اترج بالنگ

اُترُج بالَنگ گیاه بالنگ در کتب طب سنتی با نام «اترج کبیر» آمده است. میوه آن را به فارسی «بالنگ» گویند و از نظر گیاه‌شناسی واریته‌ای از بادرنگ است. به فرانسوی‌Cedrat و درخت آن راCedratier و به زبان انگلیسی‌Citron tree نامند. گیاهی است یا به عبارت روشنتر درختچه‌ای است از خانواده نارنج‌Rutaceae نام علمی آن‌Citrus medica L .var macrocarpa Risso . می‌باشد. این درختچه دارای میوه‌های درشتی است که گاهی به وزن یک کیلوگرم نیز می‌رسد. نوع دیگری از بالنگ را به فارسی «بادرنگ» می‌نامند و در کتب طب سنتی با نامهای «بادرنج»، «بادزنج» و «اترج صغیر» آمده است. در لاتین آن را «چیتروس مدیکه» خوانند، یعنی «بادرنگ مادی» [هرمزدنامه . به فرانسوی‌Cedrat و به انگلیسی‌Citron گویند. نام علمی آن‌Citrus medica L . و مترادف آن راC .medic var Medica Proper نیز می‌نامند. به هندی آن را «ترنج» می‌نامند. مشخصات بالنگ درختچه‌ای است به شکل غیر منظم، برگهای آن با کمی اختلاف شبیه سایر انواع مرکبات ولی میوه آن بکلی متفاوت و نوع کبیر آن در ابعاد یک خربزه کوچک است. شکل آن دراز از طرف متصل به شاخه کمی پهن و از طرف دیگر به نوک معارف گیاهی، ج‌2، ص: 4 باریکی ختم می‌شود. پوست آن به رنگ زرد طلایی خیلی ضخیم، موج‌دار، و دارای برآمدگی‌هایی مانند تاول درشت است، قسمت عمده میوه را پوست زرد و گوشت سفید داخل پوست فراگرفته و تقریبا جایی برای پولپ ترش غیر خوراکی وسط آن باقی نگذارده است. گل آن سفید می‌باشد. درختچه بالنگ آب و هوای گرم و کمی مرطوب را دوست دارد و معمولا ازدیاد آن از طریق قلمه است. قلمه را در اوایل بهار به فواصل 4 متر از هر طرف در محل اصلی می‌کارند. درختچه را حتی الامکان در ارتفاع 5/ 1 متر نگه می‌دارند که به هر حال از باد و سرمای غیر منتظره زمستانی منطقه صدمه نبیند. در برخی مناطق معمول است در پناه درخت زیتون می‌کارند و در زمستان برای حفاظت از سرمازدگی پای درختچه را خاک می‌دهند. این درختچه در شمال ایران تک و توک و در جنوب ایران بیشتر پرورش داده می‌شود. در بعضی از مناطق از طریق خوابانیدن تکثیر می‌شود. میوه بالنگ 1- گل درخت بالنگ ترکیبات شیمیایی از نظر ترکیبات شیمیایی در پوست بالنگ روغن فرّاری وجود دارد که شامل لیمونن 6]، دیپنتن 7] و سیترال 8] است. معارف گیاهی، ج‌2، ص: 5 در برگهای رقم پولپ ترش آن کومارین 9]، ایزوپیم پینلین 10] و سیتروپتن 11] مشخص شده است. خواص- کاربرد بالنگ دارای پوست زردرنگ طلایی با بوی معطر بخصوص نوع کوچک آن که پوستش صاف است، معطرتر است. قسمت گوشتی سفید متصل به پوست خارجی آن ضخیم و کمی شیرین و قسمت پولپ وسط آن که در میان پرده‌های ضخیم طولانی واقع است، دارای الیاف و غلافهای پر از مایعی است که در بعضی انواع شیرین و در برخی ترش می‌باشد. تخمهای آن که در قسمت پولپ آن واقع است کمی دراز و در غلاف سفیدی واقع و مغز تخم، سفید و طعم آن کمی تلخ است. از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی پوست زرد آن کمی گرم و خشک است و شحم آن یا به عبارت دیگر قسمت گوشت سفید داخلی متصل به پوست زرد آن در ارقامی که این قسمت شیرین است از نظر طبیعت سرد و تر و در ارقامی که این قسمت کمی ترش است سرد و خشک می‌باشد و تخم آن سرد و خشک و برگ و شکوفه آن گرم و خشک است. از نظر خواص معتقدند که پوست زرد آن برای تقویت قلب و دماغ و کبد سرد و معده و احشای داخل شکم مفید است و برای تحلیل بادها و نفخ و کمک به هضم غذا مؤثر می‌باشد، بخصوص مربای آن با عسل. البته در خوردن مربای آن اسراف نباید بشود زیرا هضم آن مشکل می‌شود. دم‌کرده پوست زرد خشک‌شده آن مسکن قی صفراوی و جویدن آن خوش‌بوکننده دهان است. اگر پوست و گوشت سفید خشک‌شده آن را در لابلای لباسها بگذارند مانع بید زدن می‌شود و اگر پوست یک عدد اترج را در شراب بیندازند خیلی سریع آن را ترش و تبدیل به سرکه می‌نماید و برای کبد و دماغ گرم‌مزاجان مضر است و از این نظر باید با عسل و بنفشه و با گوشت سفید ترش آن خورده شود. مقدار خوراک خشک آن تا 20 گرم و از مربای پوست زرد تا 25 گرم است. روغن پوست زرد بالنگ: پوست زرد 6 عدد بالنگ را گرفته در یک کیلوگرم روغن کنجد بیندازند و در آفتاب گذارند و هر سه شبانه‌روز پوستهای بالنگ را عوض معارف گیاهی، ج‌2، ص: 6 کرده و پوست جدید در روغن می‌اندازند تا 5- 4 بار، به این ترتیب روغن بالنگ به دست می‌آید. روغن بالنگ از نظر طبیعت گرم و خشک است و مالیدن آن برای رفع بیحسی، فلجی، لقوه، رعشه و درد مفاصل، سیاتیک، امراض سرد عصبانی و درد کلیه، مثانه و خوشبویی عرق نافع است. روغن شکوفه آن نیز همین اثر را دارد و روغن برگ آن قوی‌تر است. خوردن قسمت گوشت سفید متصل به پوست زرد خارجی آن خیلی ثقیل است و دیر هضم می‌شود و مصرف آن باید به صورت مربا با شکر و یا با عسل باشد. آب قسمت مغز ترش مزه بالنگ اگر با غذا خورده شود برای مالیخولیای حاصل از سودا نافع است و چون ترشی آن برای اشخاص سوداوی مضر است باید با شکر و قند شیرین شود و سپس خورده شود. ضماد پخته تمامی میوه بالنگ در سرکه برای درد مفاصل و نقرس و ورمهای مختلفه نافع است. در هند از ریشه بالنگ به عنوان ضد کرم و ضد یبوست مزاج استفاده می‌شود و ضمنا معتقدند که برای سنگ مثانه نیز مفید است و از شکوفه و جوانه‌های آن به عنوان محرک و قابض و از میوه رسیده آن چون عامل مقوی معده و نیرودهنده و از آب فشرده پولپ آن به عنوان خنک کننده و قابض استفاده می‌کنند. در چین از جوشانده ریشه و پوست بالنگ به عنوان ضد سرفه، نرم‌کننده سینه و رفع ناراحتی لومباگو[12] استفاده می‌کنند [هو]. در هند و چین بالنگ را قطعه‌قطعه کرده و در الکل خیس می‌کنند و به عنوان ضد آسم می‌خورند. تخم بالنگ کرم‌کش و ضد تب است [پتلو*]. در تخم آن یک ماده سیانوژنتیک 13] وجود دارد [برکیل*]. دم‌کرده سرشاخه‌های تازه سبز و جوان آن را در شبه‌جزیره مالایا به عنوان اشتهاآور و ضد کرم و معالجه شکم‌درد می‌خورند [برکیل و هانیف**]. معارف گیاهی، ج‌2، ص: 7