اسلحه های اسلامی

اسلحه های اسلامی تسلیحات سپاهیان در نخستین قرون اسلامی، در چهارچوب متداول آن حفظ شد. سلاح اصلی، شمشیر و نیزه بود که راجع به آنها به علت معمولی بود نشان فقط به ندرت(1) صحبت شده است، علاوه بر آن تیر(اغلب از چوب: نشّاب)(2) و اسلحه های اسلامی اسلحه های اسلامی نویسنده: برتولد اشپولر مترجم: مریم امیراحمدی تسلیحات سپاهیان در نخستین قرون اسلامی، در چهارچوب متداول آن حفظ شد. سلاح اصلی، شمشیر و نیزه بود که راجع به آنها به علت معمولی بود نشان فقط به ندرت(1) صحبت شده است، علاوه بر آن تیر(اغلب از چوب: نشّاب)(2) و کمان هم معمول بود.(3) کمانهای «سخت» که به وسیله ترکان(4) به کار گرفته می شد، در بارانهای متداوم غیراقابل استفاده بود، (5) و اعراب کمان خود را بر نوع ایرانی ترجیح می دادند.(6) از تیرهای زهرآگین فقط به طور استثنایی گزارش شده است؛ به کار بردن آن حتی در میان خوارج برای افراد خودی، مجازات مرگ داشت(سال 76هـ/695 م در کرمان).(7) از کمان گروهه [= قوس البندق، نوعی فلاخن- مترجم] در ایران تقریباً ابتدا از حدود سال 493هـ/1100 م (امّا به عکس، در بین النهرین نزد زنگیان از حدود سال 266هـ/880 م) ذکری شده است.(8) تسلیحات اصلی در سراسر این دوره ها تا بعد از عصر سلجوقیان حفظ شد.(9) البته سربازان (به ویژه سربازان دیلمی)(10) سلاحهای متداول دیگری مانند نیزه بلند و نیزه کوتاه(11) (به ندرت با قلاب: کلالیب) به کار می بردند.(12) علاوه بر آن، آنها گرزهای متداول(13) ویژه طبرستان و نیز تبرزین را می شناختند.(14) تهیّه سلاح در کارگاههای گسترده صنعتی(15) صورت می گرفت و توسط تجارت وسیع اسلحه پخش می شد.(16) (در یک وضع حاد اضطراری در بردعه در قفقاز سلاحهای دفن شده همراه وارگها («روسها») را مجدداً از خاک بیرون آوردند و آنها را دوباره به کار گرفتند).(17) برای محافظت جنگجویان سپر (اغلب از چرم) با تزئینات فلزی، (18) زره (19) که فقط تا حدّی سینه را می پوشاند، (20) و گهگاه نیز از سیم بافته شده بود، (21) و کلاه خود از آهن یا چرم. به کار می گرفت. حفاظت سپاه در مقابل تغییرات جوی توسط چادر و تجهیزات ویژه زمستانی (آلت الشّتاء)(22) تضمین می شد. علاوه بر پیاده نظام، سواره نظام به ویژه مورد توجه بود. به عنوان حیوان سواری علاوه بر اسب(در حملات سریع حتی اسبهای پُستی)، (23) همچنین شتر (به ویژه باختریابی آن) به کار می رفت.(24) برای حمل بار، از الاغ، (25) قاطر و گاو نر استفاده می شد.(26) به کار گرفتن فیلهای جنگی قبلاً از زمان ساسانیان شناخته شده بود.(27) در آن دوران، از این حیوان برای حفاظ بخش مرکزی سپاه (به عنوان «دژ میانی») استفاده می کردند.(28) با وجود این به کار بردن فیل، پس از آنکه ارتباط با هند قطع شد، از بینرفت. خلیفه عمر می بایست آگاهانه ورود زیاد آنها (از طریق مکران) را ممنوع کرده باشد، زیرا که او همچنین دستور فروش فیلهای به غنیمت گرفته شده را نیز داد، (29) هر چند که این روایت در واقع ممکن است افسانه تزویرآمیزی باشد. با این وصف واقعاً فیل پس از ظهور اسلام، طی دو و نیم قرن در ایران ناشناخته ماند. ابتدا عضد الدوله از آل بویه (373-338هـ/983-949 م) این حیوان را دوباره در جنگ به کار گرفت، (30) و غزنویان اهمیّت آن را به وسیله فتح هندوستان مجدداً دریافتند. اینان اولین کسانی بودند که دوباره فیل را به تعداد زیاد در نبرد به کار گرفتند.(31) غوریان نیز نبرد با استفاده از فیل را (32) از آنان آموختند و به طور کلی از این زمان در شرق ایران فیل از نو نقش مهمی یافت- و البته این اهمیت به خصوص از آن علّت بود که فراز فیل راهنما اغلب سرنوشت کل جنگ را تغییر می داد.(33) هرگاه که فرماندهان سپاه، این حیوان پرارزش را به غنیمت می گرفتند، بسیار خوشحال می شدند، (34) حتی لشکرکشیهای اختصاصی نیز به منظور «تصاحب» فیلها انجام می شد.(35) در محاصره اماکن مستحکم اعراب از جمله در فتح بین النهرین از ابزار مخصوصی برای محاصره که از روم شرقی گرفته بودند و نامش ϺagganikonM νóαγγανιλϺ[-مترجم](مأخوذ از سریانی)(منجنیق) بود، استفاده می کردند.(36) علاوه بر آن نمونه های دیگری مورد استفاده بود که به «عرّادات»(37) و «دبّابات» (نوعی سقف حفاظتی قابل حمل)(38) و «مقالیع»(39) موسوم بودند. همچنین دستگاه پرتاب «آتش انداز یونانی»(40) در ایران شناخته شده بود (41) و به خصوص توسط «نفت اندازان»(نَفّاطون) به کار می رفت؛ (42) بدین ترتیب نفت استعمال گسترده ای یافته بود.(43) این نوع سلاحها فقط مخصوص ایران بود و شعوبیه آن را از اعراب گرفتند، در حالی که اعراب خود نیز آن را از ایرانیان قدیم اخذ کرده بودند، (44)سلجوقیان نیز آن را به زودی به کار بردند.-(45) اینکه به شهر محاصره شده (کاشان)، عقرب پرتاب می کردند، تا ساکنان را مجبور به تسلیم کنند، (46) احتمالاً افسانه ای بیش نیست و با فراوانی این گزنده موذی در این محل ارتباط دارد (زیرا که صحرای سوزان کویر نمک مجاور آن، دارای شرایط مناسبی برای تولید آن است). از علایم لشکرکشی، پرچم شناخته شده بود.(47) که رنگ پرچم هر «گروه» با دیگران فرق داشت. رنگ پرچم (عباسیان، علویان، امویان و خوارج سفید)(48) بود. به عنوان علامت شروع جنگ، طبل، بوق، دهل و سنج، (49) به خصوص نزد ترکان، (50) مورد استفاده بود. پی نوشت ها : 1. طبری: تاریخ1، ص 2462(سال 16هـ/637م از هر دو در جلولاء). 2. ابن اثیر: الکامل، ج5، ص 219(سال 150هـ/767م در خراسان). 3. به طور کلی رجوع کنید به: Fridrich Wilhelm Schwarzlose: Die Waffen der alten Araber,aus ihren Dichren dargestellt,(Leipzig 1886),Fries 43f.46-63.Hans Stöcklein: "Arms and armours" in(persien),im survey III2555-2585.؛(که فقط ادوار بعدی را مورد مطالعه ما قرار داده است)؛ درباره تیر و کمان؛ 2585. Arab archery, A book on the excellence of the bow and arrow and the description there of, از نسخه ای خطی به زبان عربی در حدود سال 906هـ/1500م[با این مشخصات] ترجمه شده است: :(همچنین تاریخی)Amin Faris u.Robert potter Elmer,(Princeton N.J)1945,1945, Kalervo Huuri: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschüzwesens aus Orientalischen Quellen,(Helsing-fors 1941),(Studia Orientalia,ed.Soc.or.Fennica IX/3), (در اینجا ص 42-33 شامل نظری اجمالی است به منابعی که در زمینه مسایل تاریخی ایران حایز اهمیت است هر چند که امروز بسیاری از این منابع از میان رفته و ما آنها را تنها به وسیله عناوینشان می شناسیم. Ahmad Ali Kohzad: "Uniformes et armes des grades des Sūltans de Ghazna",in Afghanistan VI(I/III 1951),S. 48-53(A)(بر اساس تصاویر ص 279، حفریات معروف به) 4. ترکان به ویژه تیراندازان خوبی بودند: طبری: تاریخ 2، ص 170(سال 55هـ/ 675م)، همچنین مردم شرق ایران: تاریخ 2، ص 1288(سال 91هـ/710م)، تاریخ 2، ص 1221، 1224، 1228(سال 222هـ/837م).- از دوران پیش از اسلام: Dieterich,Byz.Quellen I 36 f.(Maurikios,Takt.)137,(prokop,Bellum Persicum I/1,S.6f.). 5. ابن اثیر: الکامل، ج8، ص 109(سال 326هـ/938م حوالی اهواز). 6. Goldziher,Shu' ub.169.172. (که مقایسه ای است بین هنر ابتدایی اسلحه سازی اعراب و هنر جنگی توسعه یافته ایرانیان)؛ Viktor,Baron Von Rosen: Zurarabischen Literatur- geschichte deralten Zeit,in den Mélanges Asiatiques... de St.Pétersbourg VIII(1880),S.776. 7. ابن اثیر: الکامل، ج4، ص 170: 8. Huuri (مشخصات کتابشناسی در پاورقی 69 در بالا) 114 یا 118. (در اینجا اطلاعات گسترده ای درباره فلاخن در شرق وجود دارد، که برای زمان مورد بررسی ما در ایران بی اهمیت است). 9. UZ.61. 10. Christensen 204 mit Anm.6. 11. ابن اسفندیار: تاریخ طبرستان، ص 114، 127(قرن دوم هـ/هشتم م)؛ گردیزی: زین الاخبار، ص 91(سال 419هـ/1028م)؛ ص 100(سال 425هـ/1034م)؛ محمد بن ابراهیم: تاریخ آل سلجوق، ص 2: «ژوبین (و نیز ژوبین [به عربی: زوبین]، نوعی تیر و یا نیزه کوتاه، Steingass 637) از سلاحهای دیلمیان است»؛ رجوع کنید به: احمدآتشAhmad Ates in der EI, türk, III569: نیزه کوتاه قلاب دار: 12. طبری: تاریخ 3، ص 1703(یعقوب لیث هنگام ورود به فارس در سال 255هـ/869م نیزه ای به طول 10 بازو [؟ عشاری] در دست داشت. 13. طبری: تاریخ2، ص 697(سال 66هـ/86-685م در خراسان بین اعراب). Wellhausen,Arab.314. 14. نرشخی: تاریخ بخارا، ص 70(سال 161هـ/778 م در بخارا)؛ طبری: تاریخ 1، ص 2462(سال 16هـ 637 م حوالی جلولاء). 15. رجوع کنید به سطور آخر مبحث «صنعتگری» در کتاب حاضر. 16. طبری: تاریخ 2، ص 1189(سال 87هـ/706م قتیبه در مرو). 17. ابن اثیر: الکامل، ج8، ص 135. 18. ابن اسفندیار: تاریخ طبرستان، ص 145(حدود سال 199هـ/815 م در طبرستان). 19. طبری: تاریخ 2، ص 1180(سال 86هـ/705م). 20. ابن اسفندیار: تاریخ طبرستان، ص 145(حدود سال 199هـ/815م در طبرستان). 21. به طور کلی در این باره رجوع کنید به kremer.C.G.II 284f. 22. ابن اثیر: الکامل، ج9، ص 147(سال 423هـ/1032 م در غزنه). 23. طبری: تاریخ 2، ص 994(سال 76هـ/96-695 م از اسپهان): ابن اثیر: الکامل، ج5، ص 59(سال 112هـ/31-730 م در هجوم خزران به قفقاز). 24. طبری: تاریخ 2،ص 1894(یعقوب صفاری): مسعودی: مروج الذهب، ج8، ص 45، 55.- 27-29,Fries 40-43. 25. مسعودی: مروج الذهب، ج8، ص 55: طبری، تاریخ 3، ص 1894، (سال 261هـ/76-875م). 26. تاریخ سیستان، ص 120(حدود سال 89هـ/708 م در شرق ایران؛ در صورتی که تصویر آنچه در زمانهای بعدی به وجود آمده است، نباشد. 27. ابن اثیر: الکامل، ج2، ص 159؛ طبری: تاریخ 1، ص 2266(در قادسیه، بین 30 تا 33 فیل، در آن میان 2 فیل تعلیم دیده، که دیگران را هدایت می کردند: همان کتاب، ص 2326)؛ ابن خلدون: العبر، ج3، ص 69. 28. نکبی، ص 128 و بعد- راجع به قرون پبیش از اسلام، رجوع کنید به: Dieterich,Byz,Quellen 136f.(.Maurikios,Takt). 29. طبری، تاریخ 1، ص 2708. 30. مسکویه: تجارب الامم، ج6، ص 464؛ نکبی، ص 128 و بعد. این گزارش که ژونبیل در شرق ایران 863 فیل به کارگرفته است (تاریخ سیستان، ص 205)، می بایست با بی اعتمادی تلقی شود. برعکس به کارگیری فیلها توسط سپاه امیرحسین(سال 361هـ/972 م در سیستان) پذیرفتنی است: تاریخ سیستان،ص 336، به همان شکل نیز در سالهای 372هـ/982 م و 385هـ/995 م در خراسان به کار رفته است: گردیزی: زین الاخبار، ص 50 و 55. 31. سال 380هـ/990 م از 200 میربط (: واحد شمارش) فیل (نکبی 167) سال 428 هـ/1037 م از 100 فیل گزارش شده است(حسینی: اخبار الدولة السلجوقیه، ص 7)، گردیزی: زین الاخبار، ص 68، 100 سال 510 هـ/17-1116 م امیرغزنه 50 فیل (بنداری: زبدة النصره، ص 263؛ حسینی، 63 و بعد) داشته است.- همچنین 5 فیل دارای نقشی بودند: بیهقی: تاریخ، ص 110(سال 411هـ/ 1020م)، ص 466، 609- ناظم، ص 139. 32. جوینی، تاریخ جهانگشا، ج2، ص 55 و بعد (سال 601 هـ/1205 م)؛ دولتشاه: تذکره، ص 75. 33. بنداری: زبدة النصره، ص 263. 34. تاریخ سیستان، ص 346(سال 385هـ/995 در شرق ایران). ابن صاعد: طبقات الامم، ص 122(سال 601هـ/1205 م قراختائیان و غوریان). 35. ابن اثیر: الکامل، ج9، ص 84 و بعد (سال 405هـ/15-1014 م محمود غزنوی). 36. طبری: تاریخ 1، ص 2427 (اعراب در بین النهرین، سال 15هـ/636 م)، ابن اثیر: الکامل، ج2، ص 197 (سال 16هـ/637 م حوالی مداین)؛ بلاذری: فتوح البلدان، ص 389، 396(سال 29هـ/650 م در استحر، سال 41هـ/661 م در کابل)؛ نرشخی: تاریخ بخارا، ص 36(سال 53هـ/673 م حوالی بخارا)؛ ابن اثیر: الکامل، ج4، ص 202(سال 87هـ/706م در پیکند)؛ تاریخ سیستان، ص 346 و بعد (سال 390هـ/1000 م نزد محمود غزنوی)؛ بیهقی: تاریخ، ص 113، 282(سال 411هـ/1202 م همانجا): جوینی: تاریخ جهانگشا، ج2، ص 25، 54(سال 583هـ/1187م و سال 598هـ/1202 م خوارزم شاه).- طبری: تاریخ 2، ص 1230(سال 91هـ/710 م) و بیهقی: تاریخ، ص 495(سنگ منجنیق)- 153-135 («سنگ منجنیقهای بزرگ از شرق») 130-127 توضیحات درباره ی نحوه ی استفاده از آنها، همانجا Huuri (تقریباً هیچ چیز از ایلان)؛ و Levy,Soc,II 313-316. 37. طبری: تاریخ 3، ص 1213(سال 222هـ/837م): محمد بن ابراهیم: تاریخ آل سلجوق، ص 52(حدود سال 565هـ/ 1170 م در کرمان)؛ ص 190(سال 600هـ/1204 م همانجا)-. Huuri 130f(«سنگ منجنیقهای کوچک و سبک از ناحیه غرب»: ροςγναɣ[onagroz-مترجم]). 38. طبری: تاریخ 1، ص 2427 (در نسخه خطی دیگری «ارادات» است رجوع کنید به: رشیدالدین/ چاپ کاترمر، ص 132، پاورقی 14). 39. طبری: تاریخ 3، ص 1381(سال 233هـ/49- 848م). 40. Joseph Toussaint Reinaud und Ildéphonse Favé."Du feu grégeois,des feux de la guerre et des origines de la pouder àcanon," im Journal Asiatique,4.R.Bd.14(Juli-Dez.(1894),s.257-237,Reinaud und Favé: "Nouvelles observstions sur le feu grégeois...," ebd.Nd.15(Jan-Juni 1850),Franz M.Feldhaus: Die Technik der Antike und des Mittelaters,1931,S.231ff,C.Zenghelis: "Le feugrégeois et lesarmes à feu des Byzantins", im Byzantion VII Brüssel,1932),S.265-286. 41. راوندی: راحة الصدور، ص 269، 346(سال 584هـ/1188م)؛ حسینی: اخبارالدولة السلجوقیه، ص 44؛ ابن اثیر: الکامل، ج6، 159(سال 222هـ/837 م در جنگ علیه پاپک)، ج8، ص 87(سال 322هـ/ 934 م آل بویه در کرمان).- رجوع کنید به: رشیدالدین/ چاپ کاترمر، ص 132، پاورقی 14(ص 137-132). 42. طبری: تاریخ 3، ص 1211(سال 222هـ/837م)؛ مسکویه: تجارب الامم، ج1، ص 282(سال 322هـ/ 934 م دیلمیان در فارس). 43. مسکویه: تجارب الامم، ج2، ص 153(دیلمیان): نرشخی: تاریخ بخارا، ص 68.(حوالی بخارا، سال 159هـ/776م)؛ طبری: تاریخ 3، ص 1693 و بعد (سال 253هـ/867م).- حتی در دوران قبل از اسلام، ایرانیان به عنوان افراد ماهر در انجام محاصره ی نظامی شناخته شده بودند: Maurikios,Takt,ed.Scheffer,Buch XI,kap.2.S.255f. Dieterich,BYZ.Quellen I 36f. 44. جاحظ: بیان، ج3، ص 7= Rescher 33(به عنوان ضمیمه، جاحظ دلایلی ذکر می کند که به موجب آن دلایل، این دعوی دوست نیست). 45. مثلاً در سال 446هـ/55-1054 م در حوالی ملازگرد: Arist B.297. 46. مقدسی: احسن التقاسیم، ص 390. 47. ابن اثیر: الکامل، ج5، ص 61(اعراب در سغد در سال 112هـ/31-730م)؛ ج6، ص 82(سال 194هـ/11-810 م سپاه امین و مأمون در همدان)؛ طبری: تاریخ 3، ص 1175(سال 220هـ/835م). 48. تاریخ سیستان، ص 197(سال 240هـ/854 م در سیستان خوارج).- مقایسه کنید با مبحث «تشریفات، رسوم حکام و نشانهای سلاطین» در کتاب حاضر. 49. ابن اسفندیار: تاریخ طبرستان، 129(طبرستان در حدود 165هـ/782م)؛ طبری: تاریخ 3 ص 1175 (سال 220هـ/835 م در سپاه افشین علیه پاپک)؛ گردیزی: زین الاخبار، ص 55(خراسان384هـ/994 م)، ص 82(سواحل جیحون در سال 415هـ/1024م)؛ ابن اثیر الکامل، ج9، ص 201(سال 444 هـ/53-1052م). 50. رجوع کنید به مبحث «تشریفات، رسوم...» در کتاب حاضر- درباره شیوه های جنگ در زمان امویان رجوع کنید به: Fries 63-92. منبع مقاله : اشپولر، برتولد؛ (1386)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی(جلد دوم)، ترجمه ی مریم میراحمدی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم