاری جشنوارهٔ توس، برای بزرگداشت ابوالقاسم فردوسی توسی و شاهنامه بود. انجمن شاهنشاهی فلسفه: در سال ۱۳۵۲ بنیان‌گذاری شد و مدیریت آن، به حسین نصر داده شد. اعضای دیگر این انجمن، احسان نراقی، عبدالحسین زرین‌کوب، محسن فروغی، نادر نادرپور و سید جلال‌الدین آشتیانی بودند.[۲۴] جشن هنرهای مردمی اصفهان: در سال ۱۳۵۶ هفتهٔ جشن هنرهای مردمی اصفهان برای نخستین بار با حضور فرح پهلوی برگزار شد. گروه همسرایان فرح (گروه کُر فرح):[۲۵] این گروه، از سال ۱۳۵۳ تا وقوع انقلاب ۵۷، فعالیت داشن. محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در روز گشایش تالار رودکی به همراه رابرت پن وارن آموزش و پرورش دانشگاه فرح پهلوی (نام فعلی دانشگاه الزهرا): در ۳۰ فروردین ۱۳۵۴ گشایش بافت. کانون کارآموزی کشور: در سال ۱۳۳۷ به ریاست عالیهٔ فرح پهلوی گشایش یافت. کانون کارآموزی کشور، برای نگهداری و آموزش و پرورش شهروندان مستمند کشور و در راه پیکار با بیکاری و ولگردی و گدایی و آماده ساختن آن‌ها برای آغاز به پیشه‌ای که در کانون آموخته‌اند، بنیان‌گذاری شد. پیشاهنگی دختران ایران: زیر نظر سازمان ملی پیشاهنگی ایران با سرپرستی شورای عالی پیش‌آهنگی ایران به ریاست عالیهٔ فرح پهلوی و هیئت‌مدیره اداره می‌شد. پیش‌آهنگی دختران در سال ۱۳۳۶ بنیان‌گذاری شد و آغاز به کار کرد. هدف از ایجاد این سازمان، آموزش روانی و جسمی دختران، بر اساس پیشاهنگی جهانی و برتری‌های ملی و رشد اجتماعی بیشتر آنان برای زندگی بهتر بود. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان: در دی ماه سال ۱۳۴۴ پایه‌گذاری شد.[۲۶] ایجاد کانون در راستای فراگیر کردن کتاب‌خوانی میان کودکان و نوجوانان و به‌دنبال چاره‌اندیشی برای پرکردن هنگام فراغت گروه نوجوانان ایران و فراهم آوردن آموزش و سرگرمی برای آن‌ها بود.[۲۷] آموزشگاه نابینایان رضا پهلوی: در سال ۱۳۴۳ گشوده شد. کلاس‌های این آموزشگاه، برای جوانان نابینای علاقه‌مند به موازات سایر واحدهای وزارت آموزش و پرورش که هدف آن گسترش آموزش بین جوانان و اجرای برنامه‌هایی در جهت پرورش شخصیت آن‌هاست. دانشگاه فارابی: در سال ۱۳۵۶ در اصفهان گشوده شد. هدف از ایجاد دانشگاه فارابی، نگهداری و گسترش فرهنگ ایرانی و آشنایی ایرانیان با دیگر فرهنگ‌های گیتی بود. شورای عالی آموزش و پرورش: شهریور ماه ۱۳۴۵ کمیسیون آموزش و پرورش مجلس شورای ملی و مجلس سنا این شورا را تصویب کرد. شورای عالی پژوهش‌های علمی فرهنگستان علوم ایران: یکی از فرهنگستان‌های ایران بود این فرهنگستان در زیر چتر بنیاد شاهنشاهی فرهنگستان‌های ایران که در تیر ۱۳۵۳ به تصویب مجلس شورای ملی و در خرداد ۱۳۵۳ به تصویب مجلس سنا رسید. فرح پهلوی در بازدید از یک دبیرستان در جیرفت رفاه اجتماعی با کودکان در پرورشگاه جمعیت خیریه فرح پهلوی خرمشهر شورای عالی شهرسازی: شورای عالی شهرسازی، سازمانی است که در وزارت آبادانی و مسکن تشکیل شد و از سال ۱۳۴۴ آغاز به کار کرد. شورای عالی رفاه اجتماعی: شورای عالی رفاه اجتماعی یکی از شوراهای عالی زیر ریاست فرح پهلوی بود. این شورا ایجاد صندوق‌های جداگانه یا متمرکز برای حمایت از کارمندان در هنگام پیری و از کار افتادگی یا در صورت مرگ با توجه به نوع کار مؤسسات و مشخصات اجتماعی کارمندان را بر عهده داشت. شورای عالی اطلاعات و جهانگردی: این شورای در تیر ۱۳۵۴ به تصویب کمیسیون‌های پارلمانی مجلس شورای ملی و سنا رسید. بنیاد فرهنگی گفتگوی تمدن‌ها فرح پهلوی در بازدید از قروه تاج‌گذاری محمدرضا شاه پهلوی خواستار تغییر در قانون اساسی مشروطه شد؛ به این شکل که شاه حق تعیین نایب‌السلطنه را داشته باشد و سن قانونی به پادشاهی رسیدن ولیعهد، بیست‌سالگی تعیین شود و تا هنگامی که ولیعهد به بیست‌سالگی نرسیده‌است، نایب‌السلطنه در رأس ادارهٔ کشور، قرار داشته باشد. در تاریخ ۱ شهریور ۱۳۴۰ تغییرات نام‌برده در قانون اساسی تصویب شد. محمدرضا پهلوی معتقد بود این تغییرات در قانون اساسی، راه کشور را به‌سوی تمدن بزرگ هموار می‌سازد.[۲۸] در مراسم تاج‌گذاری در ۵ آبان ۱۳۴۶، محمدرضا شاه پهلوی، «تاج سلطنتی شهبانوی ایران» را روی سر فرح پهلوی می‌گذارد. در تاریخ ۴ آبان ۱۳۴۶، چهل و هشتمین سال زادروز محمدرضا پهلوی در کاخ گلستان مراسم تاج‌گذاری محمدرضا شاه و شهبانو فرح و ولیعهد رضا پهلوی برگزار شد.[۲۹] در همین سال اصل ۳۸ قانون اساسی به این صورت تغییر کرد که در صورت انتقال پادشاهی به ولیعهدی که به سن قانونی نرسیده، مادر ولیعهد به‌طور خودکار و بدون نیاز به تأیید شخص یا مرجع دیگری نایب‌السلطنه می‌شد.[۳۰] سفرهای رسمی فرح پهلوی و شارل دو گل، پاریس، ۱۳۴۰ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در دیدار رسمی با لئونید برژنف، ۱۳۴۹ فرح پهلوی و امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر ایران، دیدار رسمی با جئو ئن لای، چین، ۱۳۵۱ زوج سلطنتی و هوآ گوئوفنگ، تهران، ۱۳۵۷ فرح پهلوی همسر خود محمدرضا پهلوی را در دیدارهای رسمی به خارج از کشور همراهی می‌کرد و هم‌چنین در استقبال شاهان و رئیس‌جمهورهای دیگر کشورها که برای دیدار رسمی به ایران می‌آمدند در کنار محمدرضا پهلوی بود. • ۱ اسفند ۱۳۳۸ محمدرضا پهلوی به همراه فرح پهلوی برای یک دیدار رسمی با ایوب خان وارد پاکستان شدند. • ۱۵ اسفند ۱۳۳۹ الیزابت دوم و همسرش شاهزاده فیلیپ برای دیدار رسمی وارد تهران شدند. هم‌چنین زوج سلطنتی از اصفهان و شیراز بازدید کردند. • ۲۸ اردیبهشت ۱۳۴۰ محمدرضا پهلوی و فرح به دعوت رسمی پادشاه سوئد وارد استکهلم شدند.[۳۱] • ۱۹ مهر ۱۳۴۰ ژنرال دوگل رئیس‌جمهور فرانسه از زوج سلطنتی در سالن تشریفات فرودگاه اورلی پاریس استقبال کرد. در این دیدار، فرح نمایشگاه هفت هزار سال هنر ایران را به‌همراهی آندره مالرو افتتاح کرد و سپس نخستین سنگ‌بنای خوابگاه دانشجویان ایرانی در کوی دانشجویان در پاریس گذارده شد. • ۲۱ فروردین ۱۳۴۱ جان اف. کندی رئیس‌جمهور آمریکا از محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در فرودگاه استقبال کرد. • ۲۴ مهر ۱۳۴۲ ژنرال دوگل و همسرش به دعوت محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی وارد تهران شدند و از تخت جمشید نیز دیدار کردند. • ۲۶ شهریور ۱۳۴۳ هایله سلاسی امپراتور حبشه با استقبال محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای دیدار رسمی وارد تهران شد. • ۲۶ آبان ۱۳۴۳ بودوئن پادشاه بلژیک همراه ملکه فابیولا با استقبال محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای دیدار رسمی وارد تهران شدند. • ۱۴ اردیبهشت ۱۳۴۴ آغاز سفر محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی به آمریکای جنوبی. در این روز محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی وارد برازیلیا شدند و پس از بازدید از کشورهای آمریکای جنوبی به کانادا پرواز کردند و در ۹ خرداد ۱۳۴۴ به دعوت ژنرال دوگل چهار روز میهمان وی در پاریس بودند. • ۲ خرداد ۱۳۴۶ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی دیدار رسمی خود را از چکسلواکی آغاز کردند. • خرداد ۱۳۴۶ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی از آلمان غربی دیدار رسمی به عمل آوردند. در این دیدار در ۱۲ خرداد کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در برلین غربی، تظاهراتی بر پا کرد که پلیس آلمان غربی به‌شدت سرکوب کرد. یک دانشجوی آلمانی به نام بنو اونه‌زورگ[۳۲] با شلیک عمدی گلولهٔ یک پلیس آلمان غربی کشته شد. این پلیس کارل هاینس کوراس[۳۳] نام داشت و بعدها مشخص شد که وی برای سازمان جاسوسی جمهوری دموکراتیک آلمان شرقی جاسوسی می‌کرده‌است.[۳۴] • ۱۶ تیر ۱۳۴۶ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای دیدار رسمی به ترکیه وارد شدند و در آنکارا مورد استقبال قرار گرفتند. • ۲ مهر ۱۳۴۷ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای سفر رسمی که ۱۲ روز به درازا کشید وارد مسکو شدند. • ۵ تیر ۱۳۴۹ زوج سلطنتی، سفر رسمی اروپایی خود را با دیداری از فنلاند آغاز کردند. سپس به رومانی رفتند و چند روزی مهمان ملکه هلند بودند و پس از سفر به بلژیک به تهران بازگشتند. • ۵ اردیبهشت ۱۳۴۸ فرح پهلوی به همراهی آندره مالرو در پاریس خانه ایران[۳۵] را در خیابان شانزلیزه افتتاح کردند. • ۶ آبان ۱۳۴۹ دیدار دوبارهٔ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی از شوروی. در این روز، بزرگ‌ترین شاه‌لولهٔ گاز جهان[۳۶] در آستارا بین ایران و جمهوری آذربایجان در شوروی به‌کار افتاد. این شاه‌لوله قادر بود سالانه ده میلیارد متر مکعب گاز به جمهوری‌های شوروی برساند. • ۱۷ تیر ۱۳۵۰ ژرژ پمپیدو رئیس‌جمهور فرانسه در کاخ الیزه از فرح پهلوی پذیرایی کرد. • ۹ خرداد ۱۳۵۱ رئیس‌جمهور آمریکا ریچارد نیکسون و همسرش برای دیداری رسمی از شاه ایران وارد تهران شدند. • ۲۶ شهریور ۱۳۵۱ فرح پهلوی به همراهی امیرعباس هویدا نخست‌وزیر برای دیدار رسمی با جئو ئن لای وارد چین شدند. • ۴ مرداد ۱۳۵۲ ریچارد نیکسون رئیس‌جمهور آمریکا در واشینگتن از شاه ایران و فرح پهلوی استقبال کرد. • ۲۸ شهریور ۱۳۵۳ نخستین سفر رسمی شاه ایران و همسرش به جنوب شرق آسیا و اقیانوسیه آغاز شد. زوج سلطنتی از سنگاپور، استرالیا و نیوزیلند دیدار کردند. این سفر، پانزده روز به درازا انجامید. • ۱ تیر ۱۳۵۳ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی مورد استقبال والری ژیسکار دستن رئیس‌جمهور فرانسه قرار گرفتند. در این دیدار، دربارهٔ همکاری برای گسترش صنایع هسته‌ای در ایران و استفادهٔ صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای به موافقت دست یافتند. • ۱۹ بهمن ۱۳۵۳ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای دیدار رسمی با رئیس‌جمهور مصر انور سادات وارد قاهره شدند. • ۸ اسفند ۱۳۵۴ فرح پهلوی از داکار پایتخت سنگال رسماً دیدار کرد. نخستین سنگ‌بنای یک پالایشگاه با پشتیبانی ایران در این سفر گذاشته شد. • ۱۲ مهر ۱۳۵۵ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی از والری ژیسکار دستن رئیس‌جمهور فرانسه در تهران استقبال کردند. • ۲۳ آبان ۱۳۵۶ شاه ایران و فرح پهلوی به دعوت جیمی کارتر وارد واشینگتن شدند. • ۱۰ دی ۱۳۵۶ جیمی کارتر رئیس‌جمهور آمریکا و همسرش، جشن شب ژانویه را در کنار خانوادهٔ سلطنتی در کاخ نیاوران گذراندند. • ۱۴ شهریور ۱۳۵۷ هوآ گوئوفنگ نخست‌وزیر چین در تهران مورد پذیرایی محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی قرار گرفت. یادمان‌ها فرح پهلوی در سرتاسر ایران، موزه‌ها، ساختمان‌های ماندنی و پارک‌هایی ساخت. برخی از جاهایی که به دستور فرح پهلوی ساخته شد، عبارت‌اند از: • موزهٔ نگارستان • تئاتر شهر، بزرگ‌ترین مجموعهٔ نمایش تئاتر ایران است که در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی و به ابتکار فرح پهلوی در تهران ساخته شد. ساختمان تئاتر شهر تهران در تاریخ ۷ بهمن ۱۳۵۱ آمادهٔ بهره‌برداری شد. • موزه هنرهای معاصر تهران، در سال ۱۳۵۶ خورشیدی به دستور و ابتکار فرح پهلوی در پارک لاله ساخته شد. این موزه دارای بزرگ‌ترین کلکسیون هنر معاصر در خارج از آمریکای شمالی و اروپا است.[۳۷] • تالار رودکی، تالار چند منظوره‌ای برای اجرای نمایش‌های باله، اپرا و کنسرت‌های موسیقی.[۳۸][۳۹] • موزه فرش ایران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۶ را فرح پهلوی گشود. این موزه، گران‌بهاترین و بی‌همتاترین نمونه‌های قالی ایرانی از قرن نهم هجری تاکنون را گردآوری کرده‌است. • موزه رضا عباسی در سال ۱۳۵۴ با راهنمایی فرح پهلوی در محدودهٔ سیدخندان تهران گشایش یافت.[۴۰] • پارک شاهنشاهی (پارک ملت کنونی) تهران که در فازهای گوناگون میان سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۴ ساخته شد. بیش از ۱۲۰ درخت و درخت میوهٔ ایران در این پارک، کاشته شده‌اند. • برج شهیاد (برج آزادی) در سال ۱۳۴۹ به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران ساخته شد. • پارک فرح (پارک لالهٔ کنونی) این پارک در سال ۱۳۴۵ گشوده شد. این پارک دارای یک باغ به سبک ژاپنی با جویبارهای روان، جای بازی شطرنج، جای بازی کودکان، زمین‌های ورزشی و تندیس‌های چامه‌سرایان ایرانی است. • پارک جمشیدیه یا پارک سنگی در سال ۱۳۵۲ گام نخست برای ساختن آن برداشته شد. این پارک دو عنصر سنگ سیاه طبیعی و گل‌ها را با هم ترکیب می‌کند. از ویژگی‌های این پارک، دریاچه، آبشار و آب‌نماهای سنگی است. • دفتر مخصوص شهبانو (پژوهشگاه دانش‌های بنیادی فعلی) نیاوران تهران • ورزشگاه فرح پهلوی (نام فعلی ورزشگاه تختی) در خرداد ماه ۱۳۴۵ به دستور فرح پهلوی، احمد درویش معمار در اسکلت‌های ویژه که در ایتالیا تحصیل کرده بود پروژه این استادیوم سی هزار نفری را بر عهده گرفت. • کتابخانه اختصاصی نیاوران یا کتابخانه اختصاصی فرح پهلوی، هم‌جوار با محل سکونت خاندان پهلوی، با مساحت تقریبی ۷۷۰ مترمربع در سال ۱۳۵۵ خ در دو طبقه و یک زیرزمین در ضلع شرقی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران احداث شده‌است. • کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، در دی ماه ۱۳۴۴ به عنوان سازمان ناسودبر فرهنگی و هنری، به ریاست عالیه فرح پهلوی و مدیریت لیلی امیرارجمند بنیان نهاده‌شد.[۴۱] • فرهنگ‌سرای نیاوران • کتابخانه مرکزی بندرعباس، در پارک جنگلی بندرعباس • خرید نقاشی دیواری روی زمینه قرمز هندی اثر گران‌قیمت جکسون پولاک و اهدای آن به موزه هنرهای معاصر تهران بازدیدهای داخلی فرح پهلوی در حال بازدید از کاشمر در ۱۰ آذر ۱۳۵۳ فرح پهلوی در چهارچوب فعالیت‌هایش به عنوان شهبانوی ایران از استان‌های ایران بازدید به عمل آورد. این بازدیدها برای آگاه شدن از شرایط زندگی مردم بومی، آوردن طرح‌های اقتصادی، اجتماعی و رفاهی و سرپرستی انجام آن بود. به عنوان مثال او از جذامخانه بابا باغی در آسایشگاه بابا باغی دیدار به عمل آورد. نخستین سفر فرح پهلوی به سوی سیستان و بلوچستان روز سه شنبه ۱۵ آذر ۱۳۴۴ خورشیدی بود. او تقریباً به تمامی استان‌های کشور همچون خراسان رضوی، هرمزگان، خوزستان، کردستان، آذربایجان شرقی و غربی و .. سفر کرده و بازدید به عمل آورد و در طی این سفرها مکان‌ها یا کنفرانس‌هایی را افتتاح می‌کرد. به‌عنوان مثال او دانشگاه بوعلی سینا را طی سفر خود به همدان افتتاح کرد و در سفر خود به استان فارس به کوشش او حمام وکیل، نوسازی شد و ارگ کریم خان به موزه صنایع دستی مبدل گشت. او همچنین در این سفر، نخستین کنفرانس طب سنتی را در تالار پهلوی گشود. در سال ۱۳۵۱ فرح پهلوی نیز همراه با پادشاه ایران محمدرضا پهلوی وارد جزیره خارک بزرگ‌ترین اسکله نفتی ایران شدند و در اسکله خارک، «آذرپاد» دوم، در کنار آذرپاد اول و مرحله چهارم پروژه «گسترش خارک» و پایان بخشی از پروژهٔ «چم» را گشودند. فرح پهلوی در سال ۱۳۵۶ آخرین سفر داخلی خود را به مقصد ترکمن صحرا انجام داد. طرح ناموفق گروگان‌گیری خسرو گلسرخی هنگام دفاع از خود در دادگاه در سال ۱۳۵۲ ساواک اعلام کرد که عده‌ای از روزنامه‌نگاران و فعالان فرهنگی را دستگیر کرده‌است که قصد داشتند شاه را ربوده و فرح پهلوی و رضا پهلوی فرزند وی را گروگان بگیرند. اطلاعیهٔ ساواک، این افراد را دارای دیدگاه‌های مارکسیستی معرفی کرد. دو تن از اعضای گروه که کارمند تلویزیون بودند تصمیم داشتند با مخفی کردن اسلحه در میان دوربین‌ها در جریان مراسم جشن سینمای کودک و نوجوان، فرح یا ولیعهد را که در برنامه شرکت می‌کردند گروگان بگیرند و آزادی زندانیان سیاسی را طلب کنند. این افراد، با اطلاعاتی که یکی از زندانیان سیاسی سابقاً مارکسیست در اختیار ساواک قرار داد، بازداشت شدند و در جریان بازجویی‌ها یکی از آنان از خسرو گلسرخی که در جریان ترور نبود، نام برده و وی نیز دستگیر شد. این افراد، به‌طور علنی محاکمه شدند اما بر خلاف اکثر افراد، خسرو گلسرخی در دادگاه به انتقاد از ساواک و بیان دیدگاه‌های مارکسیستی خود پرداخت و حاضر به عذرخواهی نشد و در کنار کرامت‌الله دانشیان، اعدام شد.[۴۲] پس از انقلاب ۱۳۵۷ تصویر خط‌خطی شده و دستکاری‌شدهٔ فرح پهلوی در دستان انقلابیون محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در ۲۶ دی ۱۳۵۷ تهران را ترک کردند. در اسوان رئیس‌جمهوری مصر انور سادات با همسر و دخترش در پای پلکان هواپیما از زوج سلطنتی استقبال کردند.[۴۳] فرح، پس از سفر به کشورهای اردن، آمریکا و باهاما، سرانجام به مصر بازگشت و در مصر، شاهد درگذشت محمدرضا پهلوی بود.[۴۴] فرح پهلوی در سال ۲۰۰۳ میلادی، دومین کتاب خود را به‌نام کتاب کهن دیارا، خاطرات فرح پهلوی را منتشر کرد. او در درازای سال‌های پس از انقلاب، مصاحبه‌های زیادی را انجام داد. وی در کتاب خاطرات خود می‌گوید که همه‌چیز را در ایران رها کرده‌است. آیلین شولینو رئیس دفتر روزنامه نیویورک تایمز — که در جریان انقلاب نیز به ایران مسافرت داشته‌است — در نقدی بر کتاب خاطرات او این پرسش را مطرح می‌کند که اگر وی همه‌چیز را در ایران ترک کرده چطور خانوادهٔ سلطنتی در طی این سال‌ها خود را اداره کرده‌اند؟ وی جمله‌ای را از رضا پهلوی نقل می‌کند که گفته‌است آنان به‌دلیل سوءمدیریت مشاور خود، ۲۵ میلیون دلار از سرمایهٔ خود را از دست داده‌اند. همچنین به عقیدهٔ شولینو، وی حقایقی همچون دست داشتن سرویس اطلاعاتی آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد را از قلم انداخته‌است.[۴۵] در سال ۲۰۰۸ فیلمی مستند به نام ملکه و من، ساختهٔ ناهید سروستانی تولید گشت که به زندگی شخصی او می‌پردازد. همچنین مستند «از تهران تا قاهره» وقایع سال ۵۷ تا مرگ محمدرضا پهلوی را از زبان فرح پهلوی بازگو می‌کند. این مستند، کاری از شبکهٔ من و تو است. فرح پهلوی در حال حاضر، گاه در ایالات متحده آمریکا و گاه در فرانسه زندگی می‌کند. پس از سقوط نظام سلطنتی در ایران، خانواده‌های سلطنتی در دنیا اغلب از خانوادهٔ سلطنتی پیشین ایران برای شرکت در مراسم شادی مختلف دعوت کرده‌اند و فرح پهلوی در مراسم این خانواده‌های سلطنتی شرکت کرده‌است. در سال ۲۰۰۴ دولت ایران در واکنش به دعوت از فرح پهلوی از سوی دولت اردن برای حضور در مراسم عروسی ولیعهد اردن و همچنین حضور فرح در مراسم عروسی ولیعهد اسپانیا به دو کشور اردن و اسپانیا اعتراض کرد.[۴۶] در سال ۲۰۱۸ - با چهل سال تأخیر - اجراهای گروه همسرایان فرح که به‌دلیل پیروزی انقلاب اسلامی هیچ‌گاه منتشر نشده بود، در اروپا منتشر شد.[۴۷] وصیت‌نامهٔ منسوب به محمدرضا پهلوی پس از درگذشت شاه، متنی از سوی فرح خوانده شد که با عنوان «وصیت‌نامهٔ شاه» مشهور شد. این وصیت‌نامه و عمل فرح پهلوی، از آن جهت مورد انتقاد قرار گرفت که شاه، هرگز وصیت‌نامه‌ای ننوشته بود و این نوشتار، صرفاً توسط فرح و مشاورینش تدوین شده و به نوشتهٔ فرح: از آن‌جا که در واپسین روزهای زندگی‌اش، همواره در کنار او بودم و از کنه افکارش خبردار بودم، وظیفهٔ خود دانسته که وصیت‌نامه‌ای برای او و به‌جای او تدوین کنم. [۴۸] برخی از طرفداران شاه مانند اردشیر زاهدی مخالف چنین کاری بوده و عقیده داشتند که فرح نباید رأساً و به‌جای شاه، پس از درگذشتش برای او وصیت‌نامه تدوین می‌کرده‌است.[۴۹] ویژگی‌ها، باورها و علایق شاپور بختیار در کتاب یکرنگی، شخصیت ملکهٔ ایران را چنین شرح می‌دهد:[۵۰] فرح دیبا در زمانی که به مدرسهٌ ژاندارک، و بعد به دبیرستان رازی می‌رفت، دختری ورزشکار و سرزنده و فعال بود، لااقل این تصویری است که دختر من ویویان از او داشت که با او هم‌مدرسه ولی از او جوان‌تر بود. فرح دیبا در خانواده‌ای قدیمی و متوسط به‌دنیا آمده بود. پدرش که افسر ارتش بود بسیار جوان درگذشت. طبق آنچه شنیده‌ام این دختر جوان را شاه روزی در یک سفر رسمی حین خواندن عریضه‌ای از طرف دانشجویان ایرانی دید، احتمالاً از او خوشش آمد، به زنی گرفت‌اش تا از این ازدواج سوم صاحب ولیعهدی شود. در آغاز، فرح دیبا کمترین نفوذی بر شاه نداشت. بر خلاف ثریا که همیشه چند قدم از شاه جلو می‌افتاد، فرح در مقابل پادشاه، خود را عقب می‌کشید. پس از به دنیا آمدن ولیعهد، شهبانو به کارهای خیریه سرگرم شد. شاید بتوان گفت که عقایدی لیبرال حتی نزدیک به سوسیالیست و در هر حال، پیشرو داشت. نقصی که فرح دیبا حتی با تمرین‌های مکرر نتوانست در خود برطرف کند، لحن محزون صحبت کردنش است، خصوصاً وقتی فارسی حرف می‌زند؛ ولی به فرهنگ علاقه‌مند است و در ادب و شعر حتی شعر فرانسه از خود ذوقی نشان می‌دهد. چنین صفاتی برای من در خاندان پهلوی بسیار نادر است. یک بار کتابی از اشعار الوار فرستاد. تنها فرد خانوادهٔ سلطنتی است که از فرهنگ ایران، ذخیره‌ای دارد. برداشتن اولین قدم‌ها در محیط تازه‌ای که فرح دیبا به آن وارد شده بود، قطعاً ساده و آسان نبوده‌است. برای مهار کردن احساسات خویش بی‌شک بر خود فشار زیادی وارد کرده‌است، با این حال بر خلاف رفتار رایجِ درباریان، به مستمندان توجه داشت. من در نزد او نه ذرّه‌ای فخرفروشی دیدم و نه نشانه‌ای از بدطینتی. شهبانو به‌ندرت برای منافع شخصی دست به کاری می‌زد. می‌بایست نقش او را در زمینه‌های فرهنگی در نظر گرفت. در این رابطه او را می‌توان مروّج اروپایی‌شدن ایران دانست. او پادشاه را تشویق کرد که بین فرهنگ‌های شرق و غرب ارتباطی بر قرار سازد و پای عدّه‌ای از هنرمندان و شعرا و فلاسفه را به کاخ سلطنتی باز کرد. به‌علاوه، کم‌وبیش توانست از مداخله در امور دولت خودداری کند. من سه‌ماه قبل از انتصابم به پست نخست‌وزیری او را دیدم. به من به‌طور خصوصی گفت که عقایدش به افکار من نزدیک است و اگر ساواک مزاحم من بوده او را هم آرام نگذاشته‌است، البته نسبت به موقعیت‌ها، این مزاحمت‌ها، شدت و ضعف دارد. فرح پهلوی، از علاقه‌مندان به هنر سوزن‌دوزی بود. به سفارش وی، برخی لباس‌های درباری در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی دوخته‌شده و آراسته به سوزن‌دوزی زنان بلوچ بودند.[۵۱] در فرهنگ عامه اندی وارهول نقاش آمریکایی، در سال ۱۹۷۷، پرتره‌ای از فرح پهلوی را کشید.[۵۲] کیس روردا، کارگردان هلندی در سال ۲۰۱۲ میلادی، تئاتری با الهام از زندگی فرح دیبا و مستند «ملکه و من» ساختهٔ ناهید سروستانی آفرید. نمایش در یک تور سراسری در هلند اجرا شد.[۵۳] دودمان پهلوی • رضا پهلوی یاسمین پهلوی o نور پهلوی o ایمان پهلوی o فرح پهلوی ________________________________________ فرح پهلوی • شهناز پهلوی • فرحناز پهلوی o ایریانا لیلا پهلوی ________________________________________ • علی پاتریک پهلوی o داوود  سونیا  السا o هود  رافائل o محمدیونس________________________________________ • ن • ب • و کتاب‌شناسی • پری دریایی کوچولو[الف]، ترجمه و تصویرگری، ۱۳۵۲ هجری خورشیدی، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان[۵۴] • هزار و یک روز من: خودزندگی‌نامه، خاطرات، ۱۹۷۸ میلادی[۵۵] • عشقی پایدار: زندگی من با شاه، خاطرات، ۲۰۰۴ میلادی[۵۶] • ۱۰۰۱ روز، ۲۰۲۱ میلادی[۵۷] نگارخانه یادبود فائو با تصویر فرح؛ ضرب ایتالیا سکه طلا یادبود نوروز با تصویر فرح و نشان مخصوص شهبانو نشان یادبود روز مادر با نگاره فرح • شهبانو فرح در سال ۱۹۷۳ • فرح پهلوی (راست) و بتی فورد همسر جرالد فورد رییس جمهور آمریکا (چپ) • نشان سلطنتی شهبانوی ایران • سکه یادبود فرح پهلوی، ضرب به سفارش مؤسسه اعتباری دانشگاه، دهه ۴۰ خورشیدی • فرح پهلوی • مصاحبه فرح پهلوی در پرورشگاه جمعیت کودکان بی سرپرست • هشتمین جشن هنر شیراز. فرح پهلوی در حال صحبت با فرزانه تأییدی، علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی و مهین شهابی • فرح پهلوی، محمدرضا پهلوی را در یکی از سفرهای خارجی‌اش همراهی می‌کند • فرح پهلوی بیستمین کنگره پزشکی رامسر سال ۱۳۵۰را می‌گشاید • فرح پهلوی از پرورشگاهی در کرمان دیدن می‌کند • فرح پهلوی در کنفرانس سازمان‌هایی که وی ریاستش را داشت • فرح دیبا در دیدار از لالجین سال ۱۳۵۴ • فرح دیبا در بازدید از سبزوار سال ۱۳۵۳ • کتاب دخترک دریا اثر هانس کریستین اندرسون - ترجمه و نقاشی فرح دیبا چاپ ۳ اسفند ۱۳۵۴ - کوشک احمدشاهی • دیدار فرح پهلوی با ریچارد ویلیامز انیماتور مشهور - جشنواره فیلم تهران ۱۹۷۵ جستارهای وابسته • دفتر مخصوص شهبانو فرح پهلوی • سازمان‌های تحت ریاست فرح پهلوی • تاج‌گذاری محمدرضاشاه و فرح پهلوی • کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران یادداشت‌ها 1. 1. وی نام داستان را به دخترک دریا تغییر داد منابع 1. • «مستند شهبانو». صفحه رسمی فرح پهلوی در یوتیوب. ۲۵ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۷. • • The life and times of the Shah. Books.google. Retrieved 11 June 2011. • • «Wedding Certificate of Shah and Farah Diba». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۵ ژوئن ۲۰۱۱. • • Place of Birth of Farah Diba • • ألتونجی، محمد (۲۰۰۱). معجم أعلام النساء. بیروت: دارالعلم للملایین. ص. ۱۳۸. • • Catherine Legrand, Jaques Legrand: Shah-i Iran. Creative Publishing International, 1999, p. 90 • • Afkhami, Gholam Reza (12 January 2009). The life and times of the Shah (1 ed.). University of California Press. p. 44. ISBN 978-0-520-25328-5. • • Shakibi, Zhand (2007). Revolutions and the Collapse of Monarchy: Human Agency and the Making of Revolution in France, Russia, and Iran. I.B. Tauris. p. 90. ISBN 978-1-84511-292-9. • • Taheri, Amir. The Unknown Life of the Shah. Hutchinson, 1991. شابک ‎۰−۰۹−۱۷۴۸۶۰−۷; p. 160 • • Pahlavi, Farah. 'An Enduring Love: My life with The Shah. A Memoir' 2004 • • شجره خاندان طباطبایی دیبا/ هادی هاشمیان بایگانی‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine وبگاه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی • • Gholam Reza Afkhami: The Life and Times of the Shah, University of California Press, 2009, p. 44–45 • • Saint - Cyr • • گفتگوی روزنامه ایتالیایی با شهبانو فرح: دموکراسی سکولار برای ایران من، کیهان لندن به نقل از کوریره دلا سرا • • École Spéciale d'Architecture • • پهلوی، فرح (۲۰۰۳). خاطرات فرح پهلوی - کهن دیارا. ص. ۶۵. • • خاطرات تاج‌الملوک، ص ۴۵۸ • • خاطرات حسین فردوست (ظهور و سقوط سلطنت پهلوی) ص ۲۱۲ و ۲۱۳ • • اردشیر زاهدی، ۲۵ سال همراه با پادشاه، ۱۳۸۱ • • مرتضی صادقکار، روان‌شناسی محمدرضا پهلوی و همسرانش، ص ۲۲۷ تا ۲۳۸ • • فرح پهلوی: خاطرات فرح پهلوی - کهن دیارا، ۲۰۰۳، ص. ۸۰–۸۹ • • انتشارات دفتر مخصوص شهبانو، تهران، ۱۳۵۴ ص. ۳۷ • • سفر دراز ستارهٔ فرمانفرمائیان، بی‌بی‌سی فارسی • • «منوچهر یزدی: کالبد شکافی روشنفکری دینی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مارس ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۴ فوریه ۲۰۱۰. • • «اجراهای کُر فرح پس از چهل سال منتشر شدند». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۸. • • The best children's books on Iran, The Guardian • • گفتگو با لیلی امیرارجمند، نخستین مدیرعامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، بی‌بی‌سی فارسی • • Gholam Reza Afkhami: The Life and Times of the Shah, University of California Press, 2009, p.248 • • «Imperial Iran of the Pahlavi Dynasty - Empress being crowned - Worldisround photo». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۰۷. • • سید جلال‌الدین مدنی، حقوق اساسی تطبیقی، تهران: پایدار، ۱۳۷۹، شابک ‎۹۶۴−۶۹۰۱−۱۰−۷، ص ۱۲۴ • • Catherine Jacques Legrand, Shah Iran - Creative Publishing International Inc. , USA, 1999, p.90 • • Benno Ohnesorg • • Karl Heinz Kurras • • GmbH, Frankfurter Allgemeine Zeitung. "Aktuelle Nachrichten online". FAZ.NET (به آلمانی). Retrieved 2022-05-12. • • Maison D'Iran • • IGAT-1 Gas Pipeline • • Iran Has Been Hiding One of the World’s Great Collections of Modern Art, Bloomberg • • انتشارات دفتر مخصوص شهبانو، تهران، ۱۳۵۴، ص. ۱۹۰–۱۹۲ • • فرح دیبا بایگانی‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine، بنیاد توانا • • فرح پهلوی (۲۰۰۴)، ‘An Enduring Love: My Life with The Shah. A Memoir’ • • کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان؛ پنجاه سال فعالیت فرهنگی، بی‌بی‌سی فارسی • • «بازداشت گلسرخی به اتهام سوءقصد علیه فرح پهلوی و ولیعهد». خبرآنلاین. • • فرح پهلوی: کهن دیارا - خاطرات فرح پهلوی، ص. ۲۹۱ • • آخرین سفر شاه. ویلیام شوکراس. عبدالرضا هوشنگ مهدوی. نشر البرز. • • Elaine Sciolino (2004). "The Last Empress" (به انگلیسی). • • «افزایش حساسیت جمهوری اسلامی نسبت به خانواده سلطنتی ایران». • • «گروه کُر فرح یکی از آثار شنیده نشده را بعد از چهل سال منتشر کرد». • • شاه - عباس میلانی-صفحهٔ ۵۴۱ • • https://www.radiozamaneh.com/453074 • • [بختیار،شاپور؛یکرنگی (۱۹۸۲)،ترجمه مهشید امیرشاهی، صفحات ۷۱ و ۷۲] • • مهتاب نوروزی، مشهورترین سوزن دوز بلوچ درگذشت، بی‌بی‌سی فارسی • • The New York Times Style Magazine - Dec. 2, 2007 Masterpiece Basement - Museum of Modern Art - Tehran • • ابراز احساسات مردم برای نمایش «فرح دیبا» در هلند، گویا نیوز / شبکه ایرانیان هلند • • پارسی، لادن (۵ آوریل ۲۰۰۵). «ترجمه داستانی از اندرسن توسط فرح پهلوی به فارسی». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۰. • • «My thousand and one days: an autobiography». دریافت‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۰. • • «An enduring love». دریافت‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۰. 57. • قویمی، فرهنگ (۱۱ آبان ۱۴۰۰). ««۱۰۰۱ روز» و خاطرات دیگر در گفت‌وگو با شهبانو فرح پهلوی». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۱۲ آبان ۱۴۰۰. پیوند به بیرون مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به فرح پهلوی در ویکی‌گفتاورد موجود است. در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ فرح پهلوی موجود است. • وبگاه رسمی • فرح پهلوی در اینستاگرام • فرح پهلوی در توییتر • Farah Pahlavi, Iran's Ex-Empress, Receives the Anne Morrow Lindbergh Grace and Distinction Award ۲۰۰۵ • گفتگوی روزنامه آلمانی دی ولت با شهبانو فرح (۲۰۰۵) • گفتگوی باربارا والترز با شهبانو فرح (۱۹۷۵) • فرح پهلوی: به جای گذشته، به فردای ایران فکر کنیم. (۲۰۱۹)وبسایت رادیو فردا • علی همدانی (۴ آبان ۱۳۹۸). «از اولین تا آخرین دیدار؛ فرح پهلوی از همسرش شاه ایران می‌گوید». بی‌بی‌سی فارسی. • ن • ب • و دودمان پهلوی داده‌های کتابخانه‌ای رده‌ها: • اصلاح‌طلبان مسلمان • افراد آذری‌تبار اهل ایران • افراد ایرانی آذری‌تبار • افراد ایرانی گیلک‌تبار • افراد زنده • افراد مربوط به انقلاب ۱۳۵۷ ایران • اهالی پتوومک، مریلند • اهالی تهران • اهالی گرینویچ، کنتیکت • اهالی نیویورک سیتی • ایرانی‌تبارهای مهاجرت‌کرده به فرانسه • تبعیدشدگان اهل ایران • تبعیدشدگان مربوط به انقلاب ۱۳۵۷ ایران در ایالات متحده آمریکا • تبعیدشدگان مربوط به انقلاب ۱۳۵۷ ایران در باهاما • تبعیدشدگان مربوط به انقلاب ۱۳۵۷ ایران در پاناما • تبعیدشدگان مربوط به انقلاب ۱۳۵۷ ایران در مراکش • تبعیدشدگان مربوط به انقلاب ۱۳۵۷ ایران در مصر • تبعیدشدگان مربوط به انقلاب ۱۳۵۷ ایران در مکزیک • تحصیل‌کردگان مدرسه ژاندارک • خاطره‌نویسان اهل ایران • خاندان دیبا • خاندان طباطبائی • دانش‌آموختگان مدرسه رازی • دریافت‌کنندگان صلیب بزرگ لژیون دونور • دریافت‌کنندگان نشان آریامهر • دریافت‌کنندگان نشان هفت‌پیکر • دودمان پهلوی • دور از وطن‌های اهل ایران در فرانسه • دوره پهلوی دوم • زادگان ۱۳۱۷ • زادگان ۱۹۳۸ (میلادی) • زنان دودمان‌های پادشاهی اهل ایران • زنان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایران • زنان سده ۲۱ (میلادی) اهل ایران • زنان فارسی‌زبان • زنان محمدرضا پهلوی • سازمان‌های منحل‌شده ایران • شخصیت‌های اپوزیسیون جمهوری اسلامی • شهبانوهای ایران • شیعیان اهل آذربایجان ایران • شیعیان ایران • صلیب بزرگ کلاس اختصاصی نشان مریت جمهوری فدرال آلمان • فرح پهلوی • گیرندگان ستاره بزرگ از نشان‌های افتخار و خدمت اتریش • گیرندگان نشان والای افتخار شوالیه‌گری اردن • مترجمان ادبیات کودکان • مترجمان اهل ایران • محمدرضا پهلوی • معماران آذری اهل ایران • معماران زن اهل ایران • ملکه‌های ایران • ملکه‌های همسر ایران • مهاجران ایرانی به ایالات متحده آمریکا • نویسندگان زن اهل ایران • هنرمندان فارسی‌زبان • این صفحه آخرین‌بار در ‏۱۴ ژانویهٔ ۲۰۲۳ ساعت ‏۱۱:۳۵ ویرایش شده‌است.