زمرد. [ زُ م ُرْ رُ ] (معرب ، اِ)
۞ معرب «سماراگدوس »
۞ یونانی .محمدمعین آرد: یکی از سنگهای قیمتی به رنگ سبز و آن هرچه بزرگتر باشد گرانبهاتر است . قدما می پنداشتند که نظر بر زمرد چشم افعی را کور کند. (فرهنگ فارسی معین ). از سنگهای قیمتی و با رنگی سبز و زیبا است این سنگ که از سیلیکات آلومینیوم
۞ و بریلیوم
۞ می باشد در سنگهای پگماتیت
۞ یافت میشود. (از لاروس ). جوهری است معروف
۞ و آن انواع است . ذبابی و ریحانی و فستقی و صابونی . انگشتری او منع صرع شخصی که مصروع نباشد مؤثر و گویند که چون افعی را نظر بر وی افتد کور شود. (منتهی الارب ). گوهری قیمتی و گرانبها که رنگ سبز خوشی دارد و به فارسی دوال و یا دوبال گویند. (ناظم الاطباء). زمرد را زبرجد خوانند، در معدن زر می باشد و بهترینش سبز شفاف است ... در قیمت فروتر از لعل است . (از نزهة القلوب ). جوهری است سبز رنگ و به فتح رای مهمله زُمُرَّد نیز آمده . (غیاث ). جوهری
۞ سبز معروف که به دیدن آن مار کور شود. (آنندراج ). بیرونی گوید: زمرد و زبرجد دو اسم مترادف باشند یک معنی را، و زبرجد عام است یعنی نوع جید و ردی هر دو را شامل است ، لکن زمرد تنها اطلاق بر نوع جید شود. و آنرا بر حسب رتبه ٔ جودت و ردائت نامهای ذیل دهند: ظلمانی ، پس ریحانی ، پس سلقی و پس از سلقی انواع ردیه است با دال و ذال معجمه و فتح راء و ضم آن تشدیدراء و تخفیف آن با همه ٔ این صور صحیح است . رجوع به الجماهر فی الجواهر بیرونی چ حیدرآباد دکن ص
160 شود.(یادداشت بخط مرحوم دهخدا). از کان طلا و غیر او نیزبهمرسد و اقسام می باشد یکی ذبابی است یعنی در رنگ شبیه به ذباب سبز، نه آنکه بر حامل او مگس ننشیند و آن به غایت صاف و آبدار می باشد و آبش متموج و رقصان ویکی را ریحانی نامند که در رنگ شبیه به ریحان است ومشهور به زمرد نو است و یکی را فستقی گویند که در سبزی به سیاهی زند و زمرد کهنه نامند و یکی را صابونی گویند و آن سبزیست که به سفیدی زند و بعضی این قسم را از جنس زبرجد دانسته اند... نگاه کردن او رافع کلال بسر و انگشتری او جهت منع حدوث صرع در شخصی که مصروع نباشد مؤثر و چون خاتم طلا باشد، جهت رفع طاعون و تعلیق او مبطل سحر است و چون یک مثقال او را انگشتری ممزوج از طلا و نقره که دو مثقال باشد نصب نمایند، در طالع میزان و آفتاب در برج هوائی باشد جهت قبول دلها و هیبت در نظرها و قضای حاجت مجرب دانسته اند و گویند حامل او تنگی روزی نمی کشد و گویند چون افعی را نظر بر او افتد کور شود. (از تحفه ٔ حکیم مؤمن )... یکی از سنگهای گرانبهاست که رنگش قرمز
۞ می باشد و چون آفتاب بدان تابد چون شعله ٔ آتش بنظر آید، لکن محققاً معلوم که زمردی که در کتاب مقدس وارد است همین زمرد معروف حالیه باشد؛ اما ترجمه ٔ هفتاد و یوسیفس و ولگیت در عوض لفظ زمرد بهرمان
۞ ترجمه نموده اند. سفر خروج
28،
17 و
39،
10. (از قاموس کتاب مقدس
: شنیده ام به حکایت که دیده ٔ افعی
برون شود چو زمرد، در او برند فراز
من این ندیدم و دیدم که خواجه دست بداشت
برابر دل من بترکیده دیده ٔ آز.
منجیک .
ای سرخ گل تو بسد و زر و زمردی
ای لاله ٔ شکفته عقیق و خماهنی .
خسروی .
بیاور آنکه گواهی دهد ز جام که من
چهار گوهرم اندر چهار جای مدام
ز مرد اندر تا کم عقیق اندر غژب
سهیلم اندر خم آفتابم اندر جام .
ابوالعلاء ششتری .
زمرد بر او چهارصد پاره بود
به سبزی چوقوس قزح نابسود.
فردوسی .
تا مورد سبز باشد چون زمرد
۞ تا لاله سرخ باشد چون مرجان .
فرخی .
کوه غزنین ز پی خسرو، زر زاد همی
زاید امروز همی زمرد و یاقوت بهم .
فرخی .
هیبتش الماس سخت را بکفاند
چون بکفاند دو چشم مار زمرد.
منوچهری .
بر گرد رخش برنقطی چند ز بسد
واندر دم او سبز جلیلی ز زمرد
۞ .
منوچهری .
برگهای درختان پیروزه بود یا زمرد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
403).
کنون تیر گلبن عقیق و زمرد
ازین کینه بر پر و سوفار دارد.
ناصرخسرو.
زمرد دیده افعی چگونه می بپالاید
عقیق و لعل رمانی چرا اصل از حجر دارد.
ناصرخسرو.
صحن آن مرصع به زمرد و مینا. (کلیله و دمنه ).
دانی از بهر تو با چشم بد گردون چه رفت
آنچه آن با چشم افعی از زمرد می رود.
انوری .
برگش زمرد است و گلش لعل آبدار
گلزار تخت شد که بر آب بقا شود.
خاقانی .
وگر فعل ارقم کندمن که چرخم
زمرد جز از بهر ارقم ندارم .
خاقانی .
تا زهره ٔ عدو چو زمرد برون جهد
در دست تو به معرکه رمحی چو مارباد.
ظهیر فاریابی (از شرفنامه ٔ منیری ).
آری خوشدلی عنقای مغرب و کبریت احمر و زمرد اصفر است . (سندبادنامه ص
53).
وزین پس بر عقیق الماس می داشت
زمردرا به افعی پاس می داشت .
نظامی .
زمرد را سوی کان آورد باز
ریاحین را به بستان آورد باز.
نظامی .
هوا بر سبزه گوهرها گسسته
زمرد را به مروارید بسته .
نظامی .
هر که در او دید دماغش فسرد
دیده چو افعی به زمرد سپرد.
نظامی .
افعی زلفت که بر زمرد
۞ همی غلطد چرا
خیره بر وی همچو زلف تو همی افسون کنم .
کمال الدین اسماعیل (از آنندراج ).
آن زمرد باشد این افعی پیر
بی زمرد کی شود افعی ضریر.
مولوی .
تخت زمرد
۞ زده ست گل به چمن
راح چون لعل آتشین دریاب .
حافظ.
-
زمردانگیز ؛ درخشان چون زمرد. سبز رخشنده و پر تلألؤ که رنگ زمرد را در خاطر برانگیزاند و بیدار کند
: سیر آبی سبزه های نوخیز
از لؤلؤی ترزمردانگیز.
نظامی .
-
زمردرنگ ؛ برنگ زمرد. سبز رخشنده سبزخوشرنگ
: کوهی از گرد او زمردرنگ
بیشه ٔ کوه سرو و شاخ خدنگ .
نظامی .
-
زمردسوده ؛ چرس . بنگ .
رجوع به زمردگیاه شود.
-
زمردفام ؛ زمردرنگ . زمردگون .
-
زمردگر ؛ از عالم لعل گر. (آنندراج ). سازنده ٔ زمرد
: شد از لاله در بوته ٔ اهتزاز
زمردگر خاک یاقوت ساز.
ملا طغرا (از آنندراج ).
-
زمردگون ؛ زمردرنگ . زمردفام
: کشیده بر سر هر کوهساری
زمردگون بساطی مرغزاری .
نظامی .
-
زمردگیاه ؛ بنگ . (فرهنگ رشیدی ). زمردگیا. بنگ که ترجمه ٔ قنب است (آنندراج ). کنب هندی و شاهدانه . (ناظم الاطباء). شاهدانه . (فرهنگ فارسی معین )
: سرمه ٔ بیننده چو نرگس نماش
سوسن افعی چو زمردگیاش .
نظامی .
می لعل زآن می خورم تا نسازد
بخار زمردگیا روی زردم .
نزاری (از فرهنگ رشیدی ).
-
زمردمثال ؛ زمردرنگ . زمردگون
: هرچه کنون هست زمردمثال
بازنداند خرد از کهر باش .
ناصرخسرو (دیوان ص 225).
-
زمردنشان ؛ مرصع به زمرد. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). زمردنگار. رجوع به همین ترکیب شود.
-
زمردنگار ؛ مرصع شده با زمرد.(ناظم الاطباء)
: یکی تاج زرین زمردنگار
برآسوده از لؤلوی شاهوار.
نظامی .
-
زمردوار؛ زمردگون . زمردرنگ . مانند زمرد
: چون بر این سبزه ٔ زمردوار
باغ انجم فشاند برگ بهار.
نظامی .
-
زمردی ؛ زمردین . چیزی که به رنگ زمرد باشد. (ناظم الاطباء). منسوب به زمرد. زمردین . ساخته از زمرد: انگشتر زمردی . (فرهنگ فارسی معین ). به رنگ زمرد. زمردین : شال زمردی . ترمه ٔ زمردی . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- || نوعی ازالماس است که رنگ آن با سبزی زند. (نزهة القلوب ).
-
زُمُرﱡدین یا زُمُردین ؛ زمردی . منسوب به زمرد. ساخته از زمرد. (فرهنگ فارسی معین ). زمردی . (ناظم الاطباء)
: یکی چون زمردین بیرم دوم چون بسدین مجمر
سیم چون مرمرین افسر چهارم عنبرین مدری .
منوچهری .
گل گرفته جام یاقوتین بدست زمردین
پیش شاهنشه ببوی دوستکانی آمده ست .
سنائی .
چون نقاب خاک از چهره بگشاد (دانه )و روی زمین را زیور زمردین بست ، معلوم گردد که چیست . (کلیله و دمنه ).
زمین و سبزه و نم چون زمردین لوحیست
نثارکرده بر آن روی لوح در و درم .
سوزنی (دیوان چ شاه حسینی ص 187).
افعی زمردین بپیچید
مهره به سر زبان برانداخت .
خاقانی .
کامروز نگین خاتم ماست
این خاتم زمردین که بالاست .
خاقانی (از آنندراج ).
و طبیعت عالم از آب حوضها جوشن زمردین ساختن گیرد. (سندبادنامه ص
164).
سروبن چون زمردین کاخی
قمریی بر سریر هر شاخی .
نظامی .
فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگستراند. (گلستان ).
صحن صحرات بسدین گلشن
مرغزار تو زمردین طارم .
حسین آوی (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 131).
رجوع به زمرد، زبرجد، تحفه ٔ حکیم مؤمن ، اختیارات بدیعی ، دزی ج
1 ص
603، تعریفات جرجانی ، صبح الاعشی ج
2 ص
103،
106، الجماهر بیرونی ص
81،
97 و
160، نزهة القلوب ج
3 ص
204 و کان شناسی در ایران قدیم تألیف زاوش شود.