دیده

دیده . [ دی دَ / دِ ] (اِ) چشم . (برهان ) (جهانگیری ). قسمتی از چشم که بدان بینند یا جزئی از جهاز بینائی که پلک و مژه از آن مستثناست . (یادداشت مؤلف ). ج ، دیدگان . صاحب آنندراج گوید گستاخ ، پریشان نظر، دیدارجوی ، خونخوار، جویبار، خونابه چکان ، آتش چکان ، خون فشان ، خونابه فشان ، گریبان ، زاری ، انجم فشان ، حسرت فشان ، حسرت کش ، پرحسرت ، گوهرفشان ، دریانژاد، دولابی ، نمناک ، حیران ، حیرت زده ، حیرت خیز، شرربار، غلطبین ، گرم ، شرم گین ، شرم ناک ، پوشیده ، بینا، گشاده ، روشن ، جوهرشناس ، عبرت پذیر، پاک بیدار، شب بیدار، شب زنده دار، سودار، از صفات و کره ٔ عنبر، لوح ورق ، جوی ، حباب ،مرغ و زاغ از تشبیهات اوست . (آنندراج ) :
خشمش آمد و هم آنگه گفت ویک
خواست کو را بر کند از دیده کیک .

رودکی (از لغت نامه ٔ اسدی ).

چنانکه خامه ز شنگرف برکشد نقاش
کنون شود مژه ٔ من بخون دیده خضاب .

خسروانی .

دو فرکن است روان از دودیده بر دو رخم
رخم ز رفتن فرکن بجملگی فرکند.

خسروانی .

چون ملک الهندست آن دیدگانش
گردش بر خادم هندی ۞ دو رست .

خسروی .

ترّست زمین ز دیدگان من
چون پی ۞ بنهم همی فرولغزم .

آغاجی .

جهان همیشه بدوشاد و چشم روشن باد
کسی که دیده نخواهدش کنده بادا کاک .

بوالمثل (از اسدی ).

گر کوکب ترکشت ریخته شد
من دیده به ترکشت برنشانم .

عماره .

بخوردند سوگند آنسان که خواست
که مهر تو با دیده داریم راست .

فردوسی .

یکی جام پر باده ٔ خسروان
بکف بر نهاد آن زن پهلوان
که گشتی گریزان از آن اهرمن
نهاده بدو دیده ها انجمن .

فردوسی .

ز مهرک یکی دختری ماند و بس
که او را بدیده ندیده ست کس .

فردوسی .

که ای کاجکی دیده بودی مرا
که یزدان رخ او نمودی مرا.

فردوسی .

بشد آسیابان دو دیده پرآب
بزردی دو رخسار چون آفتاب .

فردوسی .

گرامی تر از دیده آن را شناس
که دیده بدیدنش دارد سپاس .

فردوسی .

بزلف تنگ ببندد بر آهوی تنگی
بدیده دیده بدوزد ز جادوی محتال .

منجیک (از رشیدی ).

دو چشم من چو دو چرخشت گرد فرقت او
دو دیده همچو بچرخشت زیر پای انگور.

فرخی (از فرهنگ اسدی ).

شیر درنده دیده فرو افکند ز خشم
پیل رمنده زهره براندازد از دهان .

فرخی .

ای همچو پک پلید و چنودیده ها برون
مانندآن کسی که مر او را کنی خبک .

لبیبی .

دو چیزش بر کن و دو بشکن
مندیش ز غلغل و غرنبه
دندانش بگاز و دیده بانگشت
پهلو بدبوس و سر بچنبه .

لبیبی (از لغت فرس اسدی ).

رخ ز دیده نگاشته بسرشک
و آن سرشکش بسان ۞ تازه سرشک .

عنصری .

بجوشیدش از دیدگان خون گرم
بدندان همی کند از تنش چرم .

عنصری .؟

تیر تو مفتاح شد در کار فتح قلعه ها
تیر تو مومول شد در دیده های دیده بان .

عسجدی .

یکی چون دیده ٔ یعقوب و دیگر چون رخ یوسف
سدیگر چون دل فرعون ، چهارم چون کف موسی .

منوچهری .

مرد خردمند کش خرد نبود یار
باشد چون دیده ای که باشد ارمد.

منوچهری .

چشم حورا چون شود شوریده رضوان بهشت
خاک پایش توتیای دیده ٔ حورا کند.

منوچهری .

از مجلستان هرگز بیرون نگذارم
وز جان و دل و دیده گرامیتر دارم .

منوچهری .

تهی نکرده بدم جام می هنوز از می
که کرده بودم از خون دیده مالامال .

زینبی .

نداند که من پیش تا بمیرم از دیده و دندان وی برخواهم کشید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 368). بنده نگوید که حساب صاحبدیوان مملکت نباید گرفت و مالی که بر او باز گردد از دیده و دندان او را بباید داد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 368).
در بیابان بدید قومی کرد
کردها ز موی هر یکی کولا
و آن زنان لطیف هر کردی
بابریشم و دیده ٔ شهلا.

؟ (از لغت فرس اسدی نخجوانی ).

چند بر ما این کواکب بنگرند
روزو شب چون دیده های بی ثبات .

ناصرخسرو.

بر امام خلق ریزد هر زمانی صدهزار
تا مخالف را ز دیدن دیده ها اعمی شود.

ناصرخسرو.

اگر با دیده ای نادیده مشنو
تو برهان خواه و بر تقلید مگرو.

ناصرخسرو.

یکجا مار خواند و یکجا ثعبان و یکجا جان یعنی بدیده چون مار بودی . (قصص الانبیاء ص 97).
با قرار است نور دیده ٔ سر
چشم سرگو برو قریر مباش .

سنایی .

عقل داند بعقل باز شتافت
دیده را جز بدیده نتوان یافت .

سنایی .

چشمی دارم همه پر از صورت دوست
با دیده مرا خوش است چون دوست در اوست
وین دیده ز دوست فرق کردن نه نکوست
یا اوست بجای دیده یا دیده خود اوست .

رشید سمرقندی .

از بس که ره دهان گرفته ست
بانگ از ره دیدگان برآورد.

خاقانی .

حیف است این ز گردش ایام چاره نیست
کاین ناخنه به دیده ٔ ایام ما برست .

خاقانی .

دیده های بخت من بیدار بایستی کنون
تا بدیدی حال من بر حال من بگریستی .

خاقانی .

و اشک حسرت از دیده میریخت . (سندبادنامه ص 216).
خوناب جگر ز دیده ریزان
چون بخت خود اوفتان و خیزان .

نظامی .

گریه ٔ پر مصلحت دیده نیست
خنده ٔ بسیار پسندیده نیست .

نظامی .

گرچه یک مو بد گنه کو جسته بود
لیک آن مو در دو دیده رسته بود.

مولوی .

بود آدم دیده ٔ نور قدیم
موی در دیده بود کوه عظیم .

مولوی .

گر نبودی دیده های صنعبین
نی فلک گشتی نه خندیدی زمین .

مولوی .

بیدار شو ای دیده که ایمن نتوان بود
زین سیل دمادم که در این منزل خواب است .

حافظ.

دیده از آنروی بود پیش بین
کو نتواند که بود خویش بین .

خواجو.

چون دیده بدشمنی دلم خست
از دشمن خانه چون توان رست .

امیرخسرو.

دیده ٔ دوست عیب پوش بود
خصم را دیده عیب کوش بود.

امیرخسرو.

- آب دیده ؛ اشک .
- از دیده افتادن ؛ از چشم افتادن . بی ارزش شدن . بی اهمیت شدن :
آن در دو رسته در حدیث آمد
وز دیده بیوفتاد مرجانم .

سعدی .

- از دیده خواستن ؛ بعجز و الحاح تمام خواستن . (بهار عجم ). بسیاری خواهش کردن . خواهش بسیار کردن . (ناظم الاطباء) :
بیاراست قلب جهانسوز را
که از دیده میخواست آنروز را.

میرخسرو.

- از دیده فکندن ؛ از چشم دور کردن . از یاد بردن :
تو دوستی کن و از دیده مفکنم زنهار
که دشمنم ز برای تو در زبان انداخت .

سعدی .

- اهل دیده ؛ صاحب بصیرت . بینا :
گردیده ای یک اهل دیده بودی
دل مژده پذیر دیده بودی .

خاقانی .

- بادیده ؛ بصیر :
تو گر شکر کردی که با دیده ای
وگرنه تو هم چشم پوشیده ای .

سعدی .

- بدیده یا بدیدگان روفتن خاک جایی ؛ به چشم جارو کردن آن . کنایه از بسیار عزیز و گرامی داشتن :
به امید آنکه جایی قدمی نهاده باشی
همه خاکهای شیراز به دیدگان برفتم .

سعدی .

- بر دیده رفتن ؛ بر چشم قدم نهادن . بر چشم جا گرفتن . کنایه از عزیز و ارجمند بودن :
بر دیده ٔ من برو که مخدومی
پروانه بخون بده که سلطانی .

سعدی .

- بر دیده نهادن ؛ عزیز و ارجمند داشتن :
بر دیده نهم ز بهر چشمش نرگس
دارند عزیز بهر چشمی صد چشم .

کمال اصفهانی .

- بی دیده ؛ کور. نابینا :
حکایت بشهر اندر افتاد و جوش
که بی دیده ای دیده بر کرد دوش .

سعدی .

در خاک چو من بیدل و بیدیده نشاندش
اندر نظر هر که پریوار برآمد.

سعدی .

- پاک دیده ؛ که به ریبت به کسی ننگرد :
این عشق را زوال نباشد بحکم آنک
ما پاک دیده ایم و تو پاکیزه دامنی .

سعدی .

- دودیده ؛ دو چشم .
- || مجازاً فرزند :
نپیچیدم از گنج و فرزند روی
گرامی دودیده سپردم بدوی .

فردوسی .

- دو دیده براه ؛ منتظر. در حال انتظار :
برین کوهسارم دو دیده براه
بدان تاچه فرمان دهد پادشاه .

فردوسی .

مرا دو دیده براه و دو گوش بر پیغام
تو فارغی و به افسوس میرود ایام .

سعدی .

- دیده آزمودن ؛ چشم به چیزی مجرب ساختن :
هر یکی دیده آزموده بجنگ
بر زمین اژدها در آب نهنگ .

نظامی .

- دیده از خواب بر کردن ؛ بیدار شدن :
ز شیبت درآمد بروی شباب
شبت روز شد دیده بر کن ز خواب .

سعدی .

- دیده از کار بستن ؛ چشم پوشیدن . صرفنظر کردن :
دیده از اهل جهان دربسته به
راه همت زین و آن دربسته به .

خاقانی .

- دیده افتادن بر کسی یا چیزی ؛ برابر چشم آمدن آن . بی اختیار آن را دیدن :
دلم صدبار میگوید که چشم از فتنه بر هم نه
دگر ره دیده می افتد بر آن بالای فتانم .

سعدی .

- دیده باز ؛ بیدار. مقابل دیده بسته :
نبود از ندیمان گردن فراز
بجزنرگس آنجا کسی دیده باز.

سعدی .

- || نظرباز. (آنندراج ) :
چشمت که میان خواب ناز است
یارب که چه شوخ دیده باز است .

میرخسرو.

- دیده باز کردن ؛ چشم گشودن . دیدن :
سعدی چراغ می نکشد در شب فراق
ترسد که دیده باز کند جز به روی دوست .

سعدی .

- دیده ٔ بد دور ؛ جمله ٔ دعایی ، یعنی آفت چشم بد از این چیز دور باد. (از آنندراج ) :
دیده ٔ بد دور از این یوسف که دور از آسمان
در زمان حسن او یک دیده ای حیران شده ست .

صائب .

- دیده ٔ کسی برآوردن ؛ کور کردن او. چشم وی برکندن :
بنما بمن که منکر حسن رخ تو کیست
تا دیده اش به گزلک غیرت برآورم .

حافظ.

- دیده براه ؛ چشم براه که بمعنی منتظر ومشتاق باشد. (آنندراج ).
- دیده براه داشتن ؛ کنایه از منتظر بودن است . (انجمن آرا) (آنندراج ). انتظار کشیدن . منتظر بودن .
- دیده براه نهادن ؛ انتظار بردن . منتظر شدن . در انتظار بودن :
فریدون نهاده دو دیده براه
سپاه و کلاه آرزومند شاه .

فردوسی .

- دیده بربستن ؛ چشم بر هم نهادن :
تا نگردد خون دل و جان جهان
لب بدوز و دیده بربند این زمان .

مولوی (مثنوی ).

۞
- دیده بر پشت پا ؛ سر بزیر افکنده از شرم . چشم به پشت پا دوزنده از خجلت :
به پیران پشت از عبادت دوتا
ز شرم گنه دیده بر پشت پا.

سعدی .

- دیده بر پشت پا دوختن ؛ سر بزیر انداختن و نگریستن از شرم :
بنیران شوق اندرونش بسوخت
حیا دیده بر پشت پایش بدوخت .

سعدی .

- دیده بر حال کسی نداشتن ؛ کنایه از اعتنا به حال او نکردن . (آنندراج ).
- دیده بر در داشتن ؛ منتظر و مشتاق بودن . انتظار کشیدن . منتظر بودن :
کاش آن بخشم رفته ٔ ما آشتی کنان
بازآمدی که دیده ٔ مشتاق بر در است .

سعدی .

- دیده بردوختن ؛ دیده بربستن و دیده پوشیدن . بصله ٔ «در» مقابل دیده برکردن و روشن کردن و دیده گشادن . (آنندراج ) :
نظر کردم بچشم رای و تدبیر
ندیدم به ز خاموشی خصالی
نگویم لب ببند و دیده بردوز
ولیکن هر مقامی را مقالی .

سعدی .

چون کبوتر بگرفتیم بدام سر زلف
دیده بردوختی از خلق جهان چون بازم .

سعدی .

مرا با دوست ای دشمن وصال است
ترا گر دل نخواهد دیده بردوز.

سعدی .

ز دیدنت نتوانم که دیده بردوزم
وگرمقابله بینم که تیر می آید.

سعدی .

- || بمعنی تغافل کردن . (از آنندراج ) :
خردمند ازو دیده بردوختی
یکی حرف در وی نیاموختی .

سعدی .

- دیده بردوخته ؛ کور شده با اصابت چیزی :
دشمنت خود مباد و گر باشد
دیده بردوخته بتیر خدنگ .

سعدی .

- دیده بر ره بودن ؛ دیده بر ره داشتن . چشم براه بودن :
ز انتظارم دیده و دل بر رهست .

سعدی .

- دیده بر ره داشتن ؛ چشم براه بودن . چشم بر راه داشتن . چشم براه دوختن . منتظر بودن :
تا همچو آفتاب برآئی دگر ز شوق
ما جمله دیده بر ره و انگشت بر حسیب .

سعدی .

- دیده بر کردن ؛ دیده گشودن . باز نگاه داشتن چشم . مقابل دیده بر هم زدن . مقابل دیده بر دوختن . (آنندراج ) :
مرا که دیده بدیدار دوست برکردم
حلال نیست که بر هم زنم بتیر از دوست .

سعدی .

جان بدیدار تو یکروز فدا خواهم کرد
تا دگر بر نکنم دیده بهر دیداری .

سعدی .

بنده زاده چو در وجود آمد
هم بروی تو دیده بر کرده ست .

سعدی .

- دیده برکندن ؛ چشم برداشتن :
ای رقیب این همه سودا بمن خسته مکن
برکنم دیده من و دیده ازو برنکنم .

سعدی .

دیده همی به روی کس برنکنم ز روی تو
در ز عوام بسته ام چون تو بخانه اندری .

سعدی .

- دیده بروزن داشتن ؛ کنایه از اظهار رضایت کردن دوستان در خانه ٔ یکدیگر. (انجمن آرا) (آنندراج ). چشم بروزن نیز بهمین معنی است . (انجمن آرا) :
مدان آن دوست را جز دشمن خویش
که بینی دیده اش بر روزن خویش .

نظامی .

- دیده برهم بستن ؛ چشم برهم نهادن . کنایه از خوابیدن : در خدمت پدر نشسته بودم و همه ٔ شب دیده بر هم نبسته . (گلستان ).
چه داند لت انبانی از خواب مست
که بیچاره ای دیده بر هم نبست .

سعدی .

- دیده بر هم زدن ؛ اندکی خفتن :
همه شب نخفته روان غمزده
نگویی که بددیده بر هم زده .

شمسی (یوسف و زلیخا).

- دیده بر هم کردن ؛ کنایه از غنودن و خواب نرم کردن و چشم بستن . (آنندراج ).
- دیده بر هم نهادن ؛ چشم بستن .
- || کنایه از غنودن و خواب نرم کردن . (آنندراج ).
- || کنایه از مردن :
چه دل بندی در این دنیا ایا خاقانی خاکی
که تا برهم نهی دیده نه این بینی نه آن بینی .

خاقانی .

- دیده بستن ؛ چشم برهم نهادن ؛.کنایه از خوابیدن :
شبها گذرد که دیده نتوانم بست
مردم همه در خواب و من از فکر تو مست .

سعدی .

امکان دیده بستنم از روی دوست نیست
اولیتر آنکه گوش نصیحت بیاکنم .

سعدی .

- دیده به سوی کسی داشتن ؛ متوجه وی بودن . به وی نگریستن :
دفع گمان خلق را تا نشوند مطلع
دیده بسوی دیگران دادم و دل بسوی او.

سعدی .

- دیده به کسی یا چیزی نهادن ؛ به او نظرکردن . نگاه کردن به او :
که گشتی گریزان از آن اهرمن
نهاده بدو دیده ها انجمن .

فردوسی .

- دیده بهم آوردن ؛ خفتن :
زلیخا همیدون همه شب دژم
نیاورد یک لخت دیده بهم .

شمسی (یوسف و زلیخا).

- دیده بهم نهادن ؛ چشم بستن .
- || کنایه است از مردن :
کان پیرزن بلارسیده
دور از تو بهم نهاد دیده .

نظامی .

- دیده پر شدن به چیزی ؛ کنایه از سیر شدن از آن . قانع شدن بدان :
دیده ٔ اهل طمع بنعمت دنیا
پر نشود همچنانکه چاه به شبنم .

سعدی .

- دیده پریدن ؛ چشم پریدن که بتازی اختلاج گویند. (آنندراج ).
- || کنایه از مشتاق و آرزومند بودن . (آنندراج ) :
می پرد دیده ٔ امید دو عالم صائب
تا کرا دولت دیدار میسر گردد.

صائب .

- دیده پسند ؛ مورد پسند چشم . جالب نظر. مورد قبول :
پیکری بسته بر سواد پرند
پیکری دلفریب و دیده پسند.

نظامی .

- دیده پوشیدن ؛ مرادف چشم پوشیدن . (آنندراج ) :
مگر تو روی بپوشی و فتنه بازنشانی
که من قرار ندارم که دیده از تو بپوشم .

سعدی .

- دیده ٔ تر ؛ چشم گریان :
نقاب بر فکن و آتشی بجانم زن
ز دیده ٔ تر من همچو شمع آب بریز.

خاقانی .

- دیده چون دستار ؛کنایه از چشمی که در انتظار سفید شده باشد. چشم چون دستار. (از آنندراج ).
- دیده چون دستار کردن ؛ کنایه از نابینا کردن . دیده سفید کردن . (از آنندراج ) :
تا دیده ٔ خود کرد چو دستار شکوفه
بر کرد سر از پیرهن یار شکوفه .

صائب .

- دیده دربستن ؛ صرف نظر کردن . چشم پوشیدن :
آمدم تسلیم در هرچ آیدم
دیده ٔ امید از آن دربسته ام .

خاقانی .

- دیده دزدیدن ازکسی ؛ چشم او را دزدیدن یعنی با حضور او او را غافل کردن و کاری نهانی انجام کردن . (یادداشت مؤلف ) :
بزلف تنگ ببندد بر آهوی تنگی
بدیده دیده بدوزد ز جادوی محتال .

منجیک .

- دیده در قفای کسی بودن ؛ منتظر خرابی او بودن . (آنندراج ).
- || در او چشم داشتن .
- دیده ٔ دل ؛ بصیرت . چشم باطن :
عشق چو کار دلست دیده ٔ دل پاک کن
جان عزیزان نگرمست تماشای عشق .

عطار.

- دیده دوختن از چیزی ؛ چشم پوشیدن و صرف نظر کردن :
رشته ٔ جان برون کشم هر مژه سوزنی کنم
دیده بدوزم از جهان بهر وفای روی تو.

خاقانی .

آن سنگدل که دیده بدوزد ز روی خوب
پندش مده که جهل درو نیز محکم است .

سعدی .

ای که گفتی دیده از دیدار مهرویان بدوز
هرچه گویی چاره دانم کرد جز تقدیر را.

سعدی .

مستوری و عاشقی بهم ناید راست
گر پرده نخواهی که درد دیده بدوز.

سعدی .

گر مرا بیتو در بهشت برند
دیده از دیدنت نخواهم دوخت .

سعدی .

- دیده دوز ؛ کنایه از متوجه و نگرنده بچیزی . (آنندراج ).
- || که دیده را بدوزد، که چشم را بر هم دوزد :
فرق برو سینه سوز و دیده دوز و مغزریز
دُربار و مشکسای و زردچهر و سرخ رنگ .

منوچهری .

ای دریغا صادقان گرم رو در راه دین
تیر ایشان دیده دوز و عشق ایشان سینه مال .

سنایی .

- دیده دوزی ؛ دوختن چشم :
تیرش بدیده دوزی خیاط چشم خاقان
تیغش بکفرشوئی قصار جان قیصر.

خاقانی .

- دیده ٔ روشن ؛ چشم بینا :
آید و گوید که بوسه خواهی خواهم
کور چه خواهد بجز دو دیده ٔ روشن .

فرخی .

- دیده ریزی ؛ نگریستن و متوجه گشتن بچیزی بدقت و غورتمام . (آنندراج ).
- دیده زدن بر چیزی ؛ بدان نگریستن . چشم انداختن بدان . تماشا کردن آن :
هر که دیده بر آن شکار زدی
بوسه بر دست شهریار زدی .

نظامی .

- دیده ٔ سخت ؛ کنایه از چشم بی شرم . (آنندراج ).
- دیده سرخ کردن ؛ طمع داشتن و بعضی گویند بمعنی عشق ورزیدن است . (غیاث ) (آنندراج ).
- || و بمعنی نگاه تیز کردن و به شهوت نگریستن نوشته اند. (آنندراج ) :
بهر گلرخ که کردم سرخ دیده
کنون از هر مژه خونم چکیده .

جامی .

- دیده سفید ؛ دیده کافوری .کنایه از نابینا. (آنندراج ).
- دیده سفید کردن ؛ دیده چون دستار کردن . کنایه از نابینا کردن . (آنندراج ).
- دیده سفید گردیدن ؛کنایه از نابینا شدن :
چو یعقوبم ار دیده گردد سفید
نبرم ز دیدار یوسف امید.

سعدی .

- دیده سیاه کردن بچیزی ؛ کنایه از چشم دوختن ، مثل چشم سیاه کردن . (آنندراج ).
- || کنایه از روشن و بینا کردن . (آنندراج ).
- دیده شکاف ؛ که چشم را بشکافد. شکافنده ٔ دیده :
روز کوشش سر پیکانش بود دیده شکاف
روز بخشش کف او بدره بود زرافشان .

فرخی .

- دیده ٔ شوخ ؛ چشم شوخ :
این دیده ٔ شوخ میکشد دل به کمند
خواهی که بکس دل ندهد دیده ببند.

(منسوب به ابوسعید ابوالخیر).

- دیده ٔشور ؛ چشم شور. کنایه از چشم بد که زود اثر کند. (آنندراج ).
- دیده ٔ عقل بین ؛ چشم خردبین :
دیده ٔ عقل بین گزیند حق
دیده ٔ رنگ بین نبیند حق .

سنایی .

- دیده فرودوختن ؛ چشم پوشیدن :
چند بشاید بصبر دیده فرو دوختن
خرمن ما را نماند چاره بجز سوختن .

سعدی .

تا دل از آن تو شد دیده فرو دوختیم
هرچه پسند تو شد بر همه عالم حرام .

سعدی .

- دیده فریب ؛ فریبنده ٔ چشم . سراب دیده فریب است . (یادداشت مؤلف ) :
با چنان زلف و خال دیده فریب
هیچ دل را نبود جای شکیب .

نظامی .

آنهمه رنگهای دیده فریب
دور گشت از بساط زینت و زیب .

نظامی .

- دیده کافوری ؛ دیده سفید. کنایه از نابینا بود. (انجمن آرا) (برهان ) (آنندراج ). دیده ٔ نابینا. (شرفنامه ٔ منیری ).
- دیده کردن بر دست کسی ؛ چشم به دست کسی داشتن . طمع از وی داشتن :
مکن سعدیا دیده بر دست کس
که بخشنده پروردگارست و بس .

سعدی .

- دیده کنان ؛ کنایه از نگاه کردن و در کاری تأمل نمودن باشد. (انجمن آرا) (آنندراج ) (برهان ) :
خود دیده کنان جمله بیایند سوی تو
دیدار ترا از دل و جان گشته خریدار.

سنایی .

- دیده ٔ کسی را دوختن ؛ چشم وی را بستن . کور کردن وی :
من از آن هر دو کمانخانه ٔ ابروی تو چشم
برنگیرم وگرم دیده بدوزند به تیر.

سعدی .

- دیده ٔ کسی را کندن ؛ او را کور کردن :
ای کاج ز در درآمدی دوست
تا دیده ٔ دشمنان بکندی .

سعدی .

- دیده گشادن ؛ دیده گشودن . باز کردن چشم .
- دیده گشودن ؛ دیده گشادن . باز کردن چشم .
- دیده گماشتن بر دیدار کسی ؛ بدو نگریستن .
- دیده ٔ میزان ؛ کنایه از کفه ٔ ترازو. (آنندراج ).
دیده نازک کردن و ساختن ؛ بدقت نظر دیدن . (آنندراج ).
- دیده ٔ نرم ؛ کنایه از چشم بی آزرم .(آنندراج ). اما در بیت زیر از میرخسرو خلاف آن مستفاد میشود :
در ره اسلام دلی بخش نرم
دیده از آن نرم ترم ده ز شرم .

(آنندراج ).

- دیده نواز ؛ خوش آیند چشم . دلپذیر. دلکش :
گرد برگشتم از نشیب و فراز
دیدم آن روضه های دیده نواز.

نظامی .

- دیده نهادن بر چیزی ؛ بدان نگریستن . چشم دوختن بدان :
گر قدم بر چشم من خواهی نهاد
دیده بر ره مینهم تا میروی .

سعدی .

- نادیده ؛ ندیده . نامشهود. رؤیت نشده :
از آن شنعت این پند برداشتم
دگر دیده نادیده انگاشتم .

سعدی .

رجوع به نادیده در ردیف خود شود.
- امثال :
از دل برود هر آنکه از دیده برفت .
اگر دیده نبیند دل نخواهد .

(ویس و رامین ).

با دیده اعتبار نباشد شنفته را .

قاآنی .

دیده را ناخنه به از ناخن . (از مجموعه ٔ مختصر امثال چ هند).
که هرچه دیده بیند دل کند یاد .

باباطاهر.

نه تنها دیده جاسوس جمال است
که راه گوش هم راه خیال است .

وحشی .

هرچیز که دیده دید دل می خواهد .

کاتبی .

هیچ لالا مرد را چون دیده نیست .

مولوی .

|| مجازاً بمعنی نگاه . (از آنندراج ). نظر :
کسی بدیده ٔ انکار اگر نگاه کند
نشان صورت یوسف دهد بناخوبی .

سعدی .

|| مردمک چشم . (از: دید +ه (نشانه اسم آلت ). (برهان ) :
چشم است بختیاری ودر چشم دیده ای
جسم است کامکاری و در جسم جانیا.

ابوالفرج رونی .

|| دیدبان . (برهان ). دیده بان . (شرفنامه ٔ منیری ). قراول . نگهبان :
غو دیده بشنید گودرز و گفت
که جز خاک تیره نداریم جفت .

فردوسی .

غو دیده بشنید دستان سام
بفرمود بر چرمه کردن لگام .

فردوسی .

نهادند زین بر سمند چمان
خروش آمد از دیده هم در زمان .

فردوسی .

از آن دیده گه ، دیده بگشاد لب
که شد دشت پر گرد و تاریک شب .

فردوسی .

سپهدارشان دیدبان برگزید
فرستاد و دیده بدیده رسید.

دقیقی .

چلیپاپرستان رومی گروه
چنانند از او وز سپاهش ستوه
که دارند روز و شب از بهر پاس
به هر کوه دیده به هر دیر پاس .

اسدی .

ببام قصر موبد بر بمانده
به هر راهی یکی دیده نشانده .

(ویس و رامین ).

فرودآمد همان گه مرد دیده
بشادی رام را با رخش دیده .

(ویس و رامین ).

چو نزدیک دز مرو آمد از راه
به بام قصر بر،دیده شد آگاه .

(ویس و رامین ).

|| جای دیدبان . دیدگاه . دیده بان :
بیامد چو از دیده او را بدید
یکی باد سرد از جگر بر کشید.

فردوسی .

ز دیده خروشیدن آراستی
بگفتی و گودرز برخاستی .

فردوسی .

ز دیده درون دیدبانش بدید
بر زال آمد سخن گسترید.

فردوسی .

بگفت این و از دیده آواز خواست
که ای شاه نیک اختر دادراست .

فردوسی .

بدیده دیده بان اندر نگه کرد
سیه ابری بدید از لشکر و گرد.

(ویس و رامین ).

|| راهبان است و دیده بان فلک بمعنی منجم .
- چشم دیده ؛ چشم رصدبان و دیده بان فلک یعنی منجم :
گل کبود که برتافت آفتاب بر آن
ز چشم دیده نهان گشت در بن پایاب .

خفاف .

چو غوطه خورد و در آب کبود مرغ سپید
ز چشم دیده نهان شد در آسمان کوکب .

فرخی .

|| سوراخ . منفذ. چشم . چشمه . گشادگی .
- دیده ٔ پشت ؛ اشاره بمنفذ سفلی است که سوراخ مقعد است . (برهان ). دیده ٔ قفا. دیده ٔ مقعد. چشم پشت و دهان پشت کنایه است از سوراخ مقعد. (آنندراج ).
- دیده ٔ دام ؛ گشادگی دام .
- دیده ٔ سوزن ، چشم و سوراخ ته سوزن .
- دیده ٔ غربال ، گشادگی وسوراخ غربال .
- دیده ٔ مقراض ؛جای انگشت در دو کارد.
- دیده ٔ مقعد ؛ دیده ٔ پشت . منفذ سفلی :
دیده ٔ مقعدش نه گر کور است
چون همه سال با عصا باشد.

کمال اسماعیل .

رجوع به ترکیب دیده ٔ پشت شود.
|| حلقه .
- دیده ٔ رکاب ؛ حلقه ٔ رکاب .
- دیده ٔ زنجیر ؛ حلقه ٔ زنجیر.
|| درختی بلند و کوه بلند را نیز گویند که دیده بان بر بالای آن نشسته نگاه کند.(برهان ). || در اصطلاح اهل تصوف اطلاع الهی را گویند بر جمیع احوال سالک از خیر و شر. (کشاف اصطلاحات الفنون ).