جاتکه

جاتکه ها داستان های تولدهای پیشین بوداست که در ترکیب با قصه ها و افسانه های عامیانه، به صورت داستان هایی دل انگیز و پندآموز در ادبیات بودایی برای آموزش اصول اعتقادی آیین بودا به عامه مردم شکل گرفت. از آنجایی که یکی از این داستان ها به نام وِسَنْتْرَه جاتَکَه به یکی از زبان های ایرانی به نام زبان سغدی۱ که در قسمتی از شمال و شرق ایران بزرگ رایج بوده، باقی مانده است، بررسی این گونه داستان ها برای ما اهمیت می یابد.
در مقاله ای دیگر، در خصوص چگونگی به وجود آمدن جاتکه ها صحبت کردیم، حال به بررسی معنای جاتکه و جایگاه آن در ادبیات بودایی می پردازیم.
در اعتقادات و ادبیات بودایی، جاتکه Jataka داستانی است که در آن بودی ستوه Bodhisattva، یعنی بودا در یکی از شکل های تولدش، نقشی دارد؛ در این داستان ها او یا قهرمان است یا شخصیتی دیگر و یا تنها ناظر و راوی وقایع داستان است. بنابراین، این واژه را می توان «داستان بودی ستوه» ترجمه کرد. اما ترجمه رایج جاتکه «داستان تولد (بودا)» است.
این کلمه از واژه سنسکریت Jata به معنی «تولد» مشتق شده است. این وجه اشتقاقی مورد قبول اکثر دانشمندان است. اما دو دانشمند آلمانی و انگلیسی، کِرن۲ و اسپیر۳، این کلمه را مشتق از Jata به معنی «آنچه شده است، آنچه رخ داده است» می دانند و به این ترتیب، می توان آن را به «داستان، قصه، گزارش» ترجمه کرد.
داستان های جاتکه همه از زبان بوداست اما به درستی معلوم نیست که این داستان ها را خود بودا گفته است یا روحانیان آیین بودایی بعدها با تلفیق اصول اعتقادی این آیین با ادبیات عامیانه این داستان ها را ساخته و از قول بودا روایت کرده اند. چرا که پس از مرگ بودا در حدود ۴۸۳ پیش از میلاد مسیح، پیروانش فعالانه شروع به نوشتن و تنظیم متون فقهی و قوانین دینی برای زندگی روزمره مردم کردند و هیچ بعید نیست که این داستان ها هم ساخته و پرداخته آنان برای آموزش دادن به مردم باشد.
داستان ها به شیوه ای ساده و واقعی نقل می شوند، چون ادبیات عامه در آنها داخل شده است. اصول عقاید بودی ستوه در مورد آموزه های تولد دوباره و کَرمَه Karma (مجموعه اعمال هر موجود)، راه خوبی برای برگرداندن هر داستان ادبی یا عامیانه به افسانه ای بودایی بود.
بودی ستوه پیش از آن که به صورت شاکیامونی _ که تبدیل به بودا می شود _ به دنیا بیاید، در زندگی های متعدد خود، مطابق با «کرمه» اش به صورت های متفاوت به دنیا آمده بود و بنا بر جاتکه ها، ایزد، شاه، براهمنه ، وزیر، زاهد، بازرگان، نجیب زاده یا از طبقه پست جامعه، بوده، همچنین باغبان، خنیاگر، دانشمند، آرایشگر، راهزن، قمارباز، فیل، شیر، میمون، سگ، قورباغه، پرنده یا انسان یا حیوانی دیگر بوده است. در این داستان ها جاودانگی انسان را می بينیم که به صورت های گوناگون در زندگی ظاهر می شود.
جاتکه ها همیشه به یک شیوه نقل می شوند. در مورد اتفاقی که می افتد، بودا داستانی از گذشته نقل می کند که در خلال یکی از زندگی های پیشین او اتفاق افتاده است. معمولا داستان های زندگی های پیشین او در زمان برهماداتا Brahmadatta می گذرد که در بنارس فرمانروایی می کرد، به عبارت دیگر: در زمان خیلی خیلی دور. جاتکه ها معمولا با کلماتی این چنین آغاز می شوند: «روزی روزگاری، وقتی برهماداتا در بنارس پادشاهی می کرد، بودی ستوه در بطن ملکه او تولد دوباره یافت.» / یا «روزی روزگاری، وقتی برهماداتا در بنارس پادشاهی می کرد، بودی ستوه در خانواده جنگلبانی تولد دوباره یافت.» / یا «روزی روزگاری ... بودی ستوه در بطن یک کلاغ تولد دوباره یافت.» و غیره.
شخصیت اصلی داستان، خود بودا به یکی از شکل های متعددش است. او در حالی که دوره طولانی زندگی بودی ستوه ای خود را طی می کرد، به هر یک از این شکل ها در آمده بود. او در هر زندگی خود وعده بیداری را دریافت کرده و برای بودا شدن تعیین شده بود و وظیفه اش کمک به همه آفریدگان برای آزاد شدن از چرخه دردناک زندگی و رساندن آنها به رستگاری بود.
در پایان هر داستان، بودا گذشته را به حال (= زمان خود) مربوط می کند و مشخص می کند که شخصیت های گذشته اکنون در قالب کدام شخصیت ها هستند. جاتکه ها بخش اصلی کتاب دینی بودایی را تشکیل می دهند. آثاری از جاتکه ها بر بعضی از نقش برجسته ها از جمله در بارهوت Bharhut هند باقی مانده است؛ دانشمندان با بررسی این آثار و نام جاتکه ها ثابت کرده اند که این عنوان کلی، Jataka، در سده سوم یا دوم پیش از میلاد به این آثار داده شده است. هر یک از جاتکه ها عنوانی جداگانه دارد، مانند وسنتره جاتکه. عناوین جاتکه ها یا بر گرفته از نام قهرمان داستان یا یکی از شخصیت های داستان است و یا از حادثه ای مهم در آن متن یا از نخستین کلمات اولین بند گرفته شده است. از این رو، یک جاتکه ممکن است چند نام گوناگون داشته باشد.