عقیق .[ ع َ ] (ع اِ)
۞ مهره ای است سرخ رنگ که در یمن یافته شود، و جنسی است از آن که در سواحل دریای روم خیزد، تیره رنگ مانند آب که از گوشت نمکزده رود و در آن خطوط سپید خفی می باشد. (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). سنگ سرخ ، و نوعی از نگینهای لعل . (دهار). سنگی است مشهور. (الفاظ الادویة). اجناس آن بسیار است در بلاد یمن و ساحل بحر روم و نیکوترین آن بود که بغایت سرخ و شفاف بود. (از اختیارات بدیعی ). بهترین او سرخ و زرد و سفید است . (از تحفه ٔحکیم مؤمن ). بر چند نوع است و سرخ آن که صفای لون بیشتر دارد به بود و آن در ملک یمن بیشتر است . (نزهةالقلوب ). معروف است و آن را نوعهای بسیار است لکن مخصوصاً باید در سنگ قرمز معروف استعمال شود، ولی عقیق سفید مقصودشان الماس نبوده زیرا قدما علم تراش آن را نداشتند و بعید نیست که مقصود از بلور بوده و یکی از سنگهای گرانبها و حکاکی شده است که بر سینه بند کاهن اعظم ، و هم یکی از سنگهای اساس اورشلیم بوده . (ازقاموس کتاب مقدس ). قسمی از بلور معدنی که به رنگهای مختلف متلون است . (ناظم الاطباء). سنگی است سیلیسی وآبدار که از کانیهای مجاور کوآرتز است ، و آن سیلیس خالص است که دارای
n مولکول آب است و این
n ممکن است تا
18 مولکول هم برسد و نسبت به انواع مختلف عقیق مقدار مولکولهای آب فرق می کند. بطور کلی فرمول عقیق را میتوانم بصورت
nh2o و
sio2 بنویسم . به علت وجود همین مولکولهای آب است که اگر عقیق خرد شده را روی آتش بریزند مثل خرده های نمک تک تک می کند و آبش را از دست میدهد. عقیق بر خلاف کوارتز بی شکل - یعنی آمورف - است و خاصیت ژلاتینی و کلوئیدی دارد، بطوری که گاهی منظره ٔ صمغ را پیدا می کند و سبک وزن است . عقیق در طبیعت به رنگهای مختلف بسیار زیاد است این سنگ در قلیائیات مثل پتاس و سود حل میشود و وزن مخصوصش بین
1/9 تا
2/3 متغیر است ، و گاه آنقدر سبک میشود که ممکن است روی آب بایستد. سختی این کانی نیز از کوآرتز کمتر است و بین
5/5 و
6 می باشد. عقیق اقسام بسیار مختلف دارد و اگر مخصوصاً رنگ سرخ آتشی داشته باشد بسیار جالب است و در زینت به عنوان یکی از احجار کریمه مصرف میشود. قسم دیگر عقیق سنگی است به نام دلربا
۞ که در داخل آن ذرات میکا فراوان است و برق این ذرات جلوه ٔ مخصوصی به سنگ میدهد (وجه تسمیه ٔ دلربا به همین مناسبت است ). عقیق در نتیجه ٔ جریانهای آب در سنگهای سیلیسی یا سنگهای سیلیکات دار و یا در نتیجه ٔ برخاستن گازهای اسید از درون زمین ایجاد میشود و در خلال سنگهای دیگر بوجود می آید مخصوصاً در بین سنگهای آذرین سطحی که ساختمان سماکی دارد. (فرهنگ فارسی معین ). سنگی است شفاف به الوان ، و از آن نگین انگشتری کنند. و چون برنگ عقیق گویند مراد سرخ باشد. (یادداشت مرحوم دهخدا). واحد آن عَقَیقة است . (از اقرب الموارد) (دهار). ج ، عَقائق . (منتهی الارب ). و رجوع به الجماهر بیرونی صص
172 -
174 شود
: یک لخت خون بچه ٔ تاکم فرست از آنک
هم بوی مشک دارد و هم گونه ٔ عقیق .
رودکی .
۞ زان عقیقین میی که هر که بدید
از عقیق گداخته نشناخت .
رودکی .
میان ما دو تن آمیخته دو گونه سرشک
چو لؤلؤی که کنی با عقیق سرخ همال .
آغاجی .
ای سرخ گل تو بسد و زر و زمردی
ای لاله ٔ شکفته عقیق و خماهنی .
خسروی .
زمرد اندر تاکم عقیقم اندر شرب
سهیلم اندر خم آفتابم اندر جام .
ابوالعلاء ششتری .
خوشه چون عقد در و برگ چو زر
باد همچون عقیق و آب چو زنگ .
عماره .
دوگویا عقیق گهرپوش را
که بنده بدش چشمه ٔ نوش را.
فردوسی .
عقیق و زبرجد فروریختند
می و مشک و عنبر برآمیختند.
فردوسی .
عقیق و زبرجد بر او برنگار
میان اندرون گوهر شاهوار.
فردوسی .
به یک تختشان شاد بنشاندند
عقیق و زبرجد برافشاندند.
فردوسی .
در گردنش از عقیق تعویذ
بر سرش کلاه ارغوانی .
ناصرخسرو.
سالها باید که تا یک سنگ اصلی زآفتاب
لعل گردد در بدخشان یا عقیق اندر یمن .
سنائی .
دل او هست سنگین پس چه معنی
که عشق او عقیق از اشک من ساخت .
خاقانی .
دروغ است آنکه گویند اینکه درسنگ
فروغ خورعقیق اندر یمن ساخت .
خاقانی .
رواقی جداگانه دید از عقیق
ز بنیاد تا سر به گوهر غریق .
نظامی .
بخور مجلسش از ناله های دودآمیز
عقیق زیورش از دیده های خون پالای .
سعدی .
ز برگ پان لب جانان عقیق پیما شد
حنای عید می از بهر بوسه پیدا شد.
میرزا صائب (از آنندراج ).
-
عقیق ابلق . رجوع به همین ترکیب در ردیف خود شود.
-
عقیق احمر ؛ عقیق سرخ . عقیق قرمز، که نوعی عقیق است . یَنَع. رجوع به عقیق سرخ در همین ترکیبات شود.
-
عقیق اسود ؛ عقیق سیاه . رجوع به عقیق سیاه در همین ترکیبات شود.
-
عقیق جگری . رجوع به همین ترکیب در ردیف خود شود.
-
عقیق چشم بلبلی ۞ ؛ نوعی عقیق شجری است که دارای دوایر متحدالمرکز کوچکتری است . زمینه ٔ این کانی به رنگ صورتی کم رنگ است . (فرهنگ فارسی معین ).
-
عقیق دلربا ؛ نوعی عقیق براق با جلوه ای زیاد. رجوع به عقیق شود.
-
عقیق رُطَبی ؛ عقیقی است سرخ تیره و خطوطی سفید و نازک در آن هست . (یادداشت مرحوم دهخدا).
-
عقیق سرخ ؛ عقیق احمر. نوعی عقیق که دارای رنگ سرخ آتشی است و در جواهرسازی مصرف میشود (فرهنگ فارسی معین ).
- || نوعی مهر سلیمان سرخ رنگ ، که در جواهرسازی مصرف میگردد. (از فرهنگ فارسی معین ). رجوع به مهر سلیمان شود.
-
عقیق سیاه ۞ ؛ عقیق اسود. نوعی سنگ آذرین شیشه ای شکل تیره از دسته ٔ سنگهای آتشفشانی قلیایی که شبیه شیشه های سیاه یا سبز (مثل شیشه ٔ ته بطریهای شکسته ) می باشد، به همین جهت به آن شیشه ٔ آتشفشانی نیز گویند. این سنگ چون دارای سختی و برندگی بالنسبه جالب است انسانهای نخستین وسایل دفاعی خود را (از قبیل سرنیزه و کارد و سوزن و غیره ) از این سنگ میساخته اند. ساختمان این سنگ در زیر میکرسکپ اغلب به صورت توده های بی شکل است و ندرةً دارای بلورهای فلدسپات می باشد. حجرالمینا. عقیق اسود. البسیدین . شیشه ٔ آتشفشانی . شیشه ٔ معدنی . (فرهنگ فارسی معین ).
-
عقیق ِ لَب ؛ کنایه از لب از جهت تشبیه آن به عقیق در رنگ از اسمای محبوب است . (آنندراج )
: به یکدست گیرد رخ شهرناز
به دیگر عقیق لب ارنواز.
فردوسی .
عقیق لب صنما تا جدایم از بر تو
همی حسدبرد از اشک من عقیق مذاب .
ادیب صابر (از آنندراج ).
-
عقیق ْ لَب ؛ که لبی چون عقیق دارد
: کنار من ز عقیق آن زمان تهی گردد
که آن عقیق لبم در بر و کنار بود.
امیرمعزی (از آنندراج ).
-
عقیق مذاب ؛ کنایه از شراب . رجوع به عقیق مذاب در ردیف خود شود.
-
عقیق یمان ؛ عقیق یمن . عقیق یمنی . عقیق سرخ رنگ . رجوع به عقیق شود
: دُرّ یتیم گوهر یکدانه را ز اشک
جزع دو دیده پر زعقیق یمان شود.
سعدی .
-
عقیق یمن ؛ عقیق یمانی . عقیق یمنی . عقیق که از یمن آرند و سرخ رنگ باشد. رجوع به عقیق شود
: می اندر قدح چون عقیق یمن
به پیش اندرون دسته ٔ نسترن .
فردوسی .
-
عقیق یمنی ؛ عقیق یمن . عقیق یمان . عقیق که از یمن آرند و سرخ رنگ باشد
: عقیق در یمن معدن نیک و عقیق یمنی مشهور است و آن معدن را قساس می خوانند. (نزهةالقلوب ج
3 ص
204).
|| به مجاز لب معشوق . (از آنندراج ). کنایه از لب است به مناسبت رنگ
: آتش چو نبات و سنگ حیوان
دارش چو عقیق تو سخنور.
ناصرخسرو.
عتابش گرچه میزد شیشه بر سنگ
عقیقش نرخ میبرید در جنگ .
نظامی .
وزین پس برعقیق الماس میداشت
زمرد را به افعی پاس میداشت .
نظامی .
|| کنایه از هر چیز سرخ و به رنگ عقیق است
: بر آن عقیق من سپه آورد زعفران
تا ساخت با الف من چو دال ذال .
ناصرخسرو.
تا چهره ٔ عقیق کند احمر از شعاع
بر اوج گنبد فلک اخضر آفتاب .
خاقانی .
-
مثل عقیق ؛ مثل عقیق یمن : لبی سرخ . ماهی یا سیب زمینی یا پیازی خوب برشته شده . (امثال و حکم دهخدا).
|| وادی و دره . (از اقرب الموارد). || هرچه سیل بشکافد از زمین . (منتهی الارب ). هر مسیلی که آب سیل ، از پیش آن را شکافته باشد و وسیع شده باشد. گویند«سال العقیق » که مجاز است در معنی «سال الماء فی العقیق » ج ، أعِقّة. (از اقرب الموارد). || موی همزاد کودک . (منتهی الارب ). موی هر نوزادی از انسان و بهائم . (از اقرب الموارد). || پشم شتر بچه . || موی شکمی هر چه از ستور باشد. (منتهی الارب ).