ماده . [ دَ
/ دِ ] (ص اِ) مقابل نر. (آنندراج ). مؤنث و هر حیوانی که دارای آلات تأنیث باشد و بزاید. ج ، مادگان . (ناظم الاطباء). در لهجه ٔ مرکزی ، به کسر دال [ دِ ] . پهلوی ، «ماتک »
۞ (مؤنث ). کردی ،«مادک »
۞ (گاومیش ماده ). کردی دخیل ، «ماده »
۞ (مؤنث )... مقابل نر. (از حاشیه ٔ برهان چ معین ). جانوری که فرزند آورد یا تخم کند. انثی . مقابل نر
: ماده گفتا هیچ شرمت نیست ویک
چون سبکساری نه بد دانی نه نیک .
رودکی .
همان ماده آهنگ بهرام کرد
بغرید و چنگش به اندام کرد.
فردوسی .
صد اشتر همه ماده و سرخ موی
صد استر همه بارکش راهجوی .
فردوسی .
کدام آهو افکنده خواهی به تیر
که ماده جوان است و همتاش پیر.
فردوسی .
اکنون جهان چنان شود از عدل و داد او
کاهو بره مثل مکد از ماده شیر، شیر.
فرخی .
بایتگین ... با خویشتن صد و سی تن طاووس آورده بود نر و ماده . (تاریخ بیهقی ). فرمود مراتا از آن طاووسان چند نر و ماده با خویشتن آرم . (تاریخ بیهقی ). پنج پیل می آوردند سه نر و دو ماده . نرهابا برگستوانهای دیبا... و مادگان با مهدهای زر و کمرها و ساختهای مرصع به جواهر. (تاریخ بیهقی ادیب ص
524). آورده اند که شیری ماده با دو بچه در بیشه ای وطن داشت . (کلیله و دمنه چ مینوی ص
335). نر گفت تابستان است و در دشت علف فراخ ، این دانه نگاه داریم تا زمستان ... ماده هم بر این اتفاق کرد... نر غایب بود چون باز رسید دانه اندکتر دید... ماده هرچند گفت نخورده ام سودنداشت . (کلیله و دمنه چ مینوی ص
378). ماده چون آن بدید اضطراب کرد. (کلیله و دمنه ).
یکی دبه درافکندی بزیر پای اشترمان
یکی برچهره مالیدی مهار ماده ٔ ما را.
عمعق (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
گر ز مردی دم زنم ای شیرمردان بشنوید
زانکه چون خرگوش گاهی ماده و گاهی نرم .
خاقانی .
بانو کند شکار ملوک ارچه مرد نیست
آری که باز ماده به آید گه شکار.
خاقانی .
شاهان چه زن چه مرد در ایام مملکت
شیران چه نر چه ماده بهنگام کارزار.
خاقانی .
گه ماده و گه نری چه باشد
گر مرد رهی نه چون زغن باش .
عطار.
ترکیبها:
-
ماده آهو . ماده استر. ماده بز. ماده بوم . ماده پلنگ . ماده پیل . ماده خر. ماده خرگوش . ماده خوک . ماده سگ . ماده سوسمار. ماده شتر. ماده شیر. ماده گاو. ماده گاومیش . ماده گوزن . ماده مرال . ماده میش .... رجوع به جزء دوم هریک از این کلمه ها شود.
|| انسانی که فرزند آورد. زن . مؤنث . مقابل نر. ج ، مادگان
: هرآن کریم که فرزند او بلاده بود
شگفت باشد و آن از گناه ماده بود.
رودکی (از لغت فرس اسدی چ اقبال ص 455).
چو فرزند باشد به آئین و فر
گرامی بدل بر چه ماده چه نر.
فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ج 1 ص 68).
بد از من که هرگز مبادم نشان
که ماده شد از تخم نرّه کیان .
فردوسی (شاهنامه ایضاً).
یکیت گوید کاین خلق بی شمار همه
ز روزگار بزاید ز ماده ای و نری .
ناصرخسرو (دیوان ص 485).
صبابرقع گشاده مادگان را
صلا در داده کارافتادگان را.
نظامی (خسرو و شیرین چ وحید ص
126).
مادگان در کده کدو نامند
خامشان پخته ، پخته شان خام اند.
(نظامی هفت پیکر چ وحید ص 192)
|| این کلمه گاه به اشیاء و جمادات و ستارگان نیز اطلاق شود
: مهر بهتر ز ماه لیک به لفظ
ماده آمد یکی و دیگر نر.
سنائی .
دیده ٔ هفت نهانخانه ٔ چرخ
که در آن خانه چه ماده چه نر است .
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 846).
نر ماده اند چون پره ٔ قفل
۞ از آن مقیم
می بند زاید از عمل ناصوابشان .
خاقانی .
|| پرده ای است در موسیقی
: پرده ٔ راست زند نارو بر شاخ چنار
پرده ٔ ماده زند قمری بر نارونا.
منوچهری .
پس علی الرسم به هر پرده ، چون پرده ٔ ماده و پرده ٔ عراق و پرده ٔ عشیرا
۞ ... بجای آرم . (قابوسنامه ).