حماسه خواجه عطا

حماسه‌ خواجه عطا خواجه کمال الدین عطا یا عطار از رجال قدرتمند و تاثیرگذار سده‌های نهم و دهم هجری قمری در خلیج فارس و اولین قهرمان مبارزه با استعمار در تاریخ ایران. در هزاره‌ای که تنگه هرمز، قلب تپنده تمدن‌سازی دریایی ایران بود، نام مردی بر تارک تاریخ درخشید که به‌راستی نخستین قهرمان مبارزه با استعمار در این سرزمین لقب گرفت. خواجه عطا، صدراعظم زیرک و جنگجوی دلیر هرمز، میراثی فراموش‌نشدنی از سیاست، شجاعت و مدیریت برای ایرانیان برجای گذاشت. حالا پیشنهاد ثبت یک روز ملی به نام او، بهانه‌ای است تا تاریخ این قهرمان را بازخوانی کنیم. صدای امواج خلیج فارس هنوز هم در جان تاریخ نجوا می‌کند و داستان‌هایی از سلحشوران و تمدن‌سازان این خطه بازگو می‌شود؛ اما میان همه این روایت‌ها، نام خواجه کمال‌الدین عطا یا عطار یا همان خواجه‌عطا، چون خورشیدی تابان، درخشان است. مردی که بیش از ۵۰۰ سال پیش با هوش و تدبیر خود، شکوه و قدرت ایرانیان را در برابر استعمارگران پرتغالی به نمایش گذاشت. تنگه هرمز، این شاهراه استراتژیک جهان، در روزگاری که «عصر طلایی کاروان‌های دریایی» لقب گرفته بود، میدان رقابت بزرگ‌ترین امپراتوری‌های دریایی جهان بود؛ اما هیچ‌یک از این قدرت‌ها، نتوانستند اراده مردم هرمز و صدراعظم خردمندشان، خواجه عطا، را شکست دهند. او در روزگاری که پرتغالی‌ها با کشتی‌های جنگی و توپ‌های مدرن خود هرمز را تهدید می‌کردند، سپری استوار برای این خطه شد و با دیپلماسی هوشمندانه و جنگاوری بی‌نظیر، خواب استعمارگران را برآشفت. هرمز؛ افسانه‌ای که خواجه عطا ساخت تاریخ‌نگاران «ملوک هرمز» را به‌عنوان نمادی از تمدن دریایی ایران می‌شناسند. حکومتی که بیش از ۷۰۰ سال، شکوه دریانوردی و تجارت ایران را به جهان نشان داد. این ملوک با مدیریت بندرها و جزایر مهم، خلیج فارس را به مرکز تجارت جهانی تبدیل کردند. در این میان، خواجه عطا یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های این دوران بود که نه‌تنها به حکمرانی دریامحور هرمز اقتدار بخشید، بلکه نخستین مقاومت‌های جدی ایرانیان در برابر استعمار اروپایی‌ها را رقم زد. پرتغالی‌ها، به سرکردگی دریاسالار آلبوکرک، در سال ۱۵۱۵ میلادی با ناوگان خود به هرمز یورش آوردند؛ اما در همان آغاز، با دیواری استوار به نام خواجه عطا مواجه شدند. او که هم سیاستمداری باهوش و هم جنگجویی کارآزموده بود، توانست با جمع‌آوری 30 هزار نیروی جنگی، پرتغالی‌ها را ناکام بگذارد. اگرچه خواجه عطا در جنگ اول نتوانست دشمن را کاملاً شکست دهد، اما از نقطه‌ضعف‌های آنان به‌خوبی استفاده کرد. با تفرقه‌اندازی میان فرماندهان پرتغالی و طراحی حملات هوشمندانه، توانست پایه‌های قدرت پوشالی آنان را به لرزه درآورد. مورخان بر این باورند که تا زمانی که خواجه عطا زنده بود، پرتغالی‌ها هرگز نتوانستند تسلط کامل بر جزیره هرمز پیدا کنند. مرگ خواجه عطا و آغاز دوران تاریکی مرگ خواجه عطا در اوایل قرن شانزدهم میلادی، چرخشگاهی در تاریخ هرمز بود. پس از او، آلبوکرک و سپاهش توانستند جزیره هرمز را تسخیر کنند و پرتغالی‌ها نزدیک به ۱۱۷ سال در خلیج فارس حضور داشته باشند؛ اما یاد و خاطره این صدراعظم دلیر همچنان زنده ماند و الهام‌بخش نسل‌های بعدی مبارزان شد. چرا خواجه عطا شایسته یک روز ملی است؟ پیشنهاد ثبت ۶ دی‌ماه به‌عنوان «روز ملی خواجه عطا» فرصتی است تا میراث این قهرمان ایرانی به نسل‌های آینده منتقل شود. خواجه عطا، نماد مقاومت، سیاست‌ورزی و شجاعت ایرانیان در برابر استعمار است. او در زمانی که قدرت‌های دریایی جهان چشم به منابع و موقعیت استراتژیک ایران دوخته بودند، با دیپلماسی و جنگاوری، نشان داد که ایرانیان هیچ‌گاه تسلیم نخواهند شد. جشنواره خواجه عطا؛ بازآفرینی یک اسطوره از سال ۱۴۰۱، جشنواره‌ای به نام خواجه عطا در بندرعباس برگزار می‌شود که به بازنمایی سبک زندگی ساحلی و فرهنگ دریایی مردم هرمزگان اختصاص دارد. این جشنواره، هر ساله از ۶ دی‌ماه آغاز و تا پیش از نوروز ادامه می‌یابد. در کنار برنامه‌های فرهنگی، نمایشگاه‌هایی از صنایع‌دستی، غذاهای محلی و سنت‌های دریانوردی برگزار می‌شود که یاد و خاطره خواجه عطا را زنده نگه می‌دارد.جشنواره خواجه عطا نه‌تنها یک رویداد فرهنگی، بلکه فرصتی برای معرفی هرمزگان به‌عنوان یکی از قطب‌های گردشگری ایران است. میراث خواجه عطا، حالا به منبع الهامی برای نسل‌های جدید تبدیل شده است که اهمیت حفظ تمامیت ارضی و هویت ملی را درک کنند. پیام خواجه عطا برای امروز تاریخ‌نگاران بر این باورند که خواجه عطا نه‌تنها یک مبارز، بلکه یک سیاستمدار بزرگ بود که توانست با مدیریت هوشمندانه، اتحاد و انسجام مردمان هرمز را حفظ کند. پیام او برای ایران امروز، روشن است: «در برابر هر قدرت خارجی که بخواهد بر خاک و منابع این سرزمین چشم بدوزد، باید ایستاد و از هوش و خرد برای پیروزی استفاده کرد.» ثبت روز ملی خواجه عطا در تقویم رسمی ایران، فرصتی است تا داستان این قهرمان بزرگ دوباره به گوش همه ایرانیان برسد. این پیشنهاد، نه‌تنها ادای دینی به خواجه عطا، بلکه اقدامی در راستای پاسداشت هویت تاریخی و تمدن دریایی ایران است. بنادر و جزایر دریای عمان به شکل ناجوانمردانه‌ای توسط پرتغالی‌ها غارت و به آتش کشیده شد در این ایام حکومت هرموز که از وزیری دوراندیش و کاردان به نام خواجه‌عطا برخوردار بود به جمع‌آوری قوای نظامی مشغول بود و طبق منابع تاریخی خواجه‌ی هرمزگان موفق شد سی‌هزار مرد جنگی، چهارهزار تیرانداز و چهارصد کشتی بزرگ و کوچک را برای مقابله با پرتغالی‌ها ساماندهی کند. پرتغالی‌ها از هر لحاظی قدرت برتر را در اختیار داشتند و سرمست از غارت جزایر و شهرهای ساحلی با تمام توان و قدرت توپخانه‌ای به هرمز حمله کردند، خواجه عطا و یارانش گرچه مقاومت جانانه‌ای کردند اما شکست‌ سنگینی خوردند و پای پرتغالی‌ها به هرمز باز شد ، البته این پایان کار برای خواجه عطا نبود بلکه او نبرد را در عرصه‌ی درایت و سیاست ادامه داد و با اختلاف افکنی بین فرماندهان پرتغالی و تقویت نفوذ خود در صف نیروهای دشمن شکاف‌هایی را ایجاد کرد تا برای قدرت به جان همدیگر بیافتند، افزایش اختلافات و نارضایتی‌ها از آلبوکوک فرمانده نیروهای پرتغالی موجب می‌شود که در حد چند هفته کاپیتان‌های ارتش درخواست بازگشت به هند را مطرح کنند، البته آلبوکرک هم که از درایت خواجه عطا مطلع شده بود همین سیاست در در بین سیاست‌مداران هرمزی در پیش گرفت و با دادن وعده‌‌های مختلف سعی کرد زمینه‌ی قتل خواجه عطا را فراهم کند اما کار به جایی نبرد و اختلاف در صفوف پرتغالی‌ها و بگیر و ببندها به حدی زیاد شد که چهار تن از فرماندهان پرتغالی به خواجه عطا پناهنده شدند این امر موجب تشدید درگیری‌ها بین پرتغالی‌ها و ایرانی‌ها و دمیده‌شدنِ روحی جدید برای مقاومت شد تا جایی که دو هفته بعد سه تن دیگر از فرماندهان پرتغالی نیز با فرار از اردویشان به خواجه عطا پیوستند و اوضاع برای آلبوکرک غیر قابل تحمل شده و مجبور به بازگشت شد و بدین ترتیب خواجه عطا جنگی را که در آن شکست خورده بود به پیروزی بدل کرد. پرتغالی‌ها دوباره با تجدید قوا برای تمام کردن کار ناتمام خود به سمت هرمز لشکرکشی کردند تا این جزیره را به تصرف خود درآورند اما این بار هم درایت‌های خواجه عطا راه را بر آن‌ها بست چرا که طی مدتی که پرتغالی‌ها محدوده‌ی خلیج‌فارس را ترک کرده بودند بیکار ننشسته بود و حتی به پادشاه پرتغال هم نامه‌هایی نوشته بود و از طرفی امکان مقاومت در محاصره را نیز برای هرمز ایجاد کرده بود که نتایج اقداماتش چنین شد که آلبوکرک برای بار دوم دست از پا درازتر به هند عقب‌نشینی کرد. سومین حمله‌ی پرتغالی‌ها اما یک تفاوت با دوره‌های قبلی داشت و آن هم درگذشت فرمانده‌ی مدافعان جزیره یعنی خواجه عطا بود که منجر شد پیروزیِ پرتغالی‌ها محقق شود و سیطره‌ی صد و اندی‌ساله‌ی آن‌ها بر خلیج‌فارس آغاز شود.