محمد رضا باطنی

محمدرضا باطنی (زادهٔ ۱۵ دی ۱۳۱۳ در اصفهان – درگذشتهٔ ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ در تهران) زبان‌شناس، فرهنگ‌نویس، نویسنده و مترجم معاصر ایرانی بود.[۱][۲][۳][۴][۵] آغاز زندگی[ویرایش] محمدرضا باطنی در ۱۵ دی ۱۳۱۳ در اصفهان در خانواده‌ای تنگدست زاده شد.[۱] تحصیلات ابتدایی را در اصفهان گذراند. در دوازده‌سالگی به علت بیماری سخت پدر و تنگدستی خانواده مجبور به ترک تحصیل شد و به پادویی در بازار اصفهان پرداخت. پس از چند سال و همزمان با کار در یک پارچه‌فروشی امکان این را پیدا کرد که در مدرسه‌ی شبانه نام‌نویسی کند و تحصیل را از سر بگیرد. در هجده‌سالگی توانست دوره‌ی اول دبیرستان را به پایان رسانده، به عنوان آموزگار به استخدام آموزش و پرورش درآید. به مدت ۵ سال در دهات برخوار اصفهان آموزگار بود و همزمان بدون حضور در کلاس درس هم می‌خواند و در نهایت در بیست‌وسه‌سالگی توانست دیپلم ادبی خود را بگیرد. از خدمت سربازی معاف شد و توانست وارد دانشسرای عالی شود و سرانجام در سال ۱۳۳۹ از دانشسرای عالی در رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی دانش‌آموخته شد.[۲] انگلستان[ویرایش] محمدرضا باطنی به عنوان شاگرد اول برای ادامه‌تحصیل به خارج از کشور فرستاده شد؛ در سال ۱۳۴۰ به انگلستان رفت و از دانشگاه لیدز کارشناسی زبان‌شناسی گرفت. سپس در لندن، برای دوره‌ی دکترا، با مایکل هالیدی بر روی نحو زبان فارسی بر پایه‌ی نظریه‌ی زبانی او کار کرد. او در سال ۱۳۴۵ برای مدت کوتاهی به ایران آمد. او به علت نوشتن مقالات اعتراضی و معاشرت‌هایی که با اعضای کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی-اتحادیه‌ی ملی داشت، در فرودگاه مهرآباد تهران تحت بازجویی قرار گرفت. به علت تمدید نشدن بورس و تهدید ساواک امکان بازگشت پیدا نکرد و تحصیل او در انگلستان نیمه‌تمام ماند.[۶] چندی بعد، همان رساله‌ای را که قرار بود در لندن از آن دفاع کند با جرح‌وتعدیل‌هایی به فارسی برگرداند و با عنوان توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی در دوره‌ی تازه‌تاسیسِ دکتری زبان‌شناسی دانشگاه تهران از آن دفاع کرد و در خرداد ۱۳۴۶ موفق به دریافت درجه‌ی دکتری زبان‌شناسی همگانی و زبان‌های باستانی شد. دانشگاه تهران[ویرایش] در آن زمان که او هنوز در استخدام دانشسرای عالی (دانشگاهِ تربیت معلم بعدی) بود بهتر دید خود را به دانشگاه تهران که تازه رشته‌ی زبان‌شناسی را دایر کرده بود منتقل کند. در این زمان محمد مقدم رئیس گروه زبان‌شناسی دانشگاه بود و هم او بود که زمینه‌ی انتقال باطنی را به دانشگاه تهران فراهم کرد. به این ترتیب محمدرضا باطنی در مهر ۱۳۴۶ به عنوان استادیار زبان‌شناسی در گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران آغاز به کار کرد. در زمان ریاست علینقی عالیخانی بر دانشگاه تهران یک سال به عنوان مامور خدمت، ریاست اداره‌ی آموزش دانشسرای عالی را عهده‌دار شد. ولی تصدی چنین کاری در دانشگاه تهران به علت اعتراض‌هایی که به قانون‌گرایی او می‌شد برایش دردسرساز شد و او مجبور شد دوباره به عرصه‌ی آموزش بازگردد. او همچنین به روند استعفایش پرداخت:[۷] «سرانجام پس از رفتن دکتر عالیخانی، من نیز استعفا کردم و صرفاً به تدریس در دانشگاه پرداختم. اما گزارشی تهیه شد و مرا مقصر اصلی دانستند و برای آن که مرا رسماً اخراج نکنند برای انجام تحقیق و پژوهش به خارج از ایران فرستادند و این‌چنین شد که من به فرانسه و سپس به آمریکا، به برکلی رفتم.» باطنی چند سال در فرصت مطالعاتی در خارج از کشور به سر می‌برد؛ وی یک سالی را در فرانسه بود و سپس راهی دانشگاه برکلی شد. پس از چند سال، در سال ۱۳۵۸ به ایران بازگشت و زمانی که اداره‌ی امور دانشگاه و دانشکده‌ها به‌صورت شورایی درآمده بود، به عنوان نماینده‌ی انتخابی استادان عضو شورای سرپرستی دانشکده‌ی ادبیات مشغول‌به‌کار شد. بازنشستگی اجباری[ویرایش] پس از رخداد انقلاب فرهنگی که دانشگاه تعطیل شد، محمدرضا باطنی از نخستین استادانی بود که از دانشگاه اخراج شد. پس از درگیری لفظی که در خصوص رابطه‌ی انقلاب و فرهنگ با اعضای ستاد انقلاب فرهنگی (جلال‌الدین فارسی، عبدالکریم سروش، شمس آل‌احمد) در جلسه‌ای در دانشکده حقوق داشت پاکسازی شد. خود وی در این خصوص می‌گوید:[۱] خلاصه هم به خودم گفتند و هم برایم پیغام گذاشتند که یا تقاضای بازنشستگی می‌کنی یا از دانشگاه بیرونت می‌کنیم. من هم تقاضای بازنشستگی کردم و آمدم خانه. بازنشستگی من در شهریور ۱۳۶۰ بود و آن موقع من ۴۷ سال داشتم. همکاری با مطبوعات[ویرایش] محمدرضا باطنی از همان سال‌های تدریس دانشگاهی، همکاری با مطبوعات را با نگارش مقاله‌هایی پیرامون مسائل اجتماعی و فرهنگی آغاز کرد. نخستین مقاله‌ای که برای روزنامه‌ها نوشت یک مبحث اجتماعی و درباره‌ی اعتمادنکردن بود که در روزنامه‌ی آیندگان به چاپ رسید. پس از انقلاب هم نخست با ماهنامه‌ی آدینه و سپس دنیای سخن همکاری کرد و نیز مقالاتی در چند نشریه‌ی دیگر از او به چاپ رسید؛ مقالات تاثیرگذاری که مسیر پاره‌ای از جنبش‌های فرهنگی را تغییر داد. نمونه‌ی آشکار آن نقدی بود که در مجله‌ی آدینه بر کتاب غلط ننویسیم ابوالحسن نجفی با عنوان اجازه بدهید غلط بنویسیم نوشت،[۸] یا مطلبی با عنوان کتاب سالی که ضربه فنی شد درباره‌ی کتاب آموزش عربی آذرتاش آذرنوش که بنا به ملاحظاتی از دور انتخاب کتاب سال کنار گذاشته شده بود. همچنین می‌توان به مقاله‌ی جنجال‌برانگیز وی با نام فارسی، زبانی عقیم؟[۳] اشاره کرد. فرهنگ معاصر[ویرایش] محمدرضا باطنی در سال ۱۳۶۴ با درخواست نهاد فرهنگ معاصر شروع به نوشتن یک فرهنگ دوزبانه‌ی انگلیسی-فارسی کرد. پس از هفت‌سال کار، در اردیبهشت ۱۳۷۲ این فرهنگ به بازار عرضه شد. از آن پس باطنی به همکاری خویش با این نهاد ادامه داده و حاصل این همکاری نگارش و تدوین طرح‌های گوناگون فرهنگ‌نویسی است.[۹] محمدرضا باطنی، نویسنده‌ی کتاب‌های مرجعی چون توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی (با ۲۷ بار تجدید چاپ)، نگاهی تازه به دستورزبان و فرهنگ معاصر (کتاب سال ایران در سال ۱۹۹۴) است. وی علاوه بر نگارش و برگردان آثار معتبری در زمینه‌ی زبان‌شناسی، مترجم ده‌ها کتاب و مقاله در زمینه‌های فلسفی و اجتماعی بوده که از آن میان می‌توان به ساخت‌وکار ذهن، مقدمه‌ای بر فلسفه، و فلسفه‌ی هنر نیچه اشاره کرد. باطنی در سال‌های ۷۲ تا ۷۵ همراه با هیئتی متشکل از کریم امامی، ایرج کابلی، علی‌محمد حق‌شناس، احمد شاملو، کاظم کردوانی و هوشنگ گلشیری در نشست‌هایی به منظور بازنگری در شیوه‌ی نگارش و خط فارسی شرکت داشته است. شاخه‌ی تخصصی باطنی جامعه‌شناسی زبان است که هدف آن از مطالعه‌ی زبان، شناخت و تحلیل جامعه‌ای است که ظرف زبان موردنظر است. مرگ[ویرایش] محمدرضا باطنی پس از طی یک دوره بیماری دوشنبه ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ در سن ۸۶ سالگی درگذشت.[۱۰] کتاب‌شناسی[ویرایش] آثار محمدرضا باطنی به چند بخش تقسیم می‌شوند:[۴] نگارش در زمینه‌ی زبان‌شناسی[ویرایش] • توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، انتشارات امیرکبیر[۱۱] • مسائل زبان‌شناسی نوین، انتشارات آگه • نگاهی تازه به دستورزبان، نشر آگه • چهار گفتار درباره‌ی زبان، نشر آگه • درباره‌ی زبان، نشر آگه • زبان و تفکر، نشر آگه • پیرامون زبان و زبان‌شناسی، فرهنگ معاصر ترجمه در زمینه‌ی زبان‌شناسی[ویرایش] • زبان و زبان‌شناسی، رابرت هال، انتشارات امیرکبیر • زبان‌شناسی جدید، مانفرد بی یرویش، انتشارات آگاه ترجمه‌های غیر زبان‌شناسی[ویرایش] • درآمدی بر فلسفه، بوخینسکی، انتشارات البرز • انسان به روایت زیست‌شناسی، آنتونی بارنت، با خانم نفرآبادی، نشر نو • دانشنامه‌ی مصور، انتشارات آگاه • ساخت‌وکار ذهن، بلیک مور، فرهنگ معاصر • خواب، یان اوزوالد، فرهنگ معاصر • مغز و رفتار، فرانک کمپ بل، فرهنگ معاصر فرهنگ‌ها[ویرایش] • فرهنگ انگلیسی- فارسی با دستیاری فاطمه آذرمهر، فرهنگ معاصر (ویراست اول) • فرهنگ معاصر انگلیسی- فارسی با دستیاری فاطمه آذرمهر، مهران مهاجر، محمد نبوی، فرهنگ معاصر (ویراست دوم) • فرهنگ دوجلدی انگلیسی- فارسی پویا، با دستیاری زهرا احمدی‌نیا، فاطمه محمدی، سپیده رضوی، فرهنگ معاصر (ویراست سوم) [فرهنگ پویا؛ دکتر باطنی زبان‌شناس و فرهنگ‌نویس] • فرهنگ فعل‌های گروهی پویا (phrasal verbs) انگلیسی-فارسی با دستیاری سپیده رضوی، زهرا احمدی‌نیا، روزبه افتخاری، فرهنگ معاصر[۱۲] • واژه‌نامه‌ی روان‌شناسی با محمدنقی براهنی و دیگران، فرهنگ معاصر.[۱۳] • فرهنگ معاصر انگلیسی- فارسی کوچک/ محمدرضا باطنی؛ با دستیاری محمدحسین مرعشی، فرهنگ معاصر • فرهنگ معاصر پویا: اصطلاحات و عبارات رایج فارسی (فارسی-انگلیسی) - برگزیده‌ی سی‌ودوّمین دوره‌ی جایزه‌ی کتاب سال جمهوری اسلامی[۱۴] مقالات[ویرایش] • اجازه بدهید غلط بنویسیم - آدینه، خرداد ۱۳۶۷، شماره‌ی ۲۴.[۱۵] جوایز[ویرایش] محمدرضا باطنی برای نگارش کتاب اصطلاحات و عبارات رایج فارسی در سال ۱۳۹۳ برنده‌ی جایزه‌ی کتاب سال شد.[۵] همچنین بیست‌وهفتمین جایز‌ی ادبی و تاریخی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی در مهر ۱۳۹۹ به محمدرضا باطنی اهدا شد.[۱۶] جستارهای وابسته[ویرایش] • شورای بازنگری در شیوه‌ی نگارش و خط فارسی پانویس[ویرایش] 1. ↑ پرش به بالا به:۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ «شب محمدرضا باطنی برگزار شد». مجله بخارا. ۱۵ آبان ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۲. 2. ↑ پرش به بالا به:۲٫۰ ۲٫۱ سیروس علی‌نژاد - سیمین روشن (۱۳ خرداد ۱۳۸۷). «گزارش یک زندگی؛ دکتر محمد رضا باطنی». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۳. 3. ↑ پرش به بالا به:۳٫۰ ۳٫۱ محمد رضا باطنی (۳ خرداد ۱۳۸۷). «فارسی‌زبانی عقیم». بی‌بی‌سی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۳. 4. ↑ پرش به بالا به:۴٫۰ ۴٫۱ هرمز همایونپور (مهر و آبان ۱۳۸۶). «کتابشناسی دکتر محمد رضا باطنی». مجله بخارا. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴. 5. ↑ پرش به بالا به:۵٫۰ ۵٫۱ «اسامی برگزیدگان سی‌ودومین جایزه کتاب سال و بیست‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال». ایبنا. ۱۹ بهمن ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۲. 6. ↑ «استاد زبان‌شناس: آشنایی بیشتر با استاد زبان‌شناسی». مجله بخارا. مهر و آبان ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴. 7. ↑ سایت ایسنا، بازدید ۱۳۹۶ 8. ↑ سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مقالهٔ اجازه بدهید غلط بنویسیم 9. ↑ «طرح‌های مختلف فرهنگ نویسی». فرهنگ معاصر. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴. 10. ↑ «محمدرضا باطنی، زبان‌شناس برجسته درگذشت». رادیو فردا. ۱۴۰۰-۰۲-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۲. 11. ↑ «توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی». امیرکبیر. 12. ↑ «فرهنگ فعل‌های گروهی پویا (انگلیسی - فارسی)». فرهنگ معاصر. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴. 13. ↑ «واژه‌نامهٔ روانشناسی و زمینه‌های وابسته». فرهنگ معاصر. 14. ↑ «اسامی برگزیدگان سی‌ودومین جایزه کتاب سال و بیست‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال». ایبنا. ۱۹ بهمن ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴. 15. ↑ http://www.ensani.ir/fa/content/308187/default.aspx 16. ↑ حمیدرضا محمدی (۲۳ مهر ۱۳۹۹). «بیست‌وهفتمین جایزه محمود افشار به «محمدرضا باطنی» تعلق گرفت». ایرنا. منابع[ویرایش] • سیروس علی‌نژاد - سیمین روشن (۱۳ خرداد ۱۳۸۷). «گزارش یک زندگی؛ دکتر محمد رضا باطنی». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴. • سایت رسمی انتشارات فرهنگ معاصر • زندگینامه: محمدرضا باطنی (۱۳۱۳-) • سیروس علی‌نژاد (۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰). «اندر احوال دکتر باطنی در اواخر عمر». بی‌بی‌سی فارسی. گسترش • ن • ب • و بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار گسترش داده‌های کتابخانه‌ای رده‌ها: • استادان دانشگاه تهران • برگزیدگان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران • دستورنویسان اهل ایران • دستورنویسان زبان فارسی • زادگان ۱۳۱۳ • زادگان ۱۹۳۴ (میلادی) • زبان‌شناسان اهل ایران • فرهنگ‌نویسان اهل ایران • مترجمان اهل ایران • نحوشناسان • نویسندگان اهل اصفهان • نویسندگان مرد اهل ایران • درگذشتگان اردیبهشت ۱۴۰۰ • درگذشتگان ۱۴۰۰ • درگذشتگان ۲۰۲۱ (میلادی) • دانش‌آموختگان کالج دانشگاهی لندن • دانش‌آموختگان دانشگاه لیدز • استادان مؤسسه فناوری ماساچوست • اهالی اصفهان • اعضای هیئت علمی دانشگاه برکلی • این صفحه آخرین‌بار در ‏۱۲ اوت ۲۰۲۲ ساعت ‏۲۰:۴۴ ویرایش شده‌است.